Яңы фарсы теленең элгәре From Wikipedia, the free encyclopedia
Урта фарсы теле (пәһләүи теле; үҙ атамаһы парсиг — «фарсы») — көньяҡ-көнбайыш төркөмсәләге үле урта иран теле. Боронғо фарсы теленең дауамы һәм яңы фарсы теленең элгәре булып тора. Тәүҙә Ирандың көньяҡ өлөшөндә — Парста (Фарс) — таралған булған, артабан Сәсәниҙәр осоронда (III—VII быуаттар) тотош Фарсияның әҙәби һәм рәсми теле. VII быуаттан, Иранды ғәрәптәр баҫып алғандан һуң, Иранда һәм Һиндостанда зороастр общиналарында һаҡланып ҡала.
Урта фарсы теле | |
Халыҡтың үҙенә үҙе биргән исеме |
pārsīg(парсиг) |
---|---|
Илдәр | |
Регионы |
тәүҙә Фарста, шунан Сәсәниҙәр империяһында тарала |
Рәсми статусы |
Сәсәниҙәр дәүләте (III—VII быуаттар) |
Үле тел |
IX] быуатта фарсы теленә үҫешә |
Классификация | |
Категория |
Евразия телдәре |
Һинд-европа телдәре Һинд-иран тармағы
| |
Әлифба |
пәһләүи, манихей |
Тел коды | |
ГОСТ 7.75–97 |
пех 537 |
ISO 639-1 |
— |
ISO 639-2 | |
ISO 639-3 |
pal – китапса урта фарсы теле ("пәһләүи") |
Төрҙәре:
Арами графикаһының төрлө төрҙәренә нигеҙләнгән ике яҙыу системаһы ҡулланылған[1]:
Иң боронғо ҡомартҡылар — Парс хакимдарының тәңкәләрендәге легендалар (беҙҙең эраға тиклем II быуат).
Урта фарсы телендәге иң мөһим әҙәби ҡомартҡы — Авестаның авеста теленән тәржемәһе. Яңы фарсы теленә күсеү теле булған парси (пазенд) теле урта фарсының һуңғыраҡ формаһы булып тора. Ул парстарҙа һәм "беһдин"дәрҙә, йәғни Иран гебрҙарында, тик әҙәби тел булараҡ һаҡланған[2] .
Яңы фарсы теле урта фарсының вариҫы булып тора. Үҙгәрештәр яйлап инә, X—XI быуаттарҙа урта фарсы текстарын иртә яңы фарсы телендә һөйләшеүселәр әле уҡый һәм аңлай. Әммә X быуат аҙағынан айырмалар көсәйә:
Һан
Урта фарсы телендә берлек һәм күплек була, икелек һаны юҡҡа сыға. Күплек суффикстары — -ān, -īhā.
Урта фарсыла абстрактлылыҡ суффиксы -īh була, ул күмәк күплекте белдерә: zanīh «ҡатындар» gurgīh «бүреләр» šēdaspīh «римлылар, византийҙар» (йәғни «аҡ атлылар»)
Килеш
Тәүҙә 2 формаһы була, һуңынан тура килеш юғала башлай, артабан берлектәге ситләтелгән килеш тә юҡҡа сығыуға бара:
*as «ат» | Singularis | Pluralis |
тура. | as | as |
ситл. | asē | asān |
нигеҙендә r- булһа:
brād «ағай» |
Singularis | Pluralis |
тура. | brād | brādar |
ситл. | brādar | brādarān |
duxt «ҡыҙ» | Singularis | Pluralis |
тура. | duxt | duxtar |
ситл. | duxtar | duxtarān |
*xwāh «апай» | Singularis | Pluralis |
тура. | xwāh | xwāhar |
ситл. | xwāhar | xwāharān |
Сифат исем кеүек үҙгәрә. Һүҙ тәртибе ҡәтғи түгел: frēstagān wuzurgān = wuzurgān frēstagān.
Һүҙ тәртибе (Исем)
A) Аныҡлаусы исем аныҡланыусының алдынан килә: 1. Сағыштырмалыҡ киҫәксәһе (изафет) менән: xwadāy ī xwadāyān «раббыларҙың раббыһы, аллаларҙың аллаһы» dēn ī weh «яҡшы дин» pus ī man «минең улым»
2. Сағыштырмалыҡ киҫәксәһенән тыш: pusān rōšnān «яҡтылыҡ улдары»' šahryār wuzurg «бөйөк кенәз»
Аныҡлаусы исем билдәһеҙлек артикле менән билдәләнгәндә, изафет юҡҡа сыға: dast-ē jām «бер ус трофей (бер аҙ трофей)» kanīzag-ē weh «һәйбәт ҡыҙ» B) аныҡлаусы исем аныҡланыусы алдынан килә: ērān šahr «ирандар иле» ādarān šah «уттар короле» garm xwarišn «ҡайнар аҙыҡ» man pus «минең улым»
Тура объект булараҡ сағыштырмалыҡ алмашына миҫал: u-mān mā bar ō gumāngarīh «һәм беҙгә вәсвәсә һалма»
Күп һинд-европа телдәрендәге кеүек, сағыштырыу дәрәжәләре бар:
A) Сағыштырыу формаһы: -tar, -dar (һуҙынҡыларҙан, r, m һәм n-дан һуң) Сағыштырыу киҫәксәһе сифатында az һәм kū файҙаланыла: az wad wattar «насарҙың да насары» kam wattar ast kū «ҡарағанда ла насарыраҡ»
B) Өҫтөнлөк формаһы: -tom, -dom (һуҙынҡыларҙан, r, m һәм n-дан һуң). Ҡайһы бер сифаттарға -ist суперлатив суффиксы ҡушыла, мәҫәлән: wahišt (һүҙмә-һүҙ: -«иң яҡшы»), "behešt ҡатып ҡалған һәм хәҙерге фарсыла «ожмах» тигәнде аңлата.
Хәҙерге заманда (Praesens) ҡылым ялғауҙары:
Indik. | Konj. | Imper. | Opt. | |
1. Sg. | -ēm | -ān | -tom | -ēn |
2. Sg. | -ēh | -āy | -ø | |
3. Sg. | -ēd | -ād | -ēh | |
1. Pl. | -om, -ēm | |||
2. Pl. | -ēd | -ād | -ēd | |
3. Pl. | -ēnd | -ānd |
Хәҙерге заман сифат ҡылым -āg һәм -ān, -and менән бөткән ҡатып ҡалған формалар.
Тейешлелек сифат ҡылымы йәки ҡылымдан яһалған исем -išn.
Үткән заман сифат ҡылым -t, -tag
Улар ярҙамында үткән заман формалары яһала. Инфинитив: -tan
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.