Планета

Планета (бор. грек. πλανήτης, альтернатив формаһы бор. грек. πλάνης — «странник») — йондоҙ йәки уның ҡалдыҡтары тирәләй әйләнгән, үҙ гравитацияһы менән урап үтеү өсөн етерлек ҙурлыҡта, әммә термоядро реакцияһын башлау өсөн етерлек ҙурлығы етмәгән, һәм планетазималдар (газ-туҙан болотоноң ваҡ өлөшсәләренән аккреция юлы менән барлыҡҡа килгән яралғы йәҙрәләре. Уларҙың берләшеүе планеталар барлыҡҡа килтерә) орбитаһының тирә-яғын таҙартыуға өлгәшәкән күк есеме..

Һигеҙ планета[lower-alpha 1] Ҡояш системаһы: Ер төркөмө планеталары: Меркурий, Венера, Ер, Марс Планета-гигант: Юпитер һәм Сатурн (газ гиганты) Уран һәм Нептун (гигант боҙ) Планета тәртиптә күрһәтә алыҫлыҡ Ҡояш. Күләме масштабта түгел.

Планета (бор. грек. πλανήτης бор. грек. πλάνης — «сәйер») гректар уны «ситкә тайпылыусы йондоҙҙар» тип атаған^[1]. Күп кенә иртә мәҙәниәттәрҙә планеталар илаһилыҡты, йәки, кәм тигәндә, илаһи эмиссар статусын йөрөтөүсе булараҡ ҡарала. Фән үҫешкән һайын планеталар тураһындағы фекерҙәр, яңы объекттар асыу һәм улар араһындағы айырмаларҙы асыу арҡаһында, ҙур булмаған өлөштә үҙгәрә.

Птолемей дәүере ғалимдарын аңлатҡаса планеталар Ер тирәләй түңәрәк орбиталарҙа әйләнә. Ер, башҡа планеталар кеүек үк, Ҡояш тирәләй әйләнә тигән киреһенсә фекер бер нисә тапҡыр тәҡдим ителә, тик XVIII быуатта ғына Галилей Галилей эшләгән тәүге телескоптар барлыҡҡа килгәнгә тиклем үк Тихо Браге күҙәтеүҙәре һөҙөмтәһендә нигеҙләнә. Мәғлүмәттәрҙе ентекле анализлау юлы менән Иоганн Кеплер планеталарҙың орбиталары түңәрәк түгел, ә эллиптик булыуын асыҡлай. Күҙәтеү ҡоралдары яҡшырған һайын астрономдар, Ер кеүек үк, планеталарҙың да үҙ орбитаһы яҫылығына ауышҡан күсәр тирәләй әйләнеүен һәм миҙгелдәр алмашыныуы кеүек Ергә хас һыҙаттар булыуын асыҡлаған. Йыһан дәүере башланыу менән яҡындан күҙәтеүҙәр вулкан әүҙемлеген, тектоник процестарҙы, дауылдарҙы һәм хатта Ҡояш системаһының башҡа планеталарында һыу барлығын асыҡларға мөмкинлек бирә.

Планеталарҙы ике төп класҡа бүлергә мөмкин: ҙур, тығыҙлығы түбән гигант планеталар һәм ҡаты ер өҫтө булған Ергә оҡшаш бәләкәй планеталар. Халыҡ-ара астрономия союзы билдәләмәһе буйынса Ҡояш системаһында 8 планета бар. Ҡояштан алыҫлашыу тәртибендә Меркурий, Венера, Ер, Марс, артабан дүрт гигант планета: Юпитер, Сатурн, Уран һәм Нептун. Шулай уҡ Ҡояш системаһында кәм тигәндә 5 кәрлә планета бар: Плутон (2006 йылға тиклем туғыҙынсы планета тип һанала), Макемак, Хаумея, Эрис һәм Церера. Меркурий һәм Венеранан тыш, бөтә планеталарҙың һәр береһе тирәләй кәм тигәндә бер Ай әйләнә.

1992 йылдан экзопланета тип аталған башҡа йондоҙҙар тирәләй йөҙләгән планеталар табылғас, галактикала планеталарҙы бөтә ерҙә лә осратырға мөмкин икәнлеге асыҡлана, һәм уларҙың Ҡояш системаһы планеталары менән уртаҡлығы күп. 2006 йылда Халыҡ-ара астрономия союзы планетаның яңы билдәләмәһен бирә, был фәнни берләшмәнең хуплауына ла, тәнҡитенә лә сәбәпсе була, быны ҡайһы бер ғалимдар беҙҙең көндәргә тиклем дауам итә.

2020 йылдың 16 ноябренә 3234 планета системаһында 4374 экзопланета булыуы иҫбат ителгән, шуларҙың 715-ендә берҙән ашыу планета бар. Билдәле экзопланеталарҙың ҙурлығы ерҙәге планеталарҙың ҙурлығынан алып гигант планеталарҙан ҙурығана тиклем булыуы мөмкин.

Планеталар системаһы

Планеталар системаһы составы

Йыл асыу буйынса экзопланеталар

Орбитала йондоҙ тирәләй экзопланетаның беренсе табылыуы 1995 йылдың 6 октябрендә була, ул саҡта Женева университеты мэры Мишель мэры һәм Дидье Келауд яҡынса 51 Пегаси планетаһы асылыуы тураһында иғлан итә. Экзопланеталарҙың массаһы Юпитер массаһы менән сағыштырырлыҡ, хатта унан да күберәк (ҡайһы берҙә күп тапҡыр), әммә бәләкәйерәктәре лә билдәле була. Бөгөнгө көнгә тиклем табылған иң бәләкәй экзопланеталар пульсарҙа (йондоҙ ҡалдыҡтары) PSR 1257+12 тип билдәләнгән. Ерҙең 10-дан алып 20-гә тиклем массаһы, мәҫәлән, Му Алтар, 55 Cancri һәм GJ 436 тирәләй әйләнгән экзопланета булыуы билдәле. Был планеталарҙы ҡайһы берҙә «нептундар» тип атайҙар, сөнки улар массаһы буйынса Нептунға яҡын (17 тапҡыр Ер)^[2]. Экзопланеталарҙың икенсе категорияһы «супер-Ер» тип атала — бәлки, Ерҙән ҙурыраҡ, әммә Урандан йәки Нептундан бәләкәйерәк Ергә оҡшаш донъялар. Бөгөнгө көнгә 20-гә яҡын супер-Ер булыуы билдәле, шул иҫәптән Глизе 876 d (яҡынса 6 Ер массаһы),^[3] ОГЛЕ-2005-BLG-390L b һәм MOA-2007-BLG-192L b, Гравитацион микролинза,^[4][5] КОРОТ-7б, диаметры яҡынса 1,7 Ер булған һалҡын, боҙло донъялар (табылған иң бәләкәй супер-Ер), әммә орбиталь радиусы 0,02 АУ булғандыр, моғайын.  температураһы яҡынса 1000—1500 °C^[6], ә орбиталағы алты планетаның бишәүһе яҡындағы ҡыҙыл кәрлә Глизе 581 тирәләй булыуын аңлата. Exoplanet Gliese 581 d Ерҙән яҡынса 7,7 тапҡырға^[7] ҙурыраҡ, ә глизе 581 с ҙурлығы 5 тапҡыр артығыраҡ, һәм башта ер йөҙөнә оҡшаш экзопланета йәшәү зонаһында урынлашҡан тип уйланылған. Әммә ентеклерәк күҙәтеүҙәр планетаның йондоҙға бик яҡын һәм тереклек итеү өсөн яраҡлы түгел икәнлеген асыҡлырға мөмкинлек бирә. Системаның иң алыҫ планетаһы — Gliese 581 d йәшәүгә яраҡлы булырға мөмкин, әммә был уның атмосфераһында температураны яраҡлы ҡиммәттәргә тиклем күтәрә алған парник газдары етерлек булған осраҡта ғына мөмкин.^[8]

HR 8799 экзопланета (һоро) үлсәмдәрен Юпитер менән сағыштырыу. Бөгөнгө көнгә тиклем табылған экзопланеталарҙың күбеһе Юпитер ҙурлығында, йәки унан да ҙурыраҡ

Табылған экзопланеталар Ҡояш системаһының газ гиганттарына һәм ер планеталарына оҡшаймы, әллә улар әллә ярайһы уҡ оҡшаш түгелме икәне әлегә бөтөнләй аңлашылмай, ә ҡайһы берҙәре аммиак гиганттары йәки углеродлы планеталар кеүек типтарға ҡарай. Атап әйткәндә, эҫе Юпитер булараҡ билдәле күп кенә яңы асылған экзопланеталар йондоҙҙарына бик яҡын, түңәрәк орбиталарҙа әйләнә. Шуға күрә улар Ҡояш системаһындағы газ гиганттарына ҡарағанда күпкә күберәк йондоҙ нурланышы ала, был уларҙың бер төргә ҡарау-ҡарамауын шик аҫтына ала. Шулай уҡ хтон планеталар тип аталған эҫе Юпитерҙарҙың субклассаһы бар, улар үҙ йондоҙҙары тирәләй шул тиклем яҡын әйләнгән, хатта йондоҙ нурланышы уларҙың атмосфераһын осороп бөткән. Күп кенә эҫе Юпитерҙар атмосфераһын юғалтыу стадияһында булыуға ҡарамаҫтан, әлегә раҫланған хтон планеталар табылмаған.^[9].

Экзопланета күҙәтеүҙәренең ентеклерәк мәғлүмәттәре яңы быуын приборҙарын, шул иҫәптән космос телескоптарын талап итә. Әлеге ваҡытта COROT экзопланеталар транзиты арҡаһында йондоҙҙар яҡтылығының үҙгәреүен күҙәтеү нигеҙендә экзопланеталар эҙләй. Һуңғы йылдарҙағы күп кенә проекттар ҙурлығы һәм массаһы буйынса Ер менән сағыштырырлыҡ экзопланеталарҙы эҙләү өсөн космос телескоптарын булдырыуҙы күҙ уңында тота.Уларҙың тәүгеһе NASA тарафынан тормошҡа ашырыла ла инде: Кеплер — ошо маҡсатта махсус эшләнгән беренсе телескоп. Ер кеүек планетаны табыусы, йыһан интерферометрияһы миссияһы һәм PEGASE проекттарында әлегә аныҡ дата юҡ. «Джеймс Уэбб» менән бергә Яңы донъя миссияһы ла эшләй ала. Әммә был проекттарҙың күбеһен финанслау программаһы әлегә раҫланмаған. 2007 йылда экзопланеталарға (HD 209458 b һәм HD 189733 b) беренсе спектраль анализ алына. Дрейк тигеҙләмәһе буйынса Ергә оҡшаш планеталарҙың етерлек булыуы аҡыллы цивилизациялары булыу ихтималлығын арттыра.^[10].

Планета-масса объеттары

Планета-масса объекты, йәки планмо — күк есеме, уның массаһы планета билдәләмәһе диапазонына эләгеү мөмкинлеген бирә, йәғни уның массаһы бәләкәй есемдәргә ҡарағанда ҙурыраҡ, әммә һоро кәрлә йәки йондоҙҙоң һүрәтендә һәм оҡшашлығында термоядро реакцияһын башлау өсөн етерлек түгел. Планета-масса объекттары төшөнсәһе планета төшөнсәһенә ҡарағанда киңерәк ҡулланыла. Ул планеталарҙы ғына түгел, башҡа объекттарҙы ла үҙ эсенә ала — мәҫәлән, йондоҙҙар тирәләй әйләнмәгән «ирекле йөҙлөктәге» планеталар, улар үҙ системаһын ҡалдырған «етем планеталар» йәки газ болото емерелгәндә барлыҡҡа килгән объекттар — протопланета дискыһынан күпселек планеталарға хас аккреция урынына (ғәҙәттә улар көрән кәрлә тип атала).

Етем планеталар

Йондоҙҙар барлыҡҡа килеүҙең һәм планеталар системаһының ҡайһы бер компьютер моделдәре күрһәтеүенсә, ҡайһы бер «планета-масса объекттары» үҙ системаһынан сығып йондоҙ-ара арауыҡҡа сыға ала.^[11] Ҡайһы бер ғалимдар бындай объекттарҙың йыһанда иркен йөрөүе асыҡланған һәм планеталар тип классификацияланырға тейеш, тип раҫлай, ә икенселәре түбән материялы йондоҙҙар булыуы ихтимал тигән фекерҙә.^[12][13].

Комментарий

1. ↑  Это определение есть компиляция из двух деклараций МАС; формального определения, согласованного союзом в 2006, и неформального «рабочего» определения от 2003 года. Определение 2006 года, хотя и официальное, применяется только к Солнечной системе, тогда как определение 2003 применяется и к планетам вокруг других звёзд. Проблему определения экзопланеты сочли очень сложной для обсуждения на конференции МАС в 2006 году.
2. ↑  упоминаются Гюйгенсом как Planetes novus («Новая планета») в его труде Systema Saturnium
3. ↑ Оба упоминаются как nouvelles planètes (новые планеты) Кассини в его труде Découverte de deux nouvelles planetes autour de Saturne
4. ↑ оба спутника упоминаются как «планеты» в труде Кассини An Extract of the Journal Des Scavans…. Термин «спутник», однако, уже начал использоваться к тому времени чтобы отличить такие тела от тех, вокруг которых они обращались.
5. ↑ Переклассифицирована в карликовую планету в 2006 году.
6. ↑ Классифицировался как планета, начиная с его открытия в 1930 году, вплоть до переклассификации в транснептуновую карликовую планету в августе 2006 года.

Иҫкәрмә

Комментарий

1. Согласно определению термина «планета» 2006 года

Сығанағы

1. Гигин. Астрономия II 42, 1
2. Trio of Neptunes, Astrobiology Magazine (21 май 2006). 23 август 2008 тикшерелгән.
3. Star: Gliese 876  (билдәһеҙ) (недоступная ссылка — история). Extrasolar planet Encyclopedia. Дата обращения: 1 февраль 2008. Архивировано 4 июль 2012 года. 2012 йыл 5 май архивланған.
4. Small Planet Discovered Orbiting Small Star  (билдәһеҙ). ScienceDaily (2008). Дата обращения: 6 июнь 2008. Архивировано 4 июль 2012 года.
5. Beaulieu, J.-P.; D. P. Bennett; P. Fouqué; A. Williams; et al. Discovery of a Cool Planet of 5.5 Earth Masses Through Gravitational Microlensing (инг.) // Nature : journal. — 2006. — Т. 439. — № 7075. — С. 437—440. — DOI:10.1038/nature04441 — PMID 16437108.
6. COROT discovers smallest exoplanet yet, with a surface to walk on  (билдәһеҙ). European Space Agency (3 февраль 2009). Дата обращения: 28 февраль 2010. Архивировано 25 март 2012 года.
7. Gliese 581 d  (билдәһеҙ) (недоступная ссылка — история). The Extrasolar Planets Encyclopedia. Дата обращения: 13 сентябрь 2008. Архивировано 4 июль 2012 года. 2012 йыл 10 май архивланған.
8. von Bloh et al. The Habitability of Super-Earths in Gliese 581 (инг.) // Astronomy and Astrophysics. — EDP Sciences, 2007. — Т. 476. — № 3. — С. 1365—1371. — DOI:10.1051/0004-6361:20077939
9. Lecavelier des Etangs, A.; Vidal-Madjar, A.; McConnell, J. C.; Hébrard, G. Atmospheric escape from hot Jupiters (инг.) // Astronomy and Astrophysics : journal. — 2004. — Т. 418. — С. L1—L4. — DOI:10.1051/0004-6361:20040106
10. Drake, Frank. The Drake Equation Revisited, Astrobiology Magazine (29 сентябрь 2003). 23 август 2008 тикшерелгән.
11. Lissauer, J. J. Timescales for Planetary Accretion and the Structure of the Protoplanetary disk (инг.) // Icarus : journal. — Elsevier, 1987. — Т. 69. — С. 249—265. — DOI:10.1016/0019-1035(87)90104-7
12. Luhman, K. L.; Adame, Lucía; D'Alessio, Paola; Calvet, Nuria Discovery of a Planetary-Mass Brown Dwarf with a Circumstellar Disk (инг.) // The Astrophysical Journal : journal. — IOP Publishing, 2005. — Т. 635. — С. L93. — DOI:10.1086/498868
13. Clavin, Whitney A Planet with Planets? Spitzer Finds Cosmic Oddball  (билдәһеҙ). Spitzer Space Telescope Newsroom (9 ноябрь 2005). Дата обращения: 18 ноябрь 2009. Архивировано 11 июль 2007 года.

Әҙәбиәт

• Серафимов В. В. Планеты // Брокгауз һәм Ефрондың энциклопедик һүҙлеге: 86 томда (82 т. һәм 4 өҫтәмә том). — СПб., 1890—1907. (рус.)

Һылтанмалар

• NASA Фотожурнал (инг.)
• Quest NASA Planet — тикшеренеү экзопланет (инг.)
• Образлылыҡ менән кәүҙәләндерә дуҫ күләме башҡа планеталарҙы, йондоҙҙарҙы һәм ҡояш менән башҡа (инг.)
• Сол классификациялау критерийҙарының баһаларға мөмкин һәм схемаларҙа сол (инг.)