від раслін From Wikipedia, the free encyclopedia
Блёкат чорны[3][4] (Hyoscýamus níger) — двухгадовая травяністая расліна, від роду блёкат (Hyoscyamus) сямейства паслёнавыя (Solanaceae), якая першапачаткова расла ў Еўразіі, а затым распаўсюдзілася паўсюдна.
Блёкат чорны | |||||||||||||||||||
Агульны выгляд квітнеючай расліны | |||||||||||||||||||
Навуковая класіфікацыя | |||||||||||||||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
прамежныя рангі
| |||||||||||||||||||
Міжнародная навуковая назва | |||||||||||||||||||
Hyoscyamus niger L. | |||||||||||||||||||
|
Усе часткі расліны атрутныя, утрымліваюць моцнадзейныя алкалоіды — гіясцыямін , скапаламін і атрапін. Блёкат і яго прэпараты ўжываюць і як лекавую расліну, але толькі па прызначэнні лекара.
Відавую назву niger — чорны — расліна атрымала з-за чорна-фіялетавага зева кветкі[5].
Сярод беларускіх назваў блёкат чорны, блёкат[6], дурнап’ян[7], мардоўнік[8][9][10], гарлачыкі, зубнік[9][11][12][13][14], дур-трава, дыдар, дыдыр[9][15].
Батанічная ілюстрацыя з кнігі «Köhler’s Medizinal-Pflanzen», 1887 |
Двухгадовая расліна вышынёй 20-115 см, з непрыемным пахам, пакрытае мяккім клейкім пушком. У першы год утварае толькі разетку эліптычных завостранага, выемкава-перыстараздзельнага або буйназубковага мяккага лісця на доўгіх хвосціках. Прамыя, тоўстыя (таўшчынёй ля аснавання 1,5—2 см), галінастыя, пакрытыя мяккімі валасінкамі сцёблы[4] вырастаюць на другі год[16].
Корань вертыкальны, таўшчынёй да 2-3 см, слабагалінасты[4], мяккі, часам амаль губчаты, маршчыністы, з патоўшчанай каранёвай шыйкай.
Лісце чарговае[4], мяккае, цьмянае, зверху цёмна-зялёнае[4], знізу шаравата-зялёнае[4], больш светлае. Ніжняе (разеткавае) лісце на доўгіх хвосціках, даўгавата-яйкападобнае або эліптычнае, выемчата-перыстанадрэзанае, да часу цвіцення адмірае; сцябловае— сядзячае, паўсцеблаабдымныя[4], даўгавата-ланцэтнае, выемчата-лопасцевае або надрэзанае, з трохкутнымі або трохкутна-ланцэтнымі, завостранымі або вострымі, большай часткай з чатырма—пяццю лопасцямі або надрэзамі; прыкветкавае — сядзячае, даўгаватае або вузкаланцэтнае, з нешматлікімі зубцамі або цэльнакрайняе. Лісце, як і ўся расліна, валодае непрыемным пахам[4].
Кветкі сядзячыя, сабраны на канцах сцябла і галін у аблісцвеных завітках[4], якія пасля цвіцення моцна падаўжаюцца. Чашачка зялёная травяністая, даўжынёй 10-22 мм, унізе трубчастая, вышэй сярэдзіны рэзка шырока званочкава-пашыраная, з пяццю шырокімі трохкутнымі зубцамі, рэзка звужанымі ў кароткае вастрыё; пры пладах павялічаная, даўжынёй 21-32 мм, цвярдзее, званочкавая, з перацяжкай вышэй сярэдзіны, у ніжняй частцы пашыраная і тут густаатагнута-валасістая. Вяночак пяцілопасцевы, даўжынёй 20-45 мм, варонкападобны, брудна-жоўты[4] або радзей бялёсы, з сеткай пурпуровых жылак, а ў зеве і ў верхняй частцы трубкі пурпурна-фіялетавы, з тупымі, некалькі няроўнымі лапасцямі адгіну. Тычынкі няроўныя, дзве больш кароткія, астатнія тры — больш доўгія, некалькі перавышаюць зеў, з белымі ніткамі, прымацаванымі ў сярэдзіне трубкі, унізе валасістай. Песцік з верхняй завязью. Завязь голая; слупок у ніжняй частцы валасісты. Лычык галоўкавы. Цвіце ў чэрвені — жніўні[4].
Плады — двухгнёздавая каробачка гарлачыкавай формы (крыначка), якая адкрываецца наверсе паўшарападобным вечкам[4]. Насенне шматлікае (да 500 насенін у кожнай каробачцы), цёмна-карычневае або буравата-шэрае[4], круглявае або злёгку пупышкападобнае, пляскатае[4], з дробнаячэістай паверхняй, даўжынёй каля 1,5 мм; вага 1000 насенін 0,5—0,9 г[17]. Плоданасіць у ліпені — верасні[4]. Размнажаецца толькі насеннем[4].
Натуральны арэал вельмі вялікі, уключае поўнач Афрыкі (ад Алжыра да Туніса), умераную і трапічную зоны Азіі (Малая Азія, Сярэдняя Азія, Пярэдняя Азія, Каўказ і Закаўказзе, Кітай, Індыйскі субкантынента), амаль усю Еўропу (ад паўднёвай Швецыі да Корсікі).
Расліна занесена і здзічэла ў Паўночнай Амерыцы і Аўстраліі.
У Расіі і сумежных краінах блёкат чорны распаўсюджаны галоўным чынам у сярэдняй і паўднёвай паласе еўрапейскай часткі Расіі, у Заходняй і Усходняй Сібіры, Сярэдняй Азіі, на Каўказе, ва Украіне, у Беларусі, дзе часцей сустракаецца на поўдні, і Прыбалтыцы, як заносны від на Далёкім Усходзе Расіі[4].
Ставіцца да рудэральных пустазелляў, расце на закінутых месцах, каля дарог і жылля, па пакладах і палях.
Асноўныя раёны нарыхтовак сыравіны ў Расіі: Паўночны Каўказ, Башкірыя, Самарская і Варонежская вобласці. Уведзены ў культуру. Культывуецца ў спецыялізаваных гаспадарках на Украіне і ў Сібіры.
Блёкатам харчуюцца лічынкі некаторых відаў лускакрылых (напрыклад, бялянка капусная) і цвердакрылыя (напрыклад, лічынкі і жукі каларадскага жука).
Лісце блёкату чорнага і вырабленыя з іх прэпараты ўваходзілі ў Дзяржаўную фармакапею СССР .
У гамеапатыя прымяняецца эсэнцыя са свежай цэлай квітнеючай расліны.
У тыбецкай медыцыне прымяняюцца насенне і трава.
З лячэбнай мэтай нарыхтоўваюць лісце (лац.: Folium Hyoscyami)[4], у фазе разеткі і цвіцення, і траву блёкату (Herba Hyoscyami), у фазе плоданашэння. Тэрмін захоўвання сыравіны два гады[18].
Сцябловае лісце збіраюць у ліпені, падчас цвіцення раслін[4] (разеткавае да гэтага часу адмірае), а разеткавае з нецвітучых раслін — увосень першага года жыцця. Сабранае лісце адразу пасля яго збору сушаць на гарышчах пад жалезным дахам або пад навесамі, раскладваючы іх тонкім пластом[4]. Пры выкарыстанні сушылак тэмпература награвання матэрыялу не павінна перавышаць 60° С[4]. Добрая сыравіна не павінна мець вільготнасць больш 13-14 %, попелу не больш за 20 %, у тым ліку попелу, нерастваральнага ў дзесяціпрацэнтнай салянай кіслаце, не больш за 10 %, алкалоідаў не менш 0,05 %, арганічнай прымешкі (часткі іншых раслін) не больш за 1 %, мінеральных прымешак (пыл, зямля, пясок, каменьчыкі) не больш за 0,5-1 %, пажоўклага, пабурэлага і чорнага лісця блёкату не больш за 3-5 %, іншых частак блёкату (верхавін сцеблаў, кветак і пладоў) не больш за 4-5 %, здробненых частак лісця блёкату не больш 8-9 %[16].
Саджанец блёкату чорнага |
Блёкат паходзіць з Еўразіі, але цяпер вырошчваецца па ўсім свеце[19] для выкарыстання ў фармакалагічных мэтах. Блёкат рэдка сустракаецца ў Паўночнай Еўропе; яго культываванне для медыцынскага прымянення распаўсюджана і легальна ў Цэнтральнай і Усходняй Еўропе і ў Індыі. Блёкат з’яўляецца знікаючай раслінай паводле Чырвонага спіса Сусветнага саюза аховы прыроды[20].
Вырошчванне блёкату чорнага ў культуры магчыма на ўрадлівых друзлых глебах. Участкі, на якіх застойваецца вада, для вырошчвання блёкату непрыдатныя. Лепшыя папярэднікі — чорны пар і азімыя, якія высейвалі па ўгноенаму пару. Глебы з падвышанай кіслотнасцю неабходна вапнаваць . Угнаенні ўносяць пад асноўнае узворванне пры пасеве і ў падкормах. Пасеў вырабляюць вясной ці пад зіму. Для вясновага пасеву насенне неабходна стратыфікаваць . Пасеў вырабляюць радавым спосабам з міжраддзямі ў 60 см з заладкай насення на глыбіню 1,5-2 см. Норма высеву насення 8-9 кг са ўсходжасцю не ніжэй за 65-70 %. Калязімовы пасеў вырабляюць павярхоўна, без заладкі насення пры норме высеву 10-11 кг/га. На першым годзе жыцця расліна развівае толькі разетку прыкаранёвага лісця, на другім годзе цвіце і плоданасіць. Догляд плантацый складаецца ў праполцы і рыхленні міжраддзяў, падкормах і барацьбе са шкоднікамі і хваробамі. Збор ураджаю лісця ў першым годзе вегетацыі праводзяць у канцы лета, калі большая частка яго дасягае поўнага развіцця (спыняецца рост ліставай пласцінкі). Абрываюць буйнае лісце, пакідаючы дробнае ў сярэдзіне разеткі. На наступны год увесну ў пачатку цвіцення збіраюць сцябловае лісце. Траву перад сушкай здрабняюць на саламарэзцы. Ураджайнасць паветрана-сухой сыравіны складае 8-12 ц/га[17].
Уся расліна ядавітая і мае моцны непрыемны пах, таму пры рабоце з блёкатам у памяшканнях рот і нос неабходна закрываць марлевай павязкай, а на вочы надзяваць ахоўныя акуляры[4].
У каранях расліны ўтрымліваюцца алкалоіды ў колькасці 0,15-0,18 %, у лісці — да 0,1 %, сцеблах — каля 0,02 %, насенні — 0,06-0,1 %. Сярод алкалоідаў — гіясцыямін , атрапін, скапаламін . Змяшчаецца таксама гіясцыпікрын, гіясцэрын і гіясцыразін. Максімальная колькасць алкалоідаў у лісці знойдзена ў пачатку цвіцення[4][17].
У насенні знойдзена да 34 %[4] тлустага алею светла-жоўтага колеру, у склад якога ўваходзіць ненасычаныя кіслоты (6,3 %), лінолевая (71, 3 %) і алеінавая кіслоты (22,4 %)[4][17].
Алкалоіды блёкату чорнага валодаюць атрапінападобным дзеяннем, то ёсць аказваюць спазмалітычнае[4] дзеянне на гладкую мускулатуру, пашыраюць зрэнкі , павышаюць унутрывочны ціск , выклікаюць параліч акамадацыі , душаць сакрэцыю залозавага апарата, пачашчаюць скарачэнні сэрца. Дзеянне алкалоідаў блёкату на цэнтральную нервовую сістэму рознае: гіясцыямін павышае ўзбудлівасць нервовай сістэмы, а скапаламін — паніжае яе.
Блёкат нават у малых дозах можа быць таксічны. Асабліва вялікая рызыка атручвання дзяцей, якіх прыцягваюць арыгінальныя плады блёкату. Таму ў населеных пунктах від падлягае безумоўнаму знішчэнню.
Сімптомы атручвання: маторнае ўзбуджэнне, рэзкае пашырэнне зрэнак, гіперэмія скурных пакроваў асобы і шыі, сухасць слізістай рота, ахрыпласць голасу, часты пульс, галаўны боль, моцная смага, расстройства мовы і глытання, зрокавыя галюцынацыі, трызненне, эпілептычныя сутаргі са стратай прытомнасці[4]. У наступным развіваецца каматозны стан[4].
Дапамога. Прызначэнне рэчываў анціхалінэстэразнага і халінаміметычнага дзеяння (эзерын , празерын , пілакарпін ), марфіну і прамыванне страўніка слабымі растворамі акісляльнікаў (перманганат калія ), прызначэнне адсарбуючых сродкаў з наступным прамываннем страўніка і правядзенне сімптаматычнай тэрапіі, накіраванай на аднаўленне жыццёва важных функцый арганізма.
Від Блёкат чорны ўваходзіць у род Блёкат (Hyoscyamus) трыбы Hyoscyameae падсямейства Solanoideae сямейства Паслёнавыя (Solanaceae) парадку Паслёнакветныя (Solanales).
яшчэ 4 сямейства (згодна Сістэме APG II) | яшчэ 6 трыб (згодна Сістэме APG II) | яшчэ каля 20 відаў | ||||||||||||||||||
парадак Паслёнакветныя | падсямейства Solanoideae | род Блёкат | ||||||||||||||||||
аддзел Кветкавыя, або Пакрытанасенныя | сямейства Паслёнавыя | трыба Hyoscyameae | від Блёкат чорны | |||||||||||||||||
яшчэ 44 парадкі кветкавых раслін (згодна Сістэме APG II) | яшчэ 6 падсямействаў (згодна Сістэме APG II) | яшчэ 6 родаў | ||||||||||||||||||
Аптэчны посуд для прэпаратаў блёкату. Германія, XIX стагоддзе |
Выкарыстанне блёкату старажытнымі грэкамі было задакументавана Плініем, а Дыяскарыд рэкамендаваў яго ў якасці заспакаяльнага і абязбольвальнага[21]. Расліна, запісаная як Herba Apollinaris, выкарыстоўвалася жрыцамі Апалона для прадказанняў[19].
З лекавымі мэтамі блёкат гістарычна выкарыстоўвалі ў спалучэнні з такімі раслінамі, як Mandragora officinarum, Atropa belladonna і дурнап’ян (Datura), для абязбольвання , а з-за псіхаактыўных якасцяў яго ўключалі ў склад «чароўных зелляў»[19][22][23]. Гэтыя псіхаактыўныя ўласцівасці ўключаюць у сябе візуальныя галюцынацыі і адчуванне палёту[24]. Першапачаткова блёкат выкарыстоўваўся ў кантынентальнай Еўропе , арабскіх краінах і Азіі, хоць у Сярэдневякоўі быў распаўсюджаны і ў Англіі[25]. У апошні час дадзеныя пра яго ранейшае выкарыстанне ў шатландскім неаліце былі аспрэчаныя[26]. Джон Джэрард у сваёй кнізе «Herball» піша, што «Лісце, насенне і сок, пры прыёме ўнутр выклікаюць неспакойны сон, падобны сну п’янага, які доўга цягнецца і з’яўляецца смяротным для пацыента. Мыццё ног у адвары блёкату, а таксама часта водар яго кветак наводзіць сон»[21].
Блёкат быў адным з інгрэдыентаў ў груйце , што традыцыйна выкарыстоўваўся ў піваварэнні для араматызацыі. Некалькі гарадоў, у першую чаргу Пльзень, былі названыя ў гонар нямецкай назвы расліны «Bilsenkraut» у кантэксце яе вытворчасці для араматызацыі піва[27]. Блёкат выйшаў з ужывання ў півавараў з-за замены яго на хмель у XI—XVI стагоддзях, паколькі Баварскі закон аб чысціні забараняў выкарыстоўваць пры вытворчасці піва любыя інгрэдыенты, акрамя ячменю (соладу), хмелю і вады[28].
Насенне блёкату знайшлі ў магіле вікінгаў каля дацкага Фірката ў 1977 годзе[29]. З улікам таго, што здробненыя і расцёртыя на скуру пялёсткі блёкату могуць даць адчуванне здранцвення з мяккім адчуваннем палёту, гэта адкрыццё прывяло да тэорыі, што іменна блёкат, а не грыбы або спірт выкарыстоўваўся для распальвання легендарнай лютасці ў берсерках[30].
Прэпараты блёкату чорнага валодаюць спазмалітычным, болесуцішальным і седатыўным дзеяннем, што абумоўлена наяўнасцю ў расліне трапанавых алкалоідаў[4]. Устаноўлена, што блёкат чорны памяншае сакрэцыю стрававальных і потавых залоз, дарбатворна дзейнічае пры балючых менструацыях. Прэпараты блёкату чорнага валодаюць спазмалітычным, болесуцішальным і седатыўным дзеяннем, што абумоўлена наяўнасцю ў расліне трапанавых алкалоідаў[4].
Розныя прэпараты блёкату ўжываюцца[5]:
Лісце ўваходзіць у склад проціастмавых збораў — астматолу і астмаціну, выкарыстоўваюцца для атрымання блёкатавага алею, які ўжываецца пры медыцынскім масажы як адцягвальны сродак пры неўралгіях[4][18].
Прэпараты блёкату ў большасці заходніх краін можна купіць толькі па рэцэптах. Продажы блёкатавага алею не рэгулююцца законам, таму яго можна купіць не толькі ў аптэках, але і ў крамах[31].
Водны экстракт з лісця афарбоўвае шэрсць па вісмутавай пратраве ў аліўкавы колер; моцна выпараны сок служыць для падрыхтоўкі серабрыста-белай фарбы.
Пчолы бяруць з блёкату чорнага цёмна-жоўты нектар (у нязначнай колькасці) і шаравата-белы пылок. Пылок шкодны для пчол[33].
У 1910 годзе брытанскі лекар — гамеапат Кэрліс Харві Крыпен выкарыстаў блёкат для забойства жонкі.
Блёкат, як мяркуюць, была асноўным кампанентам яду, які прыняў Рамэа ў трагедыі У. Шэкспіра «Рамэа і Джульета»[34]. Некаторымі лічыцца, што раслінны настой пад назвай хебенон , якім быў атручаны бацька[22][35] Гамлета ў аднайменнай трагедыі, павінен атаясамлівацца з настоем блёкату (англ.: henbane), хоць ёсць і іншыя кандыдаты на гэтую роль[36].
Выява блёкату чорнага была выкарыстана Поштай Германіі на паштовых марках 1981 і 1982 гадоў.
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.