Мангейм

Мангейм (шулай уҡ Манхайм; нем. Mannheim, алеман. Manne, пфальц. Monnem, Mannem) — ҡала, Германияның ҙурлығы буйынса өсөнсө (Штутгарт һәм Карлсруэ) ҡалаһы, Баден-Вюртемберг федераль ерендә урынлашҡан 2,5 миллионлы «Өсмөйөш Рейн-Неккар» агломерацияһының үҙәге.

Мангейм
нем. Mannheim
Байраҡ	Герб
Рәсми атамаһы	Mannheim
Ҡыҫҡаса атамаһы	Mh[1]
Архивы хранятся в	Marchivum[d]
Дәүләт	Германия[2]
Административ үҙәге	Курпфальц[d] һәм Q1802313?
Административ-территориаль берәмек	Карлсруэ[d]
Сәғәт бүлкәте	Европа/Берлин[d]
Һыу ятҡылығы буйында урынлашҡан	Рейн һәм Неккар[d]
Хөкүмәт башлығы вазифаһы	lord mayor of Mannheim[d]
Хөкүмәт башлығы	Christian Specht[d]
Ойошма ағзаһы	Kommunale Informationsverarbeitung Baden-Franken[d][3], Climate Alliance[d][4], Zweckverband 4IT[d][5], Мэры за мир[d][6], Kommunalverband für Jugend und Soziales Baden-Württemberg[d], International Association for Sports and Leisure Facilities[d][7] һәм Creative Cities Network[d][8]
Халыҡ һаны	315 554 кеше (31 декабрь 2022)[9]
Ир-егеттәр	154 262[10]
Ҡатын-ҡыҙҙар	155 459[10]
Административ рәүештә бүленә	Innenstadt/Jungbusch[d], Neckarstadt-West[d], Neckarstadt-Ost[d], Schwetzingerstadt/Oststadt[d], Lindenhof[d], Зандхофен[d], Schönau[d], Waldhof[d], Neuostheim/Neuhermsheim[d], Seckenheim[d], Friedrichsfeld[d], Vogelstang[d], Wallstadt[d], Feudenheim[d], Neckarau[d], Rheinau[d] һәм Käfertal[d]
Диңгеҙ кимәленән бейеклек	97 метр
Туғандаш ҡала	Риза[11][12], Суонси[13], Тулон[d][14][15], Шарлоттенбург-Вильмерсдорф[d][16][17], Уинсор[d][18][19], Кишинёв[20][21], Быдгощ[d][22], Клайпеда[d][23][24], Чжэньцзян[d][25], Хайфа[26], Бейоглу[d][27], Циндао[d][28] һәм Черновцы[29]
Милке	Luisenpark[d], Mannheim Observatory[d] һәм Carl-Benz-Stadion[d]
Сиктәш	Людвигсхафен-ам-Райн[d], Гейдельберг[d], Рейн-Неккар[d], Бергштрасе[d], Франкенталь һәм Рейн-Пфальц[d]
Туристический центр	City Marketing Mannheim[d]
Майҙан	144,97 км² (2016)[30]
Почта индексы	68159, 68161, 68163, 68165, 68167, 68169, 68199, 68219, 68229, 68239, 68259, 68305, 68307 һәм 68309
Рәсми сайт	mannheim.de
Һештег	Mannheim
Портал открытых данных	Open-Data-Portal of the City of Mannheim[d]
Иң тәүге яҙма ваҡыты	766
Социаль селтәрҙә күҙәтеүселәр	416, 427 һәм 435
Урындағы телефон коды	0621
Номер тамғаһы коды	MA
Бында ерләнгән кешеләр категорияһы	Категория:Похороненные в Мангейме[d]
Элементтың күренеше өсөн категория	Category:Views of Mannheim[d]
Мангейм Викимилектә

|

|

Тарих

Mannenheim ауылы Лдошр кодексында тәүге тапҡыр 766 йылда телгә алына. 1607 йылда ҡала булып китә, ҡала даға формалы һарайлы булып, урамдары бер-береһенә перпендикуляр төҙөлә Үҙәгенең исеме шул : «квадрат» һүҙенән барлыҡҡа килә. 1720 йылда ҡалаға Гейдельбергтан пфальц курфюрсты резиденцияһы күсерелә, шуның арҡаһында ҡаланың сәйәси әһәмиәте тағы ла ҙурая. XVIII быуатта барокко стилендә Мангейм замогы төҙөлә, был замок Европала иң эреләрҙең береһе.

Ҡала үҙәге планы — замок (аҫта, ҡыҙыл төҫтә) һәм урам-«квадраттар». Түбәнге һул яҡ мөйөштә — Рейн, юғары өлөшөндә — Неккар.

«Wasserturm», ҡаланың бер символы

Мангейм уйлап табыу тарихы менән бәйле: Карл Дрез 1817 йылда беренсе дрезина төҙөгән, 1880 йылда электр лифтын беренсе булып Вернер фон Сименс күргәҙмәгә ҡуйған, 1886 йылда беренсе Карл Бенц автомобиле ҡала урамдары буйлап үтә, 1921 йылда — беренсе трактор. Шулай уҡ 1930 йылда — троллейбус хәрәкәте асыла.

Икенсе донъя һуғышынан ҡала бомбаларҙа тулыһынса тиерлек емерелә, һуңынан яңынан төҙөкләндерелә.

Географияһы

Мангейм урынлашҡан Баден-Вюртемберг федераль еренең төньяҡ-көнбайышында, Рейнланд-Пфальц һәм Гессен ерҙәре сиктәрендә урынлашҡан. Ҡала «Рейн-Неккар» төбәгенең ҡалаһы, ул Неккар йылғаһының Рейнға ҡушылған ерендә тора. Күрше ҡаршы ярында Людвигсхафен ҡалаһы (Рейнланд-Пфальц федераль ере) тора, ике ҡала үҙәге Рейн йылғаһы аша күпер менән тоташҡан.

Халыҡ

1450 йылдан 2022 йылға тиклем халыҡ һаны буйынса статистика Йыл Халыҡ һаны 1450 570 1572 800 1766 24 190 1774 25 093 1777 25 353 1961 313 890 [31] 1962 318 919 [31] 1963 321 075 [31] 1964 323 444 [31] 1965 328 156 [31] 1966 329 301 [31] 1967 323 744 [31] 1968 326 302 [31] 1969 330 920 [31] 1970 332 163 [31] 1971 330 635 [31] 1972 328 411 [31] Йыл Халыҡ һаны 1973 325 386 [31] 1974 320 508 [31] 1976 309 059 [31] 1975 314 086 [31][32] 1977 305 741 [31] 1978 302 794 [31] 1979 303 247 [31] 1980 304 303 [31] 1981 304 219 [31] 1982 302 621 [31] 1983 298 042 [31] 1984 295 178 [31] 1985 294 984 [31] 1986 294 648 [31] 1987 295 191 [31] 1988 300 468 [31] 1989 305 974 [31] Йыл Халыҡ һаны 1990 310 411 [31] 1991 314 685 [31] 1992 318 446 [31] 1993 318 025 [31] 1994 316 223 [31] 1995 311 292 [31] 1996 312 216 [31] 1997 310 475 [31] 1998 308 903 [31] 1999 307 730 [31] 2000 306 729 [31] 2001 308 385 [31] 2002 308 759 [31] 2003 308 353 [31] 2004 307 499 [31] 2005 307 900 [31] 2006 307 914 [31] Йыл Халыҡ һаны 2007 309 795 [31] 2008 311 342 [31] 2009 311 969 [31] 2010 313 174 [31] 2011 291 458 [31] 2012 294 627 2014 299 844 [31] 2013 296 690 2015 305 780 2016 304 781 [33] 2016 316 265 [34] 2017 307 997 [35] 2018 309 370 [36] 2019 309 370 [37] 2021 309 721 [10] 2021 311 831 [38] 2022 315 554 [9]

Статистика численности населения с 1450 по 2017 Год Һаны 1450 570 1572 800 1766 24 190 1774 25 093 1777 25 353 1961 313 890 [39] 1962 318 919 [39] 1963 321 075 [39] 1964 323 444 [39] 1965 328 156 [39] 1966 329 301 [39] 1967 323 744 [39] 1968 326 302 [39] 1969 330 920 [39] 1970 332 163 [39] 1971 330 635 [39] Год Һаны 1972 328 411 [39] 1973 325 386 [39] 1974 320 508 [39] 1975 314 086 [39] 1976 309 059 [39] 1977 305 741 [39] 1978 302 794 [39] 1979 303 247 [39] 1980 304 303 [39] 1981 304 219 [39] 1982 302 621 [39] 1983 298 042 [39] 1984 295 178 [39] 1985 294 984 [39] 1986 294 648 [39] 1987 295 191 [39] Год Һаны 1988 300 468 [39] 1989 305 974 [39] 1990 310 411 [39] 1991 314 685 [39] 1992 318 446 [39] 1993 318 025 [39] 1994 316 223 [39] 1995 311 292 [39] 1996 312 216 [39] 1997 310 475 [39] 1998 308 903 [39] 1999 307 730 [39] 2000 306 729 [39] 2001 308 385 [39] 2002 308 759 [39] 2003 308 353 [39] Год Һаны 2004 307 499 [39] 2005 307 900 [39] 2006 307 914 [39] 2007 309 795 [39] 2008 311 342 [39] 2009 311 969 [39] 2010 313 174 [39] 2011 291 458 [39] 2012 294 627 2014 299 844 [39] 2013 296 690 2015 305 780 2016 304 781 [40] 2016 316 265 [41] 2017 307 997 [42]

Мәҙәниәт

XVIII быуатбыуатта ҡалала Гете, Шиллер һәм Моцарт ҡунаҡта була. 1782 йылдың ғинуарында ҡала театрында Шиллерҙың «Юлбаҫарҙар» драмаһының пермьераһы була, Шиллерға ул уңыш килтерә^[43].

Академик музыкала Мангейм мәктәбе, тип аталған хәрәкәт бар, шул иҫәптән Мангейм капеллаһы (симфоник оркестры — XVIII быуат уртаһында Европалағы иң яҡшы оркестр). Был мәктәп барокко стиленән Вена мәктәбенең (Гайдн, Моцарт, Бетховен) классицизм стиленә күсеү сраһы була.^[44]. Мангеймский оркестры етәксеһе булып Ян Стамиц — билдәле композитор, дирижер һәм скрипкасы торған. Ул мәктәптең сағыу вәкилдәр булып Мангейм, композиторҙары менән бер рәттән уның өлкән улы К. Стамиц, Х. Каннабих, Ф. К. Рихтер, А Фильц тора^[45].

1952 йылдан алып йыл һайын Халыҡ-ара Мангейм — Гейдельберг кинофестивале үткәрелә^[46].

Иҫтәлекле урындар

Мангейм һарайы

Мангейм һарайы

Мангеймский һарайы (нем. Mannhemier Schloss) — Европала, XVIII быуатта иң ҙур һарай була, ул курфюрст Пфальцтың резиденцияһы. Һарай Мангейм ҡалаһының үҙәгендә тора — ҙурлығы буйынса Штутгарттан һуң Баден — Вюртемберг^[47] иң ҙур һарай.

Мангеймский 1720-1760-сы йылдарҙа. курфюрст Карл Филипп (III von Karl Philipp der Pfalz, 1661-1742) һәм Карл Теодор (Karl Theodor Philipp, 1724-1799) идара иткән осорҙа төҙөлә, Мангейм һарайы улапҙың ҡышҡы резиденцияһы булып хеҙмәт итә, 6.гектар майҙанды биләй, һарай фасадының оҙонлоғо 450 метр тәшкил итә. Мангейм һарайы күләме буйынса — Европала Версалдән һуң икенсе урынды биләүсе бароккоһы һарайы.

Әлеге ваҡытта һарайҙа китапхана һәм музей (2007 йылда реставрациянан һуң бина асылған) урынлашҡан, бинала офис һәм лекция залдары бар; төньяҡ ҡанатын — Һарай сиркәүе һәм суд палатаһы биләй. Һарайҙың ҙур өлөшө Мангейм университетына ҡарай (Германияның^[47]иң яҡшы юғары уҡыу йорто)

Luisenpark

Luisenpark

Спорт

Ҡалала «Вальдхоф», «Мангейм» футбол клубтары төпләнгән. Шулай уҡ ҡалала иң көслө немец хоккей клубы «Адлер Мангейм» урынлашҡан..

1969 йылда Мангеймда Германияның иң билдәле теннисисткаһы Штеффи Граф тыуған.

Хәҙерге заман

Мангейм майҙанындағы фонтан

ХХ быуаттың. Мангейм иң эре индустриаль ҡала, Европаның мөһим транспорт үҙәге булып тора .

Мангеймда бик күп завод һәм фабрикалар, юғары уҡыу йорттары урынлашҡан.

2007 йылда Мангейм (ҡала) үҙенең 400 йыллыҡ юбилейын билдәләй.

Туғанлашҡан ҡалалары

• Суонси (ингл. Swansea), Великобритания (с 1957 года)
• Тулон (франц. Toulon), Франция (с 1959 года)
• район Берлина Шарлоттенбург (нем. Berlin-Charlottenburg), Германия, (с 1961 года)
• Уинсор (ингл. Windsor), Канада, провинция Онтарио (c 1980 года)
• Риза (город) (нем. Riesa), Германия, земля Саксония (c 1988 года)
• Кишинёв (молд. Chişinău), Молдавия (c 1989 года)
• Быдгощ (пол. Bydgoszcz), Польша (c 1991 года)
• Клайпеда (лит. Klaipėda), Литва (c 2002 года)
• Чжэньцзян (ҡыт. 镇江, пиньинь: Zhènjiāng, ингл. Zhenjiang), Китай (c 2004 года)
• Улан-Удэ (бүр. Улаан-Үдэ), Россия

Уйлап табыу

• 
  Карл Дрез төҙөү 1817 йылда беренсе дрезина
• 
  Карл Бенц . 1885 йылда үҙенең тәүге автомобилен
• 
  Мангейм Завод Карл Бенц.
• 
  Берта трасса исемендәге мемориаль Бенц

Шулай уҡ ҡарағыҙ

• Мангеймский замок
• САП-Арена
• Мемориальная трасса имени Берты Бенц

Иҫкәрмәләр

1. ISIL- und Sigeladressen mit Koordinaten ausgestattet — Берлинская государственная библиотека, 2016.
2. archINFORM (нем.) — 1994.
3. http://www.kivbf.de/site/kivde/node/21213/Lde/index.html
4. http://www.klimabuendnis.org/nc/kommunen/das-netzwerk.html
5. https://www.iteos.de/site/DVV-BW-Layout-ITEOS/get/params_E-1178103910/15940826/Mitgliederverzeichnis%204IT.pdf
6. http://www.mayorsforpeace.org/english/membercity/map/europe.html
7. https://iaks.sport/find-a-member
8. https://en.unesco.org/creative-cities/mannheim
9. Alle politisch selbständigen Gemeinden mit ausgewählten Merkmalen am 31.12.2022 (нем.) — DESTATIS, 2023.
10. https://www.statistikportal.de/de/produkte/gemeindeverzeichnis — Federal Statistical Office.
11. https://www.mannheim.de/de/stadt-gestalten/europa-und-internationales/partner-und-freundesstaedte/riesa
12. https://www.riesa.de/deu/verwaltung/partnerstaedte/index.php?navid=123
13. https://www.mannheim.de/de/stadt-gestalten/europa-und-internationales/partner-und-freundesstaedte/swansea
14. https://www.mannheim.de/de/stadt-gestalten/europa-und-internationales/partner-und-freundesstaedte/toulon
15. https://www.toulon.fr/toulon-pratique/article/jumelages
16. https://www.mannheim.de/de/stadt-gestalten/europa-und-internationales/partner-und-freundesstaedte/berlin-charlottenburg-wilmersdorf
17. https://www.berlin.de/ba-charlottenburg-wilmersdorf/verwaltung/beauftragte/staedtepartnerschaften/
18. https://www.mannheim.de/de/stadt-gestalten/europa-und-internationales/partner-und-freundesstaedte/windsor
19. https://www.citywindsor.ca/cityhall/committeesofcouncil/Advisory-Committees/International-Relations-Committee-(IRC)/Pages/Mannheim-Germany-.aspx
20. https://www.mannheim.de/de/stadt-gestalten/europa-und-internationales/partner-und-freundesstaedte/chisinau
21. http://www.chisinau.md/pageview.php?l=ro&idc=1066&t=/Orasul/Descriere-orae/Mannheim-Germania&
22. https://www.mannheim.de/de/stadt-gestalten/europa-und-internationales/partner-und-freundesstaedte/bydgoszcz
23. https://www.mannheim.de/de/stadt-gestalten/europa-und-internationales/partner-und-freundesstaedte/klaipeda
24. https://www.klaipeda.lt/lt/meras/miestai-partneriai/manheimas-mannheim-vokietija/3516
25. https://www.mannheim.de/de/stadt-gestalten/europa-und-internationales/partner-und-freundesstaedte/zhenjiang
26. https://www.mannheim.de/de/stadt-gestalten/europa-und-internationales/partner-und-freundesstaedte/haifa
27. Neue Partnerstadt
28. https://www.mannheim.de/de/stadt-gestalten/europa-und-internationales/partner-und-freundesstaedte/qingdao
29. Städtepartnerschaft von Mannheim und Czernowitz
30. Gemeindeverzeichnis online
31. http://www.statistik.baden-wuerttemberg.de/BevoelkGebiet/Bevoelkerung/01515020.tab?R=GS222000
32. Alle politisch selbständigen Gemeinden mit ausgewählten Merkmalen am 31.12.1975 — Federal Statistical Office, 2018.
33. https://www.destatis.de/DE/ZahlenFakten/LaenderRegionen/Regionales/Gemeindeverzeichnis/Administrativ/Aktuell/05Staedte.html
34. https://www.mannheim.de/stadt-gestalten/bevoelkerung
35. Alle politisch selbständigen Gemeinden mit ausgewählten Merkmalen am 31.12.2018 (4. Quartal) — Federal Statistical Office.
36. Städte (Alle Gemeinden mit Stadtrecht) nach Fläche, Bevölkerung und Bevölkerungsdichte am 31.12.2018 — Federal Statistical Office.
37. Gemeindeverzeichnis-Online — Federal Statistical Office.
38. https://www.destatis.de/DE/Themen/Laender-Regionen/Regionales/Gemeindeverzeichnis/Administrativ/Archiv/GVAuszugQ/AuszugGV4QAktuell.html (нем.) — DESTATIS, 2023.
39. http://www.statistik.baden-wuerttemberg.de/BevoelkGebiet/Bevoelkerung/01515020.tab?R=GS222000(недоступная+ссылка)
40. https://www.destatis.de/DE/ZahlenFakten/LaenderRegionen/Regionales/Gemeindeverzeichnis/Administrativ/Aktuell/05Staedte.html 2019 йыл 11 март архивланған.
41. https://www.mannheim.de/stadt-gestalten/bevoelkerung
42. Alle politisch selbständigen Gemeinden mit ausgewählten Merkmalen am 31.12.2018 (4. Quartal) — DESTATIS.
43. Бөйөк шағир булып китер тип военврач(недоступная ссылка), Neue Zeiten Frankfurt am Main
44. [ Симфония] — Ҙур совет энциклопедияһында мәҡәлә
45. Мәҡәлә Германия(недоступная ссылка) в БСЭ
46. Необходимо задать параметр url= в шаблоне {{cite web}}. Необходимо задать параметр title= в шаблоне {{cite web}}. [ ]  (билдәһеҙ).
47. Mannheim Palace (инг.) // Wikipedia. — 2018-01-28.

Һылтанмалар

• Мангейм ҡалаһының рәсми сайты (нем.) (инг.)