архив документтарын һаҡлау, комплектлау, иҫәпкә алыу һәм файҙаланыу менән шөғөлләнеүсе учреждение йәки ойошманың структур бүлексәһе From Wikipedia, the free encyclopedia
Архив (лат. archivum, грек. άρχεϊον) — 1) архив документтарын һаҡлау, комплектлау, иҫәпкә алыу һәм файҙаланыу менән шөғөлләнеүсе учреждение йәки ойошманың структур бүлексәһе[1]; 2) ниндәйҙер ойошма йәки кеше эшмәкәрлегенә ҡараған яҙма ҡомартҡылар (ҡулъяҙмалар, хаттар һ.б.) йыйылмаһы[2][3].
| Архив | |
 | |
| Эшмәкәрлек төрө | яҙмалар менән идара итеү[d], баһа[d], архивты өйрәнеү[d] һәм дәүләт хеҙмәте[d] |
|---|---|
 Архив Викимилектә | |
Архивтар билдәле цивилизацияға[4] өлгәшкән бөтә халыҡтарға ла билдәле була.
Ашшурбанипал һарайында Ассирия батшалығының ҡанундары, суд хөкөмдәре, батша бойороҡтары һәм башҡа документтары яҙылған шына яҙмалары тәртипкә килтерелгән.
Эзра Мидия һәм Вавилон архивтары тураһында бәйән итә. Тертуллиан Финикия архивтары тураһында телгә ала.
Грек тарихсылары Мысыр архивтары менән таныш була.
Сөләймән ғибәҙәтханаһында урынлашҡан йәһүдтәрҙең архивы Иерусалимды римлеләр баҫып алғанда, император Тит идара иткән осорҙа яндырыла.
Афинала акттар (Δημοσίαι χαρταν, χαρτοφυλακίον) — һәр дәүләт органында булған άρχεϊον-та, иң мөһимдәре Акрополдә һәм ҡорамдарҙа һаҡлана.
Римдә, республика осоронда, квесторҙар республиканың aerarium-та булған төп акттарын (cura tabularum publicarum) һаҡлай. Ҡанбабаларҙың архивы тағы ла мөһимерәк була. Эдилдарҙың ҡараҙары башта Церера ҡорамында, ә һуңынан Сенат һәм консулдар ҡарарҙары менән бергә Капитолийҙа һаҡлана. Римдә һәр ғаилә үҙенең документтарын ҡәҙерләй һәм уларҙы atrium эргәһендә айырым бинала (tablinum) һаҡлай.
Архивтар императорҙар осоронда һәм бигерәк тә Көнсығыш, Византия империяһында ҙур үҫеш ала, дәүләттең мөһим документтары император һарайында (Scrinia sacri palatii) һаҡлана. Провинцияларҙа айырым, яҡшы ойошторолған архивтар була.
Шулай уҡ Урта быуаттар хакимдары архивтар булдыра, сюзерендар, вассалдар, сиркәү һәм монастырҙар бай һаҡлағыстар барлыҡҡа килтерә, ә һуңынан ҡалаларҙа архивтар булдырыла. Урта быуат Европаһының архив мираҫы яңы дәүләттәргә күсә, унда архив эштәре менән идара итеү, бигерәк тә XIX быуаттың ҡырҡынсы йылдарынан, Франция өлгөһөндә киң үҫеш ала.
Яңы осорҙа архивтар түбәндәгесә айырыла:
Хәҙерге ваҡытта архив эше хакимиәте архивтар тураһындағы фән күрһәтмәләренә һәм мәғлүмәттәренә ярашлы түбәндәгеләрҙе эшләргә ынтыла:
Европа дәүләттәрендә был ынтылыштар архивтар ҡоролошоноң һәм урта быуат архивтары мираҫы менән файҙаланған алымдарҙың төрлөлөгө буйынса тормошҡа ашырыла.
Урта быуат архивтары юридик-сәйәси мәғлүмәттәрҙе һаҡларға ынтылыштар йоғонтоһонда барлыҡҡа килә: 1) хакимиәт етәкселәре һәм ер биләүселәр, 2) сиркәүҙәр һәм 3) ҡалалар.
Төрлө титулдар йөрөткән урта быуат хакимдары, Рим миҫалында, үҙҙәренең һарай идаралығы осоронда ла, барлыҡҡа килгән ҡоролмаларҙа ла архивтар төҙөй башлай. Мөнәсәбәттәр үҫеү менән һәр феодаль үҙенең канцлерын булдыра һәм үҙенең канцелярияһына, сюзерендан, батшанан йәки императорҙан шундай уҡ акттар алған кеүек, дипломдар һәм өҫтөнлөктәр бирә. Шуның менән бер рәттән шәхси мөнәсәбәттәр ҙә үҫешә башлаған, граждандар әйләнеше төҙөлгән шәхси килешеүҙәр буйынса акттар төҙөүҙе талап итә.
Рим хоҡуғын судтарҙа киң ҡулланыу ошо акттарҙы төҙөүгә йүнәлеш бирә; нотариустар тигән дөйөм исем алған шәхси акттар төҙөү өсөн мәғлүмәт туплаусы кешеләр талап ителә. XIII быуатта улар бик аҙ була, донъяуи һәм рухи ер биләүселәр быны әҙерләү тураһында хәстәрлек күрәләр. Мәҫәлән, Бертран, Меца епискобы (1297 йыл) Amanuenses-ты шәхси кешеләр килешеүҙәр яҙыу өсөн мөрәжәғәт итә алған органдар булараҡ билдәләй.
Францияла Филипп осоронда (1300 йыл) ялған нотариустарға эшләүҙе тыйған һәм матрикулаға акттар төҙөүҙе талап иткән ордонанс баҫылған; 1302 йылда нотариустарҙы тәғәйенләү батшаның регаль хоҡуғы тип иғлан ителә. Был хоҡуҡ айырым ер биләүселәргә бирелмәй, дөйөм адғанда тажлы нотариустар Францияла Людовик XIV ваҡытында ғына индерелә (1691). Был «нотариустар» исеме элекке Tabellions-тан алынған. Сөнки улар әҙерләгән minutes тип аталған акттар проекты рәсми рәүештә notae йәки notulae тип атала, тимәк, бынан notaires йәки gardes-notes. Был акттарҙа нотариус ҡултамғаһы булырға тейеш була, әммә XVI быуатҡа тиклем был һәр ваҡыт үтәлмәй. Йыш ҡына улар үҙ ҡултамғаһынан тыш төрлө билдәләр (paraphes, ruches) төшөрә.
Акттарҙы үҫтереүгә сиркәү ҙур өлөш индерә, сөнки папа һәм епископтар үҙҙәренең аббатлыҡтарына һәм монастырҙарына, шулай уҡ шәхси кешеләргә һәм ҡалаларға өҫтөнлөктәр һәм жалованный грамоталар бирә. Икенсе яҡтан, сиркәүҙәр, аббатлыҡтар, монастырҙар бөтә ерҙә лә донъяуи властарҙан грамоталар һәм акттар тупларға тырыша һәм сиркәүҙәрҙә һәм монастырҙарҙа шәхси кешеләр тарафынан төҙөлгән килешеүҙәр төҙөүҙе раҫлаусы акттарҙы үҫтереүгә булышлыҡ итә.
Урта быуаттарҙа барлыҡҡа килгән яңы ҡалалар үҙ сиратында акттарҙың барлыҡҡа килеүенә булышлыҡ итә. Рим колонияларында ла, донъяуи йәки рухи хужалар ерендә нигеҙләнеп, ҡалалар унан өҫтөнлөк йәки уның ерен файҙаланыу хоҡуғын раҫлауҙы алырға тырыша (Германияла Stadtprivilegien, Freiheitsbrief, Handefest). Империя ҡалалары, француз ҡалалары кеүек үк, король йәки урындағы феодалдан ала. Уның үлеменән һуң, билдәле бер хаҡ түләп, уның вариҫынан яңыһын алалар. Әммә ҡайһы бер ҡалалар дөйөм өлгөгә эйәрмәй һәм үҙҙәрен акттар менән тәьмин итмәй. Мәҫәлән, Майнц ҡалаһының уставы булмай, был үҙенең тәбиғи хоҡуҡтары, тип аңлата. Был төп ҡала документтарынан тыш, ҡалаларҙа түбәндәге акттар булдырыла:
Күрһәтелгән сәбәптәр арҡаһында урта быуаттарҙа һаҡлауҙы талап иткән бик күп документтар һәм акттар күбәйә. Акттарҙы һаҡлау өсөн тәүҙә сиркәү урын бирә. Иң мөһим документтар Рим Папаһы (Ватикан китапханаһының иң бай архивы) һәм епископтар тарафынан һаҡлана, ә һуңынан һәр ғибәҙәтхана архив булып хеҙмәт итә.
Әммә, әлбиттә, сиркәүҙәр һәм монастырҙар һаҡлау өсөн иң мөһим эштәрҙе генә алған. Тиҙҙән ҡалалар ҡала советтары ҡарамағында акттарҙы һаҡлау өсөн урындар булдырырға кәрәк тип таба. Ә һуңынан, сиркәүҙәр өлгөһөнә эйәреп, алпауыттар архивтар ойоштора башлаған.
Бай ер биләүселәр замоктарында, был эште капеллан башҡара. Сөнки ер биләүсе уға акттарҙы сиркәүҙә һаҡларға ҡуша; унда урын етмәгәндә, капелландың бойороғо буйынса archivium йәки armarium өсөн махсус бина бүленә (йышыраҡ башняла).
Төрлө аңлашылмаусанлыҡтарҙы хәл иткәндә архивҡа, капелланға мөрәжәғәт итергә кәрәк булғанлыҡтан, канцелярия начальнигы, канцлер, уның етәкселеге аҫтына ҡуйыла. Шуға күрә йыш ҡына канцлерҙар итеп дини кешеләр ҡуйыла, ә ҡайһы берҙә уны канцлер үҙе тәғәйенләй. Дин әһелдәренең һарай сиркәүе капелландары булырға ынтылышы һиҙелерлек була, сөнки был уларға күп мөмкинлектәр аса. Руханиҙарҙың был ынтылышына епископтар ҡаршы торорға тырыша.
Боронғо архивтарҙағы эштәре уларҙы һаҡлаусыларҙың тарихи белемен арттыра: палеография һәм дипломатияны белеү руханиҙарҙың ғына түгел, архивтар менән идара итеүсе бик күп донъяуи архивсыларҙың да хеҙмәтен күрһәтә, архив эшенә ҡағылышлы XVIII быуатта быуатта тотош әҙәбиәтте барлыҡҡа килтерә. Францияла ғына, мәҫәлән, XVIII быуатта 10 000-дән ашыу төрлө архив булған. Урта быуат архивтарының был мираҫы яңы дәүләттәр тарафынан бер тигеҙ файҙаланылмай.
«Архив» атамаһы Рәсәй ҡануниәтендә тәүге тапҡыр император Петр I ваҡытында барлыҡҡа килә, әммә акттарҙы һаҡлау һәм бындай һаҡлауҙың төрлө ысулдарын булдырыу төшөнсәһе Рәсәйгә күптән билдәле була — яҙма акттар тарала башлағандан алып уларҙы һаҡлау мәсьәләһе күтәрелә. Беренсенән, Бөйөк Новгородта һәм Псковта сиркәү йоғонтоһо аҫтында һәм Европа халыҡтары менән йыш бәйләнештәр арҡаһында яҙма акттар тарала башлай[5].
Башта бында ла суд эштәре туҙҙа билдәләнә, әммә суд практикаһы талабы буйынса (Псков суды уставы, Энгельман ред. буйынса 14, 28, 30, 38-се статьялар һ. б.) таҡталар урынына яҙма акттар тарала башлай. XV быуатҡа Новгород феодаль Республикаһының Дәүләт архивы ойошторола. И. П. Шасколскийҙың эҙләнеүҙәренә ярашлы, был киң архив, алдан уйланылғанса, Новгородты Мәскәүгә ҡушҡандан һуң, кенәз власы тарафынан емерелмәй, ә Ярослав һарайындағы яраҡһыҙ бинала ташландыҡ хәлдә була, унда ул бер нисә йыл дауамында ташландыҡҡа әүерелә[6]. Был факт XV—XVII быуаттарҙағы Рәсәй дәүләте властары тарафынан тарихи документтарҙың һаҡланып ҡалыуына иғтибар бирмәүен күрһәтә.
Ассман Ян. Культурная память: Письмо, память о прошлом и политическая идентичность в высоких культурах древности / Перевод с нем. М. М. Сокольской. — М.: Языки славянской культуры, 2004. — 368 с.;
Гельман-Виноградов К. Б. Особая миссия документов // Отечественные архивы. — 2007. — № 4. — С. 13-24;
Медушевская О. М. Архивный документ, исторический источник в реальности настоящего // Отечественные архивы. — 1995. — № 2. — С. 9 — 13;
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
