Шеңжан-Уйғыр автономиялы районы

Шенжаң-Уйғыр автономиялы районы (ШУАР) (уйғ. شىنجاڭ ئۇيغۇر ئاپتونوم رايونى, Шинҗаң Уйғур аптоном райони, ҡыт. 新疆维吾尔自治区, ; ҡыҫҡаса Шенжаң ҡыт. «яңы сик») — Ҡытайҙың көнбайышындағы төбәге. Был илдең майҙаны яғынан иң ҙур территориаль-административ берәмеге.

Шеңжан-Уйғыр автономиялы районы
ҡыт. 新疆维吾尔自治区 уйғ. شىنجاڭ ئۇيغۇر ئاپتونوم رايونى
Нигеҙләү датаһы	1 октябрь 1955
Рәсми атамаһы	新疆维吾尔自治区 һәм شىنجاڭ ئۇيغۇر ئاپتونوم رايونی‎
Дәүләт	Ҡытай
Административ үҙәк	Өрөмсө
Административ-территориаль берәмек	Ҡытай
Сәғәт бүлкәте	UTC+8:00[d]
Геомәғлүмәттәр	Data:China/Xinjiang.map
Иң юғары нөктә	Чогори
Партия секретары	Чэнь Цюаньго[d]
Хөкүмәт башлығы	Шохрат Закир[d] һәм Эркин Тунияз[d]
Закондар сығарыу органы	Xinjiang Uyghur Autonomous Regional People's Congress[d][1]
Халыҡ һаны	21 813 334 кеше (2010), 25 852 345 кеше (2020)[2]
Административ рәүештә бүленә	Өрөмсө, Карамай, Турфан[d], Хами[d], Чанцзи-Хуэйский автономный округ[d], Боро-Тала-Монгольский автономный округ[d], Баян-Гол-Монгольский автономный округ[d], Кызылсу-Киргизский автономный округ[d], Или-Казахский автономный округ[d], Округ Аксу[d], округ Кашгар[d], округ Хотан[d], округ Чугучак[d], округ Алтай[d], Шихэцзы[d], Арал (Китай)[d], Тумшук[d], Уцзяцюй[d], Бэйтунь[d], Темэньгуань[d], Шуанхэ[d], Кокдала[d], Куньюй[d], Хуянхэ[d], Xinxing[d] һәм Baiyang[d]
Номинальный ВВП	1 379 760 000 000 ¥[3]
Сиктәш	Цинхай, Ганьсу[d], Тибетский автономный район[d], Алтай Республикаһы, Ош өлкәһе[d], Нарын өлкәһе[d], Эҫеккүл өлкәһе[d], Ховд[d] һәм Баян-Улгий[d]
Алыштырған	Синьцзян[d]
Ҡулланылған тел	Центральный тибетский язык[d], Southern Mongolian[d], Ҡырғыҙ теле, Ҡаҙаҡ теле, Уйғыр теле, Сибинский диалект[d], Айнийский язык[d], даурский язык[d], дунсянский язык[d], эвенкийский язык[d], Иле төрки теле, Сарыкольский язык[d], Салар теле һәм тибетский язык[d]
Майҙан	1 664 897,17 км²[4]
Рәсми сайт	xinjiang.gov.cn
Шеңжан-Уйғыр автономиялы районы Викимилектә

Тарихи атамаһы — Көнсығыш Төркөстан; Ҡытай әҙәбиәтендә Синцзян (1760-сы йылдарҙан), 14-се быуатҡа ҡараған яҙмаларҙа һәм 16-17 быуаттарға ҡараған фарсы телендәге билдәле ҡулъяҙмаларҙа Уйғыриә, Уйғырстан тип аталған. Автономиялы район Ҡаҙағстан, Ҡырғыҙстан, Тажикстан, Рәсәй, Монголия, Афғанстан, Һиндостан менән сиктәш.

Халҡы — 21 813 334 человек (2010). Халыҡ, нигеҙҙә, Тарим уйһыулығында һәм Жуңғариялағы йылғалар үҙәнлектәрендә урынлашҡан Ҡашғар, Хөтән, Яркәнд, Аҡһыу, Кусар, Ғолжа ҡалалары һәм улар тирәһендәге өлкәләрҙә ғүмер итә. Мәркәзе — Өрөмсө (рус. Урумчи) ҡалаһы.

Тарихы

Боронғо Ҡытай сығанаҡтарында район Сиюй (Көнбайыш йорттар) исеме менән телгә алынған.

Көнсығыш Төркөстан Бөйөк Ебәк юлында булыу сәбәпле, ул даими рәүештә ҙур дәүләттәр иғтибарын тартып торған. Б. э. 3-сө быуатында Көнсығыш Төркөстандың төньяҡ өлөшө — Жуңғария сәнби, 5-6 быуаттарҙа жужан, 6 быуаттың икенсе яртыһында төрки ҡәбиләләре идараһында була. Төрки ҡағанлығы төҙөлгәндән һуң, уға Көнсығыш Төркөстандың ҡала-дәүләттәре керә.

7-се быуатта Көнсығыш Төркөстан һәм Жуңғарияла Тан династияһы хакимлыҡҡа килгән. 7-се быуаттың 70-се йылдарында уның көньяҡ өлөшө (хәҙерге Кусар, Хөтән, Ҡарашәһәр, Ҡашҡар) тибеттар ҡулына күсә. 9-сы быуатта Уйғыр ҡағанлығы емерелгәндән һуң, Орхон һәм Селенга йылғалары бассейнында йәшәгән уйғырҙарҙың бер өлөшө был яҡҡа күсеп килә.

Уйғыр дәүләте төҙөлә һәм ул бер нисә йыл ҡараҡатайҙарҙың вассалы була. 13-сө быуаттың 10-20 йылдарынан Сыңғыҙханға буйһондоролған. 1251 йылда Көнбайыш Жуңғария һәм Ҡашҡар ерҙәре Сығатай улусына кергән. Уйғыр дәүләте лә Монгол хандары ҡулы аҫтына күскән. 1399 йылда Шеңжандың төньяҡ өлөшөндә Ойрат ханлығы барлыҡҡа килә. XVII быуат урталарында Жуңғар ханлығы барлыҡҡа килә, уны XVIII быуат уртаһында Цин империяһы яулап ала^[5][6].. 1465 йылда дуглат ҡәүеменән булған Әбү Бәкер етәкселегендә үҙәге Яркәнт ҡалаһы булған ханлыҡ барлыҡҡа килгән. Һуңыраҡ Хөтән һәм Ҡашҡар виләйәттәре, 1499-1504 йылдарҙа Акһыу, Өстурфан виләйәттәре был ханлыҡ составына ингән. Яркәнт ханлығы 1678 йылға тиклем йәшәп килгән.

Милли составы

2000 йылға
Халыҡ	Һаны	%-тарҙа
уйғырҙар	8 345 622	45,21
ҡытайҙар	7 489 919	40,58
ҡаҙаҡтар	1 245 023	6,74
дунғандар	839 837	4,55
ҡырғыҙҙар	158 775	0,86
монголдар һәм ҡалмыҡтар, дунсян, даурҙар	194 891	1,14
«тажиктар»	39 493	0,21
сибо	34 566	0,19
манчжурҙар	19 493	0,11
туцзя	15 787	0,086
үзбәктәр	12 096	0,066
урыҫтар	8 935	0,048
мяо	7 006	0,038
тибеттар	6 153	0,033
чжуандар	5 642	0,031
татарҙар	4 501	0,024
саларҙар	3 762	0,020

Урумчи (башҡ. Өрөмсө) ҡалаһы

Сәнәғәте

Нефть эшкәртеү, металлургия, машиналар эшләү, химия, текстиль сәнәғәте оҫтаханалары бар. Төҙөлөш материалдары эшләп сығарыла. Кәсепселек үҫеш алған: ебәк келәм туҡыу, металл, күндән төрлө әйберҙәр әҙерләп сығарыу, ҡағыҙ аҡса эшләп сығарыу менән шөғөлләнәләр.

Әҙәбиәт

• Мурзаев Э. М., Природа Синьцзяна и формирование пустынь Центральной Азии, М., 1966;
• Описание Чжуньгарии и Восточного Туркестана в древнем и нынешнем состоянии, пер. с кит. [Н. Я. Бичурина], ч. 1, СПБ, 1829;
• Риттер К., Землеведение Азии, пер. и крит. замечания В. Григорьева, т. 5, в. 2, СПБ, 1873;
• Бартольд В., Туркестан в эпоху монгольского нашествия, ч. 1—2, СПБ, 1898—1900;
• Думан Л. И., Аграрная политика цинского (маньчжурского) правительства в Синьцзяне в конце XVIII в., М., 1936;
• Тихонов Д. И., Хозяйство и общественный строй уйгурского государства. X—XIV вв., М., 1966;
• Кузнецов В. С., Экономическая политика цинского правительства в Синьцзяне…, М., 1973;
• Яковлев А. Г., Аграрные отношения и аграрная реформа в провинции Синьцзян (1949—1953),
• «Уч. зап. института востоковедения АН СССР», 1955, т. II, с. 220—62;
• Дьяконова Н. В., Культурное наследие национальных меньшинств Синьцзяна, в кн.: Труды Государственного Эрмитажа, т. 2, М. — Л., 1958;
• Всеобщая история искусств, т. 2, кн. 2, М., 1961.
• Госманов М. Ябылмаган китап яки чәчелгән орлыклар. — Казан: Татар. кит. нәшр., 1996. — 206 бит.
• Дубровская Д. В. Судьба Синьцзяна. Обретение Китаем «Новой границы» в конце XIX в. М.: Институт востоковедения РАН, 1998.- 202 с.
• Обухов В. Г., Потерянное Беловодье. История Русского Синьцзяна., М., 2012
• Harrigan, Anthony. Sinkiang: A Sino-Soviet Trouble Spot? // Military Review. — May 1963. — Vol. 43 — No. 5. (военно-географическая характеристика района)

Иҫкәрмәләр

1. (unspecified title) — 2021.
2. 国务院第七次全国人口普查领导小组办公室 中国人口普查分县资料—2020 (ҡыт.) — 北京市: 中国统计出版社, 2022. — 983 с. — ISBN 978-7-5037-9772-9
3. https://data.stats.gov.cn/english/easyquery.htm?cn=C01
4. http://www.gov.cn/test/2013-04/07/content_2371589.htm
5. Гибель Джунгарского государства 2019 йыл 30 май архивланған.. История Казахстана
6. Гибель Джунгарского ханства  (билдәһеҙ). Дата обращения: 7 март 2017. Архивировано из оригинала 9 сентябрь 2017 года.. Казах.ру

Һылтанмалар

• Ҡалып:Xzqh
• Синьцзянский информационный Интернет-центр  (билдәһеҙ). Архивировано из оригинала 6 июль 2005 года. 2005 йыл 6 июль архивланған.
• И. Плескачевская. Китайский Туркестан  (билдәһеҙ). Архивировано из оригинала 14 октябрь 2007 года. 2007 йыл 14 октябрь архивланған.
• Волынец Алексей «Синьцзян против Китая. Мусульманское восстание забирает у империи Цин весь Восточный Туркестан»
• Волынец Алексей "Китай без Синьцзяна: «зубы, не прикрытые губами». Повстанцы-мусульмане вооружаются револьверами, а империя Цин готовится вернуть «Новую границу»
• Александр Собянин. Уйгурский сепаратизм становится общей проблемой России и Китая  (билдәһеҙ). Архивировано из оригинала 26 июнь 2008 года. 2008 йыл 26 июнь архивланған.
• «Караван Азия», полная информация о городе Урумчи и по провинции Синьцзян на форуме соотечественников 2019 йыл 9 август архивланған.
• П.Аптекарь ОТ ЖЕЛТОРОСИИ ДО ВОСТОЧНО-ТУРКЕСТАНСКОЙ РЕСПУБЛИКИ 2016 йыл 4 март архивланған.
• Постановление Политбюро ЦК ВКП(б) № 5 от 15 апреля 1934 года «О Синьцзяне» 2017 йыл 11 март архивланған.
• Танковый бросок на Памир. Из Подмосковья в Китай через Кант в Киргизии
• Роль белогвардейских военных подразделений в подавлении мусульманского восстания в Синьцзяне впервой половине 30х гг. XX в.  (билдәһеҙ) Архивировано из оригинала 4 март 2016 года. 2016 йыл 4 март архивланған.
• Англосоветское соперничествов Синьцзяне в 1918—1928 гг.  (билдәһеҙ) Архивировано из оригинала 26 октябрь 2011 года. 2011 йыл 26 октябрь архивланған.
• Специальная операция НКВД в Синьцзяне  (билдәһеҙ). Архивировано из оригинала 28 февраль 2010 года. 2010 йыл 28 февраль архивланған.
• Список 15 КПП, через которые иностранец может попасть в Синьцзян  (билдәһеҙ). Архивировано из оригинала 7 март 2009 года. 2009 йыл 7 март архивланған.
• Общий атлас Синьцзяна
• Национальный состав СУАР 1941