Сядзібна-паркавы комплекс Коцелаў (Беніца)

Сядзíбна-па́ркавы ко́мплекс Ко́целаў — страчаны помнік архітэктуры і садова-паркавага мастацтва канца XVIII стагодзьдзя ў вёсцы Беніца Маладэчанскага раёну Менскай вобласьці. Належала Коцелам, Абрамовічам, Швыкоўскім. У комплекс уваходзілі гаспода, гаспадарчыя пабудовы, парк, сад, ставы. Гаспода пабудаваная ў 1779—1781 гг. паводле праекту італьянскага архітэктара Карла Спампані.

Сядзібна-паркавы комплекс
Сядзіба Коцелаў
Агульны выгляд палацу на малюнку Напалеона Орды
Краіна	Беларусь
Вёска	Беніца
Каардынаты	54°21′05.43″ пн. ш. 26°33′10.18″ у. д.
Архітэктурны стыль	клясыцызм
Аўтар праекту	Карла Спампані
Заснавальнік	Тадэвуш Коцел
Дата заснаваньня	другая палова XVIII стагодзьдзя
Будаваньне	1779—1781 гады
Будынкі: палац • капліца-пахавальня • парк • гаспадарчыя пабудовы
Сядзіба Коцелаў на мапе Беларусі Сядзіба Коцелаў
Сядзіба Коцелаў на Вікісховішчы

Гісторыя

Сядзібны дом, пабудаваны на замову Тадэвуша Коцела ў 1779—1781 гг. паводле праекту італьянскага архітэктара Карла Спампані. Адначасова зь сядзібным домам тут быў пабудаваны шэраг гаспадарчых пабудоў, некаторыя зь якіх захаваліся да нашых дзён. Сядзібу атачаў вялікі пэйзажны парк з 7 сажалкамі. Тадэвуш Коцел меў двух сыноў: Міхала Казімера (1767—1813), якому пры жыцьці аддаў Беніцу, Язна, Дубнікі й інш., Юзэфа (1764—1810), якому аддаў Гарадзілава, і дачку Барбару, якая выйшла замуж за капітана нацыянальнай кавалерыі войскаў Вялікага Княства Літоўскага Анджэя Абрамовіча. Абодва браты памерлі ў адносна маладым узросьце без нашчадкаў, таму й Беніцу, і Гарадзілава атрымалі ў спадчыну іх адзіная сястра Барбара Абрамовіч. З чатырох дачок Абрамовічаў Клара выйшла замуж за Станіслава Радзішэўскага, Ганна за Юзэфа Пузыніна, даўшы яму ў пасаг Гарадзілава, а Марцыяна й Марыяна, якая пасьля замужжа за Казімера Швыкоўскага гербу Агончык — сакратара пасольства ў Прусіі караля Станіслава Аўгуста, унеслі сядзібу ў сьпіс беніцкай маёмасьці^[1]. Паводле запісаў, 5 сьнежня 1812 году тут начаваў Напалеон Банапарт. Сядзіба заставаліся ва ўладаньні Швыкоўскіх да 1939 г., падчас Першай сусьветнай вайны значная яго частка парку высечана, але будынак сядзібы праіснаваў амаль без зьменаў да 1939 г. У міжваенны пэрыяд гаспадаром Беніцы быў сын Канстантына, Ян Швыкоўскі, альбо яго спадчыньнікі. У 1939 г. будынак сядзібы быў разрабаваны. У другой палове 1940-ых, пачатку 1950-ых будынак сядзібы выкарыстоўваўся пад школу, пасьля пабудовы новага будынку для школы, сядзіба пачала хутка прыходзіць у заняпад, пакуль у 1987 г. канчаткова не была разабраны да падмуркаў.

Архітэктура

Гаспода ўяўляе сабой драўляны аднапавярховы Н-падобны будынак на высокім падмурку. Вэртыкальна ашаляваныя сьцены былі прарэзаны высокімі прамавугольнымі аконнымі праёмамі з простымі ліштвамі. Галоўны й дваравыя фасады вылучаліся портыкамі з трохвугольнымі франтонамі. Высокі вальмавы дах быў крыты гонтам. Бакавыя крылы вылучаліся асобнымі ўваходамі з ганкамі, мураванымі з камянёў. Плянаваньне сярэдняй часткі будынку мела анфілядны характар (зала баляў, гасьцёўня, сталоўка й інш.). Інтэр’еры пакояў былі багата аздобленыя (фігурны паркет, філёнгавыя сьцены, лепка). Сьцены ўпрыгожвалі шматлікія карціны, абразы, гравюры. У бакавых крылах знаходзіліся жылыя й гаспадарчыя памяшканьні, інтэр’еры якіх былі больш сьціплыя. Гаспода разьмяшчалася ў невялікім парку. З ліку гаспадарчых пабудоў вызначаўся драўляны лямус, у стылі якога спалучаліся рысы клясыцызму й народнага дойлідзтва (архітэктар Карла Спампані). Перад цэнтральнымі трыма восямі асноўнай часткі разьмяшчаўся неглыбокі портык з шасьцю дарыцкімі калёнамі, якія падтрымлівалі трохвугольны франтон, поле якога запаўняла вянок гірлянды з гербам. Двухступенчатая тэраса з прыступкамі на ўсю шырыню вяла да портыка й трох пар дзьвярэй за ім. Два адкрытыя ганкі, акружаныя масыўнымі сьценамі, вялі да дзьвярэй таксама ў верхняй частцы бакавых крылаў. Садовы фасад таксама меў портык, але яго верх абапіраўся на чатыры квадратныя слупы, а перад портыкам была шырокая тэраса, падобная да параднай. Увесь будынак быў накрыты гладкім вальмавым гонтавым дахам зь люкарнамі^[2]. Агульная кампазыцыя была досыць скаладанай па пляну будынку з вялікімі, што нагадвалі алькежы выступамі й высокім дахам^[3].

• Сядзіба Коцелаў у Беніцы
• 
  Сядзіба. Б. Тышэцкі, 1827 г.
• 
  Сядзіба на малюнку Напалеона Орды, 1877
• 
  Панарама, 1896 г.

• Сядзіба Коцелаў у Беніцы ў першай палове XX ст.
• 
  Сядзіба, 1896 г.
• 
  Сядзіба ў пачатку XX ст.
• 
  Сядзіба. Л. Вычалкоўскі, 1907 г.
• 
  Сядзіба ў пачатку XX ст.
• 
  Сядзіба ў пачатку XX ст.
• 
  Сядзіба ў пачатку XX ст.
• 
  Сядзіба ў годы Першай сусьветнай вайны
• 
  Сядзіба ў 1920-ых гадах
• 
  Сядзіба ў 1928 г.

Інтэр’ер

Аздабленьне сядзібы ўнутры

Фатэль у сядзібе

Бальная заля, печ

Пісьмовы стол у сядзібе

У міжваенныя гады ўнутраныя памяшканьні сядзібнага дома зьмяшчалі больш за дваццаць пакояў рознай формы й памеру. Некаторыя зь іх, несумненна, узьніклі ў выніку перабудовы XIX ст., накіраванай на атрыманьне большай колькасьці жылых пакояў. Найменшыя зьмены адбыліся ў цэнтральнай частцы сядзібнага дома, якая была арганізавана ў выглядзе анфіляднага двухзрубнага збудаваньня й прызначалася для рэпрэзэнтатыўных мэт. На працягу ўсяго XIX стагодзьдзя сядзіба ў Беніцы й яе ваколіцы старанна даглядаліся^[4]. Вялізныя спусташэньні прынесьлі апошнія гады Першай сусьветнай вайны, калі гаспадары былі вымушаныя пакінуць сямейны дом. Унутры сядзібы былі старыя дубовыя падлогі, упрыгожаныя ўзорамі, якія складаюцца ў асноўным зь вялікіх прастакутнікаў у больш цёмных рамках, шырокі спэктар прыгожых камінаў, кафляных печаў розных адценьняў, некаторыя фрэскі, ляпніна й старая абіўка. Прысутнічала антыкварная мэбля як другой паловы XVIII ст., так і першай паловы XIX ст., у тым ліку цікавыя пісьмовыя сталы. Найсьціплейшым выглядаў вялікі пярэдні пакой з цаґлянай падлогай, бэлечнай стольлю, сьценамі, абабітымі гладкімі дошкамі, з аднымі дзьвярыма ў далейшыя пакоі. Былі такія ж, шырокія, ня вельмі высокія, белыя лакаваныя дзьверы. таксама ва ўсіх іншых пакоях^[5]. Магчыма, сені(d) мелі багацейшыя рухомыя ўпрыгажэньні ў часы Коцела ці нават пазьней. З сіены можна было адразу трапіць у бальную залю з трыма агароджамі, якія вядуць на садовую тэрасу. Тэраса мела сьцены, разьдзеленыя скошанымі пілястрамі. У адным з кутоў у паўцыркульным скляпеністым паглыбленьні, апраўленым прафіляваным гзымсам, разьмяшчалася печ на ножках у стылі Людовіка XVI, абкладзеная вялікімі белымі кафлямі, таксама завершаная прафіляваным гзымсам^[6]. У процілеглым куце ён разьмяшчаўся магутны камін з закругленымі канелаванымі вугламі, аналягічны фрыз, які замыкае верхнюю частку каміна й вежавы гзымс.

На каміне стаяў бронзавы гадзіньнік XVIII ст. Два прыгожыя фатэлі таксама былі з той жа эпохі. Іншыя прадметы мэблі, якія перажылі вайну, датаваліся пазьнейшымі часамі. З правага й левага боку бальнай залі былі яшчэ дзьве прыёмныя, якія захавалі былую форму й часткова таксама дэкор. Пакоі, якія непасрэдна прылягалі да бальнай залі, мелі такія ж печы на ​​ножках і каміны ў кутах, а ў дзьвюх — печы й каміны, разьмешчаныя побач з камінамі, ля адной сьцяны. Некаторыя памяшканьні мелі панэльныя падзелы сьцен і ўпрыгажэньні, сярод іншага, у выглядзе круглых ляпных і разэтак на камінах, флянкаваных па баках канелаванымі пілястрамі. Усё гэта насіла рысы стылю Людовіка XVI^[7]. Сталовая ўяўляла сабой трохаконнае памяшканьне, разьмешчанае зь левага боку залі, таксама з паўцыркульнымі скляпеньнямі, паглыбленьнем для печы й каміна. Памяшканьні абодвух флігеляў, нерэгулярнай плянаваньня, прызначаліся для жылых і гаспадарчых патрэб. У кутнім куце з боку саду захаваліся да 1939 г. фрэскі пэрыяду пабудовы сядзібы з выявамі пэйзажаў і ідылічных сцэн у рамах кветкава-фруктовых гірлянд. Менавіта ў правым крыле сядзібе быў пакой, дзе 5 сьнежня 1812 году начаваў Напалеон Банапарт^[8]. Яго атачэньне генэралаў жыла ў супрацьлеглым крыле, забаўлялася тым, што пакідала свае подпісы на сьценах дзьвярах.

Сьвіран у Беніцы, карціна Станіслава Яроцкага (1927 г.)

Сьвіран у Беніцы (1928 г.)

Сьвіран

Краявіды Беніцы разам з паркам, пачатак XX ст.

Сьвіран

Асноўны артыкул: Сьвіран у Беніцы

Адначасова з жылым домам у Беніцы былі пабудаваны й гаспадарчыя пабудовы, якія да 1939 г. захаваліся толькі часткова. Сярод іх — аднапавярховы будынак, разьмешчаны насупраць фасада сядзібы, на супрацьлеглым баку вялізнага двара, забудаванага такім жа чынам, што й рэзыдэнцыя спадчыньнікаў. Меў у пляне вузкі прамавугольнік і ганак, які нагадваў парадны портык дома. Праўда, у гэтым выпадку калёны разьмяшчаліся парамі на галоўнай восі й паасобку па баках. Яны трымалі даволі высокую надбудову, у якой разьмяшчаўся мансарда пад гладкім чатырохсхільным дахам. Сьвіран быў упрыгожаны двухчасткавай вежай. Над квадратнай забудовай узвышалася ніжняя частка, закрытая выступовым прафіляваным гзымсам крыху меншая частка з чатырма аркадамі, таксама завершаная выбітным гзымсам і накрытая купалам і шпілямі^[9].

Пэйзажны парк

Сядзібу атачаў вялікі пэйзажны парк, у межах якога існавала сем маляўнічых сажалак. Часткова лясісты газон, елку й правы бок саду адлюстраваў на сваім малюнку Напалеон Орда. Падчас Першай сусьветнай вайны вялікія плошчы парку былі высечаны. Да 1939 г. уладальнікі даглядалі толькі бліжэйшыя ваколіцы сядзібы з адзінкавымі ацалелымі дрэвамі, пераважна лісьцянымі^[10].

Вядомыя наведвальнікі

• Напалеон Банапарт
• Тамаш Зан
• Міхал Клеафас Агінскі
• Напалеон Орда
• Аляксандар Ходзька
• Януар Сухадольскі
• Міхал Балінскі
• Уладзіслаў Сыракомля
• Ян Ходзька
• Станіслаў Манюшка
• Вінцэнт Дмахоўскі
• Габрыэля Пузына
• Францішак Багушэвіч

Крыніцы

1. Roman Aftanazy, Dzieje rezydencji na dawnych kresach Rzeczypospolitej, wyd. drugie przejrzane i uzupełnione, t. 4: Województwo wileńskie, Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1993, s. 30.
2. Roman Aftanazy, Dzieje rezydencji na dawnych kresach Rzeczypospolitej, wyd. drugie przejrzane i uzupełnione, t. 4: Województwo wileńskie, Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1993, s. 30-31.
3. Архітэктура Беларусі. Том 3. Кніга 1: Другая палова XVIII — першая палова XIX ст. — Менск: Беларуская навука, 2007. С. 344.
4. Roman Aftanazy, Dzieje rezydencji na dawnych kresach Rzeczypospolitej, wyd. drugie przejrzane i uzupełnione, t. 4: Województwo wileńskie, Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1993, s. 32.
5. Roman Aftanazy, Dzieje rezydencji na dawnych kresach Rzeczypospolitej, wyd. drugie przejrzane i uzupełnione, t. 4: Województwo wileńskie, Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1993, s. 32.
6. Roman Aftanazy, Dzieje rezydencji na dawnych kresach Rzeczypospolitej, wyd. drugie przejrzane i uzupełnione, t. 4: Województwo wileńskie, Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1993, s. 32-33.
7. Roman Aftanazy, Dzieje rezydencji na dawnych kresach Rzeczypospolitej, wyd. drugie przejrzane i uzupełnione, t. 4: Województwo wileńskie, Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1993, s. 33.
8. Roman Aftanazy, Dzieje rezydencji na dawnych kresach Rzeczypospolitej, wyd. drugie przejrzane i uzupełnione, t. 4: Województwo wileńskie, Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1993, s. 33.
9. Roman Aftanazy, Dzieje rezydencji na dawnych kresach Rzeczypospolitej, wyd. drugie przejrzane i uzupełnione, t. 4: Województwo wileńskie, Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1993, s. 34.
10. Roman Aftanazy, Dzieje rezydencji na dawnych kresach Rzeczypospolitej, wyd. drugie przejrzane i uzupełnione, t. 4: Województwo wileńskie, Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1993, s. 34.

Літаратура

• Архітэктура Беларусі: Энцыклапедычны даведнік. — Менск: Беларус. энцыкл., 1993. — 620 с.: іл. ISBN 5-85700-078-5.
• Roman Aftanazy, Dzieje rezydencji na dawnych kresach Rzeczypospolitej, wyd. drugie przejrzane i uzupełnione, t. 4: Województwo wileńskie, Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1993, s. 29-35.
• Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. I: I: Aa — Dereneczna. — Warszawa, 1880, s. 145.
• Czesław Jankowski, Powiat oszmiański : materjały do dziejów ziemi i ludzi. Cz. 1, Petersburg : nakł. wydawcy : K. Grendyszyński ; Kraków : G. Gebethner, 1896, s. 301—330.
• Архітэктура Беларусі. Том 3. Кніга 1: Другая палова XVIII — першая палова XIX ст. — Менск: Беларуская навука, 2007. С. 344—345.
• «Архітэктура Беларусі. Энцыклапедычны даведнік». Мінск, «Беларуская Энцыклапедыя імя Петруся Броўкі», 1993 год. 620 с.
• Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн.: БелЭн, 1996. — Т. 3: Беларусы — Варанец. — 511 с.
• Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. У 6 т. / Беларус. Энцыкл.; Рэдкал.: Б. І. Сачанка (гал. рэд.) і інш.; Маст. Э. Э. Жакевіч. — Мн.: БелЭн, 1994. — Т. 2: Беліцк — Гімн. — 537 с.
• «Гарады і вёскі Беларусі: Энцыклапедыя ў 15 тамах» Т.8, кн. 3. Мінская вобласць. Рэдкалегія: Т. У. Бялова (дырэктар) і інш. — Мн.: БелЭн, 2012. — 624 с.

Вонкавыя спасылкі

• Сядзібна-паркавы комплекс Коцелаў , Radzima.org