Ҡырым ярымутрауындағы ҡала From Wikipedia, the free encyclopedia
Саки (укр. Саки, ҡырымтат. Saq, Сакъ) — Ҡырымдағы ҡала. Ҡырымдың Сак районының үҙәге, әммә район составына инмәй, ә Саки ҡала округын булдыра (Сак ҡала советы). Бальнео-батҡаҡ курорты. XXI быуат башында БДБ илдәренең «инвалид-коляскала йөрөүселәренең баш ҡалаһы» булараҡ әүҙем үҫешә: ҡала урамдары, магазин, хәстәханалары 80 процентҡа пандустар менән йыһазландырылған һәм мөмкинлектәре сикләнгән кешеләрҙе ҡабул итеү өсөн ҡулайлаштырылған[21], ундайҙар ҡала халҡының дүрттән бер өлөшөн тиерлек тәшкил итә. Йылы климат һәм диңгеҙ буйының ялпаҡ тигеҙлеге лә быға булышлыҡ итә
| Саки | |
| укр. Саки ҡырымтат. Saq, Сакъ | |
| Байраҡ[d] | Герб[d] |
 |  |
 | |
| Рәсми атамаһы | Саки һәм Saq, Сакъ |
|---|---|
| Рәсми тел | Ҡырымтатар теле, украин теле һәм урыҫ теле |
| Дәүләт |
 Украина Рәсәй |
| Административ үҙәге | Саҡ районы[1] |
| Административ-территориаль берәмек | Городской округ Саки[d][2] һәм Сакский горсовет[d] |
| Сәғәт бүлкәте | UTC+2:00[d] һәм UTC+3:00[d] |
| Һыу ятҡылығы буйында урынлашҡан | Ҡара диңгеҙ |
| Закондар сығарыу органы | Сакский горсовет[d] |
| Халыҡ һаны |
396 кеше (1805), 2450 кеше (1926), 7779 кеше (1939)[3], 18 122 кеше (1959)[4], 24 208 кеше (1970)[5], 31 230 кеше (1979)[6], 38 690 кеше (1989)[7], 39 500 кеше (1992), 31 900 кеше (1998), 29 416 кеше (2001)[8], 26 400 кеше (2006), 24 765 кеше (2009)[9], 24 580 кеше (2010)[9], 24 323 кеше (2011)[9], 24 038 кеше (2012)[10], 23 655 кеше (2013)[10], 25 146 кеше (2014)[11], 25 195 кеше (2015)[12], 25 186 кеше (2016)[13], 24 885 кеше (2017)[14], 24 797 кеше (2018)[15], 24 727 кеше (2019)[16], 24 654 кеше (2020)[17], 24 285 кеше (2021)[18] |
| Ир-егеттәр | 11 127[19] |
| Ҡатын-ҡыҙҙар | 14 019[19] |
| Диңгеҙ кимәленән бейеклек | 10 ± 1 метр |
| Туғандаш ҡала | Братск[20] һәм Долина[d] |
| Майҙан | 29 км² |
| Почта индексы | 96500–96509 |
| Рәсми сайт | saki.rk.gov.ru |
| Урындағы телефон коды | +380-6563 |
| Элементтың күренеше өсөн категория | Category:Views of Saky[d] |
 | |
 Саки Викимилектә | |
Саки Ҡырымдың көнбайыш яры буйында Ҡара диңгеҙҙән 4-5 км, Евпаториянан 22 саҡрым, Симферополдән 45 км алыҫлыҡта ята. Географияһы буйынса ярайһы уҡ үҙенсәлекле ҡала: Сак күленән төньяҡҡа табан диңгеҙ буйы тигеҙлегендә урынлашҡан. Орехово, Лесновка, Владимировка, Прибрежное, Яңы Федоровка, Михайловка, Чеботарка ҡасабалары ҡалаға терәлеп кенә ултыра. Шулай уҡ Михайлов, Тобе-Чокрак күлдәре һәм Ковш быуаһы ла ҡала һыҙатында ята. Ҡалала ағып ятҡан йылға юҡ. Ҡала территорияһына ҡараған ҡом пляждары (Ҡара диңгеҙҙең Каламит ҡултығы) 4,6 километрға һуҙыла[22].
Саки бик күптәнге бальнеологик курорт булараҡ киң билдәле. Ҡала тәбиғәт һәм климат шарттары буйынса Евпаторияға яҡын. Бында диңгеҙ буйы-дала климаты, шуға ла уға ҡоро йәй һәм уртаса йылы, йомшаҡ ҡыш хас. Йыш ҡына көслө еле иҫеүсән. Уртаса йыллыҡ һауа температураһы +12,2 °C[23], был Ҡырымдың көньяҡ яры буйындағы һауа шарттарына ҡарағанда бер аҙ һалҡыныраҡ. Йәйге айҙарҙа уртаса температура +22 °C, ҡышҡыһын — яҡынса +2 °C. Сакиҙа йәшәүселәр йылына ҡояш балҡышын 2 500 сәғәт татый (Ялтала — 2 223 сәғәт).
Ҡала Ҡырым ханлығы дәүерендә Мансур тип аталған киң билдәле ҡырым ырыуы биләмәһенә ингән ҙур булмаған ауыл була. Саки атамаһы, бәлки, борон был төбәктә көн иткән сактар ҡәбиләһе атамаһынан килеп сыҡҡандыр.
1827 йылда Сакила Рәсәйҙәге тәүге батҡаҡ менән дауалау ҡулланылған шифахана асыла, ә ун йылдан һуң бында Симферополь хәрби госпиталенең бүлексәһе эшләй башлай.
Ҡырым һуғышы осоронда Сакиҙан алыҫ түгел, Сак һәм Ҡызыл яр, күлдәре араһына, коалиция ғәскәрҙәренең ғәйәт ҙур армияһы килеп урынлаша, ул бик күп айҙар буйына Севастополде ҡамауҙа тота. 1855 йылдың февраль башында, Евпаторияла дошман нығытмаларына һөжүм итеү алдынан, бында С. А. Хрулевтың ғәскәре урынлаша. Саки ауылы дошман уты аҫтында емерелә.
Ҡырым һуғышынан һуң 1860—1864 йылдарҙа Ҡырым татарҙарыэмиграцияһының икенсе тулҡынынан барышында, «Таврия губернаһының 1867 йылғы Хәтер китабына» ярашлы, ҡырым-татар халҡының күпселеге Саки ҡалаһын ташлап китә, әммә һуңыраҡ ҡайтанан татар, грек һәм рус күскенселәре килеп тула[24]. Емерелгән һәм ташланған ҡасаба әкренләп ҡайтанан төҙөлә башлай.1858 йылда Полтава губернаһы күскенселәре бында күсенеп килә, һуңынан Константинополь гректары килеп тула. Ҡала гербында бронтозавр һүрәтләнгән.
Әммә тик совет дәүерендә генә Саки ысын ҡалаға әүерелә, сөнки халыҡ һанының ҡырҡа артыуы күҙәтелә. 1952 йылда уға ҡала статусы бирелә[25].
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
2016 йылдың 1 ғинуарына ҡарата халҡы буйынса ҡала Рәсәй Федерацияһының 1112[35] ҡалаһы араһында [36] 375-се урында була
Халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәре буйынса 2001 һәм 2014 йылдарҙа халыҡтар һаны түбәндәгесә:
| милләте | 2001[37], бөтәһе, кеше |
% барыһы ла- көндәре |
2014[38] бөтәһе, кеше |
% барыһы ла- көндәре |
% күрһәтеү- шиха |
|---|---|---|---|---|---|
| күрһәтеү | 24046 | 95,63 % | 100,00 % | ||
| рус | 18573 | 65,12 % | 17354 | 69,01 % | 72,17 % |
| украиндар | 6938-гә | 24,33 % | 4001 | 15,91 % | 16,64 % |
| ҡырым татарҙары | 1646 | 5,77 % | 1324 | 5,27 % | 5,51 % |
| татарҙар | 118 | 0,41 % | 460 | 1,83 % | 1,91 % |
| белорустар | 527 | 1,85 процент | 358 | 1,42 % | 1,49 процент |
| әрмәндәр | 130 | 0,46-ға % | 148 | 0,59 процент | 0,62 % |
| йәһүдтәр | 68 | 0,24 % | 40 | 0,16 % | 0,17 процент |
| поляктар | 51 | 0,18 % | 36 | 0,14 % | 0,15 % |
| сиғандар | 67 | 0,23 % | 35 | 0,14 % | 0,15 % |
| әзербайжандар | 31 | 0,12 % | 0,13 % | ||
| молдавандар | 30 | 0,12 % | 0,12 % | ||
| башҡа | 404 | 1,42 % | 229 | 0,91 % | 0,95 % |
| күрһәтеү | 1100 | 4,37 % | |||
| барыһы | 28522 | 100,00 % | 25146 | 100,00 % |
1805 йыл — 396 кеше (378 ҡырым татарҙары, 16 сиған, 2 ясырь)
1926 йыл — 2450 кеше (1792 урыҫ, 327 украин, 112 ҡырым татарҙары, 52 әрмән, 48 йәһүд, 14 немец, 12 эстон)
2006 йыл — 26 400 кеше (66 % урыҫтар, 25 % украиндар, 6,5 проценты — ҡырым татарҙары, 2 % белорустар, шулай уҡ әрмән, грек, йәһүд, поляк, ҡырымчаҡтар, ҡараимдар)
Үтә ныҡ минералләнгән ләмле яр буйы батҡағы һәм рапа (тоҙға бай булған күл һыуы) Сакины бар тарафҡа таныта. Ҡалала туғыҙ шифахана, шул иҫәптән Николай Бурденко исемендәге арҡа ауырыуҙарын дауалау өсөн махсус санаторий[39], курорт поликлиникаһы, батҡаҡ шифаханаһы һәм минераль һыу биреү өсөн махсус бювет ҡуйылған һыу менән дауалау шифаханаһы уңышлы эшләй.
Ҡалала Ҡырымда калий перманганатын, бромлы метил, персоль һәм аш тоҙон сығарыуға махсуслашҡан иң эре химик заводтарҙың береһе урынлашҡан. Ҡалдыҡтарҙы утилләштереү буйынса проблемалар тыуыуға бәйле, завод 2002 йылда эшләүҙән туҡтай.
Минераль сығанаҡтар базаһында минераль һыу етештереү буйынса завод эшләй. Заводта 1990 йылда 40,9 миллион, 1994 йылда — 16,7 миллион шешә һыу шешәләргә тултырылған. Ҡырымда һәм унан ситтә танылыу алған «Ҡырым» минераль һыуы ла Саки ҡалаһында сығарыла.
Ә Евпатория ҡалаһы һөт заводының һөт цехы һәм икмәк комбинаты — эшкәртеү сәнәғәте предприятиелары.
Ҡалала йод-бром сәнәғәте һәм марганец берләшмәләре технологияларын эшкәртеү буйынса ғилми, конструкторлыҡ һәм эксперименталь-сәнәғәт базаһы булған Ғәмәли химия ғилми тикшеренеү институтына нигеҙ һалынған һәм ул үҫешә.
Төҙөлөш материалдары заводында төҙөлөш өсөн тимер-бетон изделиелар сығарыла. Тәбиғи таш — ҡабырсыҡтарҙан торған эзбизташты һәм төҙөлөш ҡомон сығарыу ҙа юлға һалынған.
Ҡала аша үткән транспорт магистралдәре: республика әһәмиәтендәге автомобиль юлы һәм электрлаштырылған тимер юлы (Остряково-Евпатория тимер юлы). Ҡалала автовокзал һәм тимер юл станцияһы бар. Сакиҙан 36 км алыҫлыҡта аэропорт, 20 километрҙа (Евпатория) йөктәр һәм пассажирҙар өсөн диңгеҙ порты ята. Ҡала юлдарының оҙонлоғо — 62 км.
Сакила 6 автобус маршруты бар.
Евпаториянан Сакиға ҡала яны поезы йәки рейс автобусы менән барырға мөмкин. Ҡалалар араһы ни бары 20 км. Автомобиль юлы яр буйындағы пляждар янынан үтә. Симферополдән Сакиға яҡынса бер сәғәт эсендә барып етеп була.
Ҡаланың иҫтәлекле урыны — һикһән төргә яҡын ағас һәм ҡыуаҡлыҡтары булған Саки курорт паркы. Леся Украинка, Н. С. Гоголь һәм С. О. Макаровтарға ҡуйылған һәйкәлдәр уларҙың Сакила дауаланыуҙары тураһында хәтерләтә. Евпаториянан 5 км алыҫлыҡта моряк-десантсылар — Евпатория диңгеҙ десанты геройҙарына ҡуйылған һәйкәл урынлашҡан. Диңгеҙ урамы башында грек-скифтарҙың Ҡара-Түбә ҡаласығы ята.
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
