Алена Іванаўна (вялікая княгіня літоўская)

Але́на Маско́ўская ці Алена Іва́наўна (руск.: Елена Ивановна; 19 мая 1476, Масква, Маскоўскае княства — 20 студзеня 1513, Браслаў, Вялікае Княства Літоўскае) — дачка вялікага князя маскоўскага Івана III і візантыйскае прынцэсы Софіі Палеалаг. З 1495 жонка вялікага князя літоўскага Аляксандра, з 1501 некаранаваная каралева польская.

Алена Маскоўская
Алена Іванаўна
Алена Іванаўна з мужам Аляксандрам, 1519
Вялікая княгіня літоўская 1495 — 1506
Папярэднік	Елізавета Габсбург
Пераемнік	Барбара Заполья
Каралева польская 1501 — 1506
Нараджэнне	19 мая 1476 Масква, Вялікае Княства Маскоўскае
Смерць	20 студзеня 1513 (36 гадоў) Браслаў, Вялікае Княства Літоўскае або Вільня, Віленскае ваяводства, Вялікае Княства Літоўскае
Месца пахавання	Прачысценскі сабор
Род	Рурыкавічы
Бацька	Іван III Васільевіч
Маці	Соф’я Палеалог
Муж	Аляксандр Ягелончык[1]
Медыяфайлы на Вікісховішчы

Біяграфія

Раннія гады

Алена была старэйшым з дзяцей Івана III і яго другой жонкі Сафіі Палеалог, пляменніцы апошняга візантыйскага імператара Канстанціна XI^[2]. Мела малодшага брата — маскоўскага князя Васіля III.

Калі Алене споўнілася 8 гадоў, абмяркоўваўся яе шлюб з адным з сыноў польскага караля Казіміра IV^[3]. У той час Польшча шукала саюзнікаў у барацьбе з туркамі. У 1489 ужо імператар Свяшчэннай Рымскай імперыі Фрыдрых III, які шукаў падтрымкі Масковіі ў вайне з Венгрыяй, прапанаваў выдаць Алену і яе малодшую сястру Феадосію за габсбургскіх герцагаў, аднак Іван III пажадаў аддаць дачку замуж хіба за імператаравага сына Максіміліяна^[4]. Аднак у 1490 пагадненне паміж Свяшчэннай Рымскай імперыяй і Масковіяй было падпісана і без шлюбнага дагавора.

Шлюб

Пасля сканчэння літоўска-маскоўскай вайны 1492—1494 у знак згоды паміж абедзвюмя дзяржавамі Алена была заручана з вялікім князем літоўскім Аляксандрам. З літоўскага боку шлюб меў змацаваць неабходны мір з Іванам III^[5], маскоўскі ж бок разлічваў гэтым крокам пазбегнуць знішчэння самастойнай праваслаўнай царквы ў ВКЛ^[5]. Аляксандр абавязваўся не прымушаць Алену да пераходу ў каталіцтва і захаваць за ёй веру бацькоў — «грэчаскі закон»^[6]. Дзякуючы гэтаму Алена здолела стаць апякункай праваслаўных у ВКЛ.

Вялікі князь літоўскі Аляксандр сустракае сваю суджаную Алену, дачку Івана III, у Вільні ў 1495 р. Малюнак Мікалая Дзмітрыева-Арэнбургскага

У студзені 1495 княгіня са світай выехала з Масквы, яе суправаджаў агромністы поезд з пасагам (у тым ліку «20 саракоў сабалёў і 20 000 вавёрак, і 2000 гарнастаяў», тканіны — «шаўковыя транты», «аксаміты венедыцкія», «аксаміты бурскія», камку, тафту, «розныя шаўкі», каштоўнасці, сярод якіх «зачэп золата», «запанка золата з яханты і з лальскі зерні наўгародскімі»).

Алена была разумнай, тактоўнай і самастойнай жанчынай, якая мела пры двары пашану. Ёй належалі шматлікія маёнткі і гаспадаркі, а на ўласныя сродкі яна аказвала дзейсную падтрымку праваслаўным, ахвяруючы значныя сумы на цэрквы і манастыры^[7].

Па смерці ў 1501 годзе караля польскага Яна I Ольбрахта, брата Аляксандра Ягелончыка, стала польскай каралевай. Аднак адмовілася пераходзіць у каталіцтва і так і не была каранавана.

Рэлігійны ўціск

Роспіс пасагу ад 15 студзеня 1495, які захоўваецца ў Расійскім дзяржаўным архіве старадаўніх актаў^[8]

Паколькі ў ВКЛ прадпрымаліся спробы зрэалізаваць унію паміж каталікамі і праваслаўнымі, каталіцкі клір хацеў заручыцца падтрымкі ў гэтым Алены, што павысіла б прэстыж уніі ў вачоз насельніцтва. Аднак Алена адхіляла спробы пераканаць яе адысці ад праваслаўя, спасылаючыся на тое, што не можа зрабіць гэтага бяз згоды бацькі^[9]. Асабліва моцны ціск аказваў папа Аляксандр VI, які патрабаваў ад вялікага князя літоўскага, каб той у выпадку адмовы жонкі адрынуў яе^[10] і нават перадаў царкоўнаму суду^[11]. Аляксандр гэтыя патрабаванні не выканаў^[11].

На думку расійскага гісторыка Якава Лур’е, ціск на Алену Іванаўну, а таксама пераход праваслаўных феадалаў на маскоўскую службу сталі нагодай да пачатку вайны 1500—1503 гадоў. Пераход праваслаўных князёў быў абумоўлены іхнім нізкім юрыдычным статусам у Літоўскай дзяржаве.

Пасля таго, як вайна прыняла неспрыяльны для ВКЛ паварот, а рэалізацыя уніі пацярпела канчатковую няўдачу, становішча Алены Іванаўны часова палепшылася, паколькі цяпер паўстала неабходнасць у яе пасярэдніцтве дзеля заключэння перамір’я^[11]. У лістах да бацькі Алена пасадзейнічала справе міру, хоць і не хавала пагардлівага да сябе стаўлення з боку каталіцкага святарства (яе адмовіліся каранаваць на польскі сталец у 1501 годзе) і выказвала занепакоенасць, што па смерці сужэнца над ёй будзе ўчынены гвалт^[11].

Апошнія гады жыцця

Шлюб Алены і Аляксандра быў бяздзетны. Па скону вялікага князя ў 1506 годзе яе брат, вялікі князь маскоўскі Васіль III, паспрабаваў з дапамогай Алены заняць літоўскі сталец, разлічваючы такім чынам без вайны аб’яднаць рускія землі^[5]. Аднак каралём стаў Жыгімонт I, што адмоўна адбілася на лёсе княжацкае ўдавы. У наноў выбухлай маскоўска-літоўскай войне Жыгімонт напачатку спрабаваў скарыстацца яе ўплывам на Васіля, каб нейтралізаваць мяцежнага Глінскага, але пасля таго, як Васіль даў апошняму прытулак, новы манарх цалкам ахаладзеў да Алены^[11].

Каля 1511 35-гадовая Алена вырашыла вярнуцца ў Маскву. У Вільні аўдавелая княгіня адчувала сябе самотна, у той час як у Маскве пражывала яе радзіна. Дзеля ад’езду Алене было неабходна атрымаць згоду Жыгімонта, што было немажліва праз благія стасункі з Масквой, а таксама праз праблему, звязаную з вывазам маёмасці. Вырашыўшы з’ехаць без дазволу, княгіня намервалася наведаць свае маёнткі побач з маскоўскай граніцай, адкуль яе меў забраць высланы Васілём аддзел. У 1511 план быў абгавораны з маскоўскім пасольствам — месцам сустрэчы быў абраны Браслаў, куды ў прызначаны час прыехаў аддзел на чале з князямі Пятром Адаеўскім і Сямёнам Курбскім. Аднак ад нейкага здрадніка планы Алены сталі вядомыя старосце віленскаму, які забараніў Яну Камароўскаму, гвардыяну францысканцаў, выдаваць Алене рэчы, перададзеныя ёй у Ордэн на захоўванне. Камароўскі, давераная асоба Алены, звярнуўся па раду да ваяводы Мікалаю Радзівіла, аднак той таксама выступіў супраць вяртання рэчаў.

Кароль Жыгімонт, атрымаўшы ад Алены скаргу, спярша зняў забарону^[9], аднак неўзабаве загадаў арыштаваць княгіню. Цераз Трокі каралеўскія ваяводы даставілі Алену ў Бірштаны. Казна ў яе гарадах і воласцях была канфіскавана. Усё гэта стала адной з прычын пачатку чарговай літоўска-маскоўскай вайны 1512—1522 гадоў^[5].

У 1513 37-гадовая Алена сканала. Паводле версіі храніста Яна Камароўскага, яна была атручана ключнікам па загаду ахвочага да яе багацця Мікалая Радзівіла, хоць ніякімі іншымі крыніцамі гэтая версія не пацвярджаецца^[9]. У далейшым скарб Алены перайшоў да каралевы Барбары Запольскай. Жыгімонт адрэагаваў на звестку пра смерці Алены прыхільна, заўважыўшы ў лісце да кракаўскага біскапа, што яе скон пазбавіў дзяржаву ад мноства клопатаў^[9].

Алена была пахавана ў віленскім Прачысценскім саборы^[12].

Зноскі

1. (unspecified title) Праверана 7 жніўня 2020.
2. Stone (2001), p. 33
3. Duczmal (2012), pp. 126—127
4. Duczmal (2012), p. 127
5. Семенкова Т. Г., Карамова О. В. Русские великие княгини, царевны и царицы — М., 2005
6. Лурье Я. С. Елена Ивановна, великая княгиня Литовская // Пушкинский дом.
7. Елена Иоанновна // Биографический словарь, 2000.
8. Каталог выставки «Великий князь и государь всея Руси Иван III», Музеи Московского Кремля, 2013
9. Рудскі Э. Польскія каралевы Архівавана 4 сакавіка 2016. / Част. пер. з польск. // Спадчына. — 1993. — № 6.
10. Биография Елены Иоанновны на Rulex.Ru
11. Флоря, Б. Н. Великая княгиня Елена Иоанновна «Православная энциклопедия». Москва, 2008 г.
12. Батюшков П. Н. Белоруссия и Литва: исторические судьбы Северо-Западного края. Типография тов-ва «Общественная польза», 1890.

Літаратура

• Рудскі Э. Польскія каралевы / Част. пер. з польск. // Спадчына. — 1993. — № 6.
• Duczmal Małgorzata. Jogailaičiai (літ.). — Vilnius: Mokslo ir enciklopedijų leidybos centras, 2012. — ISBN 978-5-420-01703-6.
• Stone Daniel. The Polish–Lithuanian State, 1386–1795 (англ.). — University of Washington Press, 2001. — (A History of East Central Europe). — ISBN 0-295-98093-1.
• Скарбы каралевы Алены // Наша слова.pdf № 49, 7 снежня 2022.

Спасылкі

• На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Алена Іванаўна (вялікая княгіня літоўская)