Абсалю́тная мана́рхія[1] ці неаграні́чаная манархія[1] ці абсалюты́зм[1][lower-alpha 1] (ад лац. absolutus — самастойны; франц. absolutisme) — разнавіднасьць манархічнае формы кіраваньня, блізкае да дыктатуры, пры якой уся паўната дзяржаўнае, а часам і духоўнае ўлады знаходзіцца ў рукох манарха[2]; форма дзяржаўнага кіраваньня, пры якой вярхоўная ўлада неабмежавана належыць адной асобе[3].
| Базавыя формы кіраваньня |
|---|
| Крыніца ўлады |
|
| Форма дзяржаўнага ладу |
|
| Формы дзяржаўнага кіраваньня |
|
| Іншае |
|
| рэд · пр · разм |
У вузкім, строга навуковым сэнсе паняцьце «абсалютная манархія» супадае з паняцьцем абсалютызму й азначае дзяржаўны лад у краінах Заходняе Эўропы на позьнім этапе[4].
Абсалютызм, які прыйшоў на зьмену саслоўнай манархіі, быў у эўрапейскіх кантынэнтальных дзяржавах у працяг XVII і XVIII стагодзьдзяў паноўнай дзяржаўнай формай, якой спрыялі багасловы, якія прыпісваюць вярхоўнай улады боскае паходжаньне, і рымскія юрысты, якія прызнавалі за васпанамі абсалютную ўладу старажытных рымскіх імпэратараў. Гэтая дзяржаўная форма дасягнула апаґею свайго разьвіцьця пры францускім каралю Людовіку XIV, сыстэматычна ажыцьцяўляў сваё знакамітае:
«LʼEtat cʼest moi!»
(дзяржава — гэта я). Як гістарычны тэрмін абсалютызм зьмяніў паняцьце «стары парадак» (Ancien regime) у сярэдзіне XIX стагодзьдзя.
Сацыяльная апора розных абсалютных манархіяў неаднолькавая. Абсалютныя манархіі ў Эўропе Новага часу былі дваранскімі дзяржавамі, у якіх захоўвалася «грамадзтва прывілеяў»[5].
Абсалютызм характарызуецца тым, што дзяржава дасягае такога ўзроўню разьвіцьця, пры якім ствараецца вялікі бюракратычны апарат улады, ўзмацняюцца карныя органы, фармуецца прафэсійная армія. Дзейнасьць саслоўна-прадстаўнічых органаў улады амаль спыняецца або іх распускаюць.
Абсалютызм дапускае, ува адрозьненьне ад дэспатычныя, таталітарных рэжымаў, наяўнасьць латэнтных (утоеных) абмежаваньняў ўлады: эканамічных (існуе адносны плюралізм уласнасьці), сацыяльных (наяўнасьць разнастайнай сацыяльнай структуры й спадчыннай арыстакратыі), палітычных (абсалютызм здольны да палітычнай дынамікі, пашыранага палітычнага ўзнаўленьня), ідэалягічных (абсалютызм ня бачыць у існаваньні ідэалягічнай разнастайнасьці пагрозы для сябе).
Абсалютызм спачатку спрыяў разьвіцьцю рамяства і гандлю, але пасьля стаў тормазам разьвіцьця вытворчых сіл. Абсалютызм характарызуецца ўтварэньнем бюракратычнага цэнтралізаванага апарата, увядзеньнем пастаянных падаткаў і пастаяннай наёмнай арміі. Буржуазія, якая вырасла ў значную сілу, рэвалюцыйным шляхам зьнішчыла абсалютызм (у Ангельшчыны ў XVII стагодзьдзі, у Францыі ў XVIII стагодзьдзі). У Расеі абсалютызм быў зьнішчаны Лютаўскай рэвалюцыяй 1917 году.
Паняцьце абсалютнай манархіі як формы арґанізацыі ўлады ўзыходзіць яшчэ да рымскага права. Так, вядомая формула юрыста II стагодзьдзя н. э. Ульпіяна: па-лацінску: princeps legibus solutus est («Васпан не зьвязаны законамі»). Разьвіцьцё абсалютызму як тэорыі да XV—XVII стагодзьдзяў зьвязана з фармаваньнем паняцьці дзяржавы. Да гэтага часу ў заходнееўрапейскай палітычнай думкі панавала сынкрэтычная мадэль, заснаваная на вучэньні антычнага філёзафа Арыстотэля, — у ёй не было выразнага разьмежаваньня ўзроўняў арґанізацыі грамадзтва (прававога, рэлігійнага, палітычнага, этычнага, сацыяльнага, духоўнага). Абапіраліся на вучэньне Арыстотэля канцэпцыі «паасобнага сувэрэнітэту» (Філіпа дэ Коммина, Клода Сейсьселя й інш.) меркавалі прыярытэт моцнай каралеўскай улады, супрацьпастаўлялася тыраніі, і абʼядноўвалі якасьці манархіі, арыстакратыі й дэмакратыі. У XV—XVI стагодзьдзях разьвіваецца й паняцьце дзяржавы, якая пазначае не «становішча» караля, а абстрактную сутнасьць — увасабленьне публічнай улады. Вялікі ўклад у фармаваньне гэтага паняцьця ўнёс італьянскі мысьляр Нікалё Мак’явэльлі (трактат «Васпан», 1532 год)[5].
У 1576 годзе францускі філёзаф Жан Бадэн у сваёй працы «шэсьць кніг пра Рэспубліку» прадставіў тэорыю непадзельнасьці сувэрэнітэту: вышэйшая дзяржаўная ўлада цалкам належыць манарху, аднак абсалютная манархія не магла замахвацца на правы й свабоды падданых, іх маёмасьць (у процівагу Ўсходняй дэспатыі, дзе манарх мог адвольна распараджацца жыцьцём і ўласнасьцю падданых). У той жа час фармуецца тэорыя «дзяржаўнай цікавасьці» (ёй ішоў, у прыватнасьці, прыхільнік абсалютнай манархіі кардынал Рышэльё), згодна зь якой манарх можа парушаць правы падданых у самых крайніх выпадках у імя выратаваньня дзяржавы. У той жа час, акрамя рацыяналістычных тэорыяў, вялікую ролю ў ідэалягічным асьпекце абсалютызму гулялі ідэя чароўнага паходжаньня Інстытуту дзяржаўнай улады. Гэтая ідэя ўкладвалася ў характэрны для эпохі вобраз думкі: кароль і эліта ўтваралі кантынуўм, чалавечая воля абмежаваная рамкамі богаўстаноўленага парадку. Ўзьвялічваньня пэрсоны гасудара служыў пышны й выдасканалены палацавы этыкет. Выдатна сфармуляваў сэнс абсалютнай манархіі Людовік XIV у сваёй афарыстычнай фразе «дзяржава — гэта я»[5].
Абсалютныя манархіі ў частцы краін атрымалі ў спадчыну ад папярэдняй формы манархіі прадстаўнічыя органы: картэсы ў Гішпаніі, Генэральныя штаты ў Францыі, парлямэнт у Ангельшчыны, Земскі сабор у Маскоўскай дзяржаве й т.д.). Дзякуючы сыстэме саслоўнага прадстаўніцтва манархія магла атрымаць падтрымку шляхты, царквы местаў у тых пытаньнях, якія яна не магла вырашыць самастойна (ува адпаведнасьці з прынцыпам саслоўна-прадстаўнічай манархіі «усё, што тычыцца ўсіх, павінна быць адобрана ўсімі»). Узмацненьне каралеўскай улады адбылося ў канцы XV—пачатку XVI стагодзьдзя, асабліва ярка гэта выявілася ўва Францыі, Ангельшчыны й Гішпаніі. Эўрапейскі абсалютызм практычна фармаваўся як сыстэма надзвычайнага кіраваньня, што было зьвязана з патрабавалымі павелічэньня падаткаў войнамі. Аднак нават там, дзе пры пераходзе да абсалютнай манархіі прадстаўнічыя органы былі ліквідаваныя (Земскія саборы ў Расеі), гаспадарам даводзілася так ці інакш лічыцца зь меркаваньнем падданых, часта выяўляецца праз рэкамэндацыі дарадцаў, народныя паўстаньня, пагрозу палацавых пераваротаў і царазабойстваў. Яшчэ ў Новы час ўзьнікалі й апазыцыйныя абсалютызму палітычныя тэорыі. На думку рэлігійнай апазыцыі (галоўным чынам пратэстанцкай), захаваньне права ўласнасьці й вернасьць сапраўднай рэлігіі фармуюць грамадзкі дагавор, парушэньне якога манархам дае падданым права на паўстаньне. Знаходзіліся пасьлядоўныя праціўнікі й у ідэі чароўнага паходжаньня ўлады. Напрыклад, згодна з кардыналам Бэлярміну, кароль атрымлівае ўладу ня ад бога, а ад кіраванага мудрымі пастырамі народа. Да XVII стагодзьдзя склалася ўяўленьне пра тое, што грамадзкі парадак першасны ў адносінах да вернасьці рэлігіі. Гэта прадстаўленьне знайшло адлюстраваньне ў працы ангельскага філёзафа Томаса Гобса «Левіятан». Гобс разьвіваў ідэю абсалютных індывідаў, якія знаходзяцца ў стане «вайны ўсіх супраць усіх» («Чалавек чалавеку — воўк») і пад страхам сьмерці перадаюць абсалютную ўладу дзяржаве. Такім чынам Гобс даў абсалютызму радыкальнае абгрунтаваньне, але адначасова разбурыў вобраз Сусьвету як ідэальнай сутнасьці — інтэлектуальную аснову абсалютызму (карыстаючыся працамі Гобса, у канцы XVII стагодзьдзя Джон Лок сфармуляваў асновы канстытуцыйнага ладу). У XVII стагодзьдзі францускі тэарэтык права Жан Домат абараняў канцэпцыю абсалютнай манархіі ў такіх працах, як «аб сацыяльным парадку й абсалютнай манархіі», спасылаючыся на абсалютную манархію як на спосаб захаваньня натуральнага парадку, як задумаў Бог[6].
Па меры разьвіцьця й узмацьненьня капіталізму ў эўрапейскіх краінах прынцыпы існаваньня абсалютнай манархіі сталі прыходзіць у супярэчнасьць з патрэбамі які зьмяніўся грамадзтва. Жорсткія рамкі пратэкцыянізму й мэркантылізму абмяжоўвалі эканамічную свабоду прадпрымальнікаў, вымушаных вырабляць толькі тавары, выгадныя каралеўскай казьне. Кардынальныя зьмены адбываюцца ўнутры саслоўяў. Зь нетраў трэцяга саслоўя вырастае эканамічна магутны, адукаваны, прадпрымальная кляса капіталістаў, які мае ўласнае ўяўленьне пра ролю й задачах дзяржаўнай улады. У Нідэрляндах, Ангельшчыны й Францыі гэтыя супярэчнасьці былі вырашаны рэвалюцыйным шляхам, у іншых краінах адбывалася паступовая трансфармацыя абсалютнай манархіі ў абмежаваную, канстытуцыйную. Аднак гэты працэс праходзіў нераўнамерна, напрыклад, у Маскоўшчыне й Турэччыне абсалютная манархія праіснавала аж да XX стагодзьдзя.
У сучасным сьвеце абсалютная тэакратычная манархія зьяўляецца ня вельмі распаўсюджанай[7] формай праўленьня, дзе на чале дзяржавы стаіць рэлігія. Кіраўніком дзяржавы зьяўляецца галоўная службовая асоба пануючай рэлігійнай арґанізацыі (царквы), якая валодае неабмежаванай вышэйшай дзяржаўнай уладай. У цяперашні час такая форма праўленьня ўстаноўлена ў наступных краінах: Ватыкан[8], Султанат Брунэй, Каралеўства Саудаўская Арабія[9].
Паводле стану на 2022 год у сьвеце засталося толькі шэсьць дзяржаў, форму праўленьня ў якіх можна без усялякіх умоўнасьцяў назваць абсалютнай манархіяй:
_(cropped).jpg)
_(cropped).jpg)
_(cropped).jpg)
_(cropped).jpg)
.jpg)
_(cropped).jpg)
- Канстытуцыйная манархія
- Саслоўна-прадстаўнічая манархія
- Тэакратыя
- Дыктатура
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
