Ҡырым татарҙары теле

татар теле менән бутамаҫҡа.

Ҡырым татарҙары теле
Телдең үҙатамаһы	Qırımtatar tili, Qırım tili, Къырымтатар тили, Къырым тили, قریم تاتار تلی һәм قریم تلی
Классификация
Категория	Евразия телдәре
Алтай ғаиләһе Төрки тармағы Ҡыпсаҡ төркөмө/Оғуз төркөмө
Әлифба	Кирил алфавиты, Латин алфавиты һәм Ғәрәп алфавиты
Тел коды
ГОСТ 7.75–97	кры 347
ISO 639-1	——
ISO 639-2	crh
ISO 639-3	crh
Был телдә Википедия
Шаблон: просмотр • обсуждение • править

Ҡырымтатар теленең ҡулланыу урындары

Ҡырымтатар теле, ҡырым татарҙары теле йәки ҡырым теле (ҡырымтат. Qırımtatar tili/Къырымтатар тили, Qırım tili/Къырым тили) — ҡырым татарҙарының милли теле. Әлеге ваҡытта ул урыҫ һәм украин теле менән бер рәттән Украиналағы Ҡырым Автономиялы Республикаһының рәсми теле булып һанала (2014 йылдан бирле был биләмә... фактик рәүештә Рәсәй Федерацияһы контроль тота, ). Бынан тыш, Үзбәкстанда, Болгарияла, Төркиәлә, Румынияла һ. б. илдәрҙә ҡырым татарҙары диаспораһында ҡулланыла.

Телде белеүселәр һаны

Хәҙерге ваҡытта яҡынса 260 000 ҡырым татарҙары Ҡырымда йәшәй, ә 140 000—150 000 тирәһе Урта Азияла (Үзбәкстанда һ. б. илдәрҙә) йәшәй. Сама менән Төркиәлә 5 миллион ҡырымтатар ғаиләһе бар (ҡырым татарҙары Төркиәгә XIX—XX б. эмиграция киткән). Ҡырым татарҙарының диаспоралары Румынияла (24 000 кеше), Болгарияла (3 000 кеше), Польшала, Финляндияла, АҠШта бар.

Диалекттар

Ҡырым татарҙары теле өс диалектҡа бүленә. Ноғай йәки Дала яғы этнолекты — ҡыпсаҡ төркөмдә, Ялыбойлу (төр. Yalıboylus) йәки Көньяҡ яр буйы этнолекты — оғуз төркөмөнә һәм хәҙерге әҙәби тел нигеҙе Урта Ҡырым диалекты —оғуз төркөмөнә инә.

Имлә

Ҡарағыҙ: Ҡырымтатар имләһе
Хәҙер Ҡырым Республикаһында ҡырым татарҙары теленең рәсми алфавиты — латин алфавиты. Ләкин совет ваҡытында кирил алфавиты ҡулланылған.

Латин алфавиты

A a	B b	C c	Ç ç	D d	E e	F f	G g
Ğ ğ	H h	I ı	İ i	J j	K k	L l	M m
N n	Ñ ñ	O o	Ö ö	P p	Q q	R r	S s
Ş ş	T t	U u	Ü ü	V v	Y y	Z z

 â символы хәреф булып һаналмай.

IPA
а	b	c	ç	d	e	f	g	ğ	h	ı	i	j	k	l	m	n	ñ	o	ö	p	q	r	s	ş	t	u	ü	v	y	z
[a]	[b]	[ʤ]	[ʧ]	[d]	[e]	[f]	[g]	[ɣ]	[x]	[ɯ]	[i], [ɪ]	[ʒ]	[k]	[l]	[m]	[n]	[ŋ]	[o]	[ø]	[p]	[q]	[r]	[s]	[ʃ]	[t]	[u]	[y]	[v], [w]	[j]	[z]

Кирил алфавиты

А а [a]	Б б [бэ]	В в [вэ]	Г г [гэ]	Гъ гъ [гъы]	Д д [дэ]	Е е [e]	Ё ё [ё]
Ж ж [жэ]	З з [э]	И и [и]	Й й [йы]	К к [кa]	Къ къ [къы]	Л л [эль]	М м [эм]
Н н [эн]	Нъ нъ [энъ]	О о [o]	П п [пэ]	Р р [эp]	С с [эc]	Т т [тэ]	У у [у]
Ф ф [эф]	Х х [xa]	Ц ц [цэ]	Ч ч [чэ]	Дж дж [джэ]	Ш ш [шa]	Щ щ [щa]	Ъ ъ [твёрдый знак]
Ы ы [ы]	Ь ь [мягкий знак]	Э э [э]	Ю ю [ю]	Я я [я]

IPA
а	б	в	г	гъ	д	е	ё	ж	з	и	й	к	къ	л	м	н	нъ	o	п	p	c	т	у	ф	x	ц	ч	дж	ш	щ	ъ	ы	ь	э	ю	я
[a]	[b]	[v],[w]	[g]	[ɣ]	[d]	[ɛ], [jɛ]	[ø],[jo],[jø]	[ʒ]	[z]	[i], [ɪ]	[j]	[k]	[q]	[l], [ɫ]	[m]	[n]	[ŋ]	[o], [ø]	[p]	[r]	[s]	[t]	[u], [y]	[f]	[x]	[ts]	[tʃ]	[dʒ	[ʃ]	[ʃtʃ]	[(.j)]	[ɨ]	[ʲ]	[ɛ]	[y], [ju], [jy]	['a], [ja]

Фонетика

Һуҙынҡы өндәр

Ҡырым татарҙары телендә 8 һуҙынҡы фонема бар: e, a, i, ı, o, ö, u, ü

Классификация

	Иренле		Иренһеҙ
	Киң	Тар	Киң	Тар
Алыҫтағы рәт	e	i	ö	ü
Арттағы рәт	a	ı	o	u

Тартынҡы өндәр

Ҡырым татарҙары телендә 25 тартынҡы фонема бар: b, c, ç, d, f, g, ğ, h, i, j, k, l, m, n, ñ, p, q, r, s, ş, şç, t, v, y, z

Транслитерация таблицаһы

Qırımtatarca	Къырымтатарджа	Башҡорт аналогы
b	б	б
c	дж	дж
ç	ч	ч
d	д	д
f	ф	ф
g	г	г
ğ	гъ	ғ
h	х	х
j	ж	ж
k	к	к
l	л	л
m	м	м
n	н	н
ñ	нъ	ң
p	п	п
q	къ	ҡ
r	р	р
s	с	с
ş	ш	ш
şç	щ	щ
t	т	т
v	в	в
y	й	й
z	з	з

Классификация

			Губные	Губно-зубные	Переднеязычные	Среднеязычные	Заднеязычные
Шумные	Смычные	Һаңрау Яңрау	p b	t d			k, q g, ñ
	Щелевые	Һаңрау Яңрау		f v	s, ş z, j		h
	Аффриката	Һаңрау Яңрау			ç c
Сонорные	Назаль		m		n
	Щелевые				l	z
	Дрожащие				r
	Увулярные						ğ

Морфология

Һүҙ төркөмдәре

Исем

Исемдең грамматик категориялары: һан, килеш, эйәлек заты, хәбәрлек (предикативлыҡ)^[1].

Исем һаны

Исемдәр һан менән уҙгереше:

Берлек һаны	Күплек һаны
ayvan	ayvanlar
köy	köyler

Килеш категорияһы

Ҡырым татарҙары телендә 6 килеш.

Килештәр	Аффикстар	Мәҫәлән
Баш килеш	—	taş, töpe
Эйәлек килеш	-nıñ/-niñ	taşnıñ, töpeniñ
Төбәү килеш	-qa/-ke, -ğa/-ge[2]	taşqa, töpege
Төшөм килеш	-nı/ni	taşnı, töpeni
Урын килеш	-da/-de, -ta/-te	taşta, töpede
Сығанаҡ килеш	-dan/-den, -tan/-ten	taştan, töpeden

Эйәлек заты

Һуҙынҡы өн менән тамамлаған нигеҙле һүҙҙәрҙә:

Лицо	Берлек һандағы аффикстар	Мәҫәлән	Күплек һандағы аффикстар	Мәҫәлән
I	-m	odam	-mız/-miz	odamız
II	-ñ	odañ	-ñız/-ñiz	odañız
III	-sı/-si	odası	-sı/-si, -ları/leri	odası, odaları

Тартынҡы өн менән тамамлаған нигеҙле һүҙҙәрҙә:

Лицо	Берлек һандағы аффикстар	Мәҫәлән	Күплек һандағы аффикстар	Мәҫәлән
I	-ım/-im	aşım	-ımız/-imiz	aşımız
II	-ıñ/-iñ	aşıñ	-ıñız/-iñiz	aşıñız
III	-ı/-i	aşı	-ı/-i, -ları/leri	aşı, aşları

Ҡырым татарҙары теле

Текст[1]

Латин алфавитында

Asan oğlu Üsein masalı

Bir zamanda bar eken, bir zamanda yoq eken. Bir padişalıqta Asan degen adam bar eken. Bu Asannıñ da Üsein degen bir oğlu bar eken. Üseinniñ zenaatı dağdan kiyik ayvanlarnı avlap özüne keçiniş çıqara eken. Künlerden bir kün, er vaqıtki kibi, Üsein öz oqunı alıp avlanmağa ketken. Çoq vaqıt dağ içinde dolaşsa da urmağa bir quş bile tapamağan. Üsein artıq ümütini kesip başlağan, bir vaqıtta bir terekniñ üstünde daa dünyada misli körülmegen acayip bir quş körgen. Üsein oqnıñ cayını çekip, quşnı közlep atqan. Qanatından urıp yaralağan. Quşnı urdım bellep almağa çapıp barğanda, acayip quş insan kibi söylenmege başlağan. — Ey, merametli avcı, saña yalvaram, meni öldürme. Menim canımı bağışla, belki seniñ bir keregine yararım.

Кирил әлифбаһында

Асан огълу Усеин масалы

Бир заманда бар экен, бир заманда ёкъ экен. Бир падишалыкъта Асан деген адам бар экен. Бу Асаннынъ да Усеин деген бир огълу бар экен. Усеиннинъ зенааты дагъдан кийик айванларны авлап озюне кечиниш чыкъара экен. Куньлерден бир кунь, эр вакъытки киби, Усеин озь окъуны алып авланмагъа кеткен. Чокъ вакъыт дагъ ичинде долашса да урмагъа бир къуш биле тапамагъан. Усеин артыкъ умютини кесип башлагъан, бир вакъытта бир терекнинъ устюнде даа дюньяда мисли корюльмеген аджайип бир къуш корьген. Усеин окънынъ джайыны чекип, къушны козьлеп аткъан. Къанатындан урып яралагъан. Къушны урдым беллеп алмагъа чапып баргъанда, аджайип къуш инсан киби сёйленмеге башлагъан. — Эй, мераметли авджы, санъа ялварам, мени ольдюрме. Меним джанымы багъышла, бельки сенинъ бир керегине ярарым.

Башҡорт-татар транскрипцияһы

Асан оғлу Үсеин масалы

Бир заманда бар экен, бир заманда йоҡ экен. Бир падишалыҡта Асан деген адам бар экен. Бу Асанның да Үсеин деген бир оғлу бар экен. Үсеинниң зенааты дағдан кийик айванларны авлап өзүне кечиниш чыҡара экен. Күнлерден бир күн, эр ваҡытки киби, Үсеин өз оҡуны алып авланмагъа кеткен. Чоҡ ваҡыт дағ ичинде долашса да урмаға бир ҡуш биле тапамаған. Үсеин артыҡ үмүтини кесип башлаған, бир ваҡытта бир терекниң үстүнде даа дүньяда мисли көрүлмеген аҗайип бир ҡуш көрген. Үсеин оҡның җайыны чекип, ҡушны көзлеп атҡан. Ҡанатындан урып яралаған. Ҡушны урдым беллеп алмаға чапып барғанда, аҗайип ҡуш инсан киби сөйленмеге башлаған. — Эй, мераметли авҗы, саңа ялварам, мени өлдүрме. Меним җанымы бағышла, белки сениң бир керегине ярарым.

Урыҫса тәржемәһе

Сказка об Асане сыне Усеина

Было ли то или не было, а в одном царстве жил человек по имени Асан. А у того Асана был сын по имени Усеин. Усеин занимался тем, что охотился в горах (в лесах) (букв. на дичь) и этим жил. Однажды, как и обычно, Усеин, взяв лук, пошел на охоту. Хоть и долго бродил он в горах (в лесу), но но смог найти даже птицы, которую можно было бы убить. Усеин начал было уже терять надежду, как вдруг увидел на дереве еще не виданную на свете чудесную птицу. Усеин натянул тетиву лука, прицелился и выстрелил, ранив ее в крыло. Когда он побежал за птицей, думая, что убил ее, чудесная птица заговорила по-человечески: «О милосердный охотник! Умоляю, не убивай меня. Оставь мне жизнь, может быть я тебе (еще) пригожусь».

Ҡырым татарҙары теле һәм төрөк теле

Ҡырымтатарса	Төрөксә
Meclis Haberleri 10.09.2003// Qırımtatar Milliy Meclisiniñ 120-cı toplaşuvı olıp keçti 2003 senesi 7 sentâbr künü Aqmescitteki İslâm Merkeziniñ binasında Qırımtatar Milliy Meclisiniñ 120-cı toplaşuvı olıp keçti. Toplaşuvda…	Meclis Haberleri 10.09.2003// Kırım Tatar Millî Meclisi’nin 120. toplantısı yapıldı 7 Eylül 2003 tarihinde Akmescit’teki İslam Merkezi binasında Kırım Tatar Millî Meclisi’nin genişletilmiş 120. toplantısı gerçerkleşti. Toplantıda…

Ҡырым татарҙары теле һәм төрөк теле бик яҡын.

Иҫкәрмәләр

1. Статья Э. В. Севортяна «Крымско-татарский язык» («Языки народов СССР», М., 1966, т. 2 «Тюркские языки», стр. 234—259)
2. Ҡылымдарҙа — maqqa>mağa/mekke>mege (maq/mek — ҡылым аффиксы). Мәҫәлән, almağa, etmege

Һылтанмалар

• Ибраһимов Ғ. Д. Ҡырым татарҙары теле // Башҡорт энциклопедияһы. — Өфө: БР ДАҒУ «Башҡорт энциклопедияһы», 2015—2024. — ISBN 978-5-88185-143-9.
• Урыҫ-ҡырымтатар һәм ҡырымтатар-урыҫ һүҙлеге 2009 йыл 7 март архивланған. (урыҫса)
• Крымскотатарская электронная библиотека 2009 йыл 7 март архивланған. (урыҫса)

Википедия

Википедияла
ҡырымтатар телендә бүлек бар