Македон теле

Македон теле — славян теле (үҙатамаһы: македонски јазик) — македондар теле, славян телдәренең береһе. Генетик төркөмләү буйынса болгар теленә бик оҡшаған, шуның менән бергә көньяҡ славян тел төркөмө сиктәрендә көнсығыш көньяҡ славян төркөмсәһен барлыҡҡа килтерә^[4][5][6]. Ул телдә 1,5 миллион кеше аралаша. Башлыса Төньяҡ Македонияла таралған, македон телен йөрөтөүселәрҙең бәләкәй төркөмдәре шулай уҡ Албанияла, Болгарияла, Грецияла, Сербияла, Хорватияла, в ряде стран Көнбайыш Европаның ҡайһы бер илдәрендә, Америка Ҡушма Штаттарында, Канадала, Австралияла һәм башҡа илдәрҙә осрай^[3][7]. Македон теле Төньяҡ Македонияла (1991 йылдан). Албанияла ҡайһы бер рәсми функцияларҙы үтәй^[1]. Босния һәм Герцеговинала һәм Румынияла македон теленә төбәк теле статусын биреү мөмкинлеге бар^[2].

Македон теле
Телдең үҙатамаһы	македонски јазик
Илдәр	Төньяҡ Македония; Албания, Болгария, Греция, Сербия, Хорватия; Көнбайыш Европа илдәре; Америка Ҡушма Штаттары, Канада; Австралия
Рәсми хәле	Төньяҡ Македония; Регионы:  Албания[1]  Босния һәм Герцеговина[2]  Румыния[2] Международные организации: ЦЕАСТ
Идара итеүсе ойошма	Крсте Мисирков исемендәге македон теле иституты
Был телдә һөйләшеүселәр һаны	төрлө мәғлүмәт буйынса 1,4 миллиондан алып 3,5 миллионға тиклем кеше[3][4]
Һаҡлыҡ хәле	хәүеф янамай
Классификация
Категория	Евразия телдәре
Һинд-европа телдәре Славян тармағы Көньяҡ славян төркөмө Көнсығыш төркөмсә Туғандаш телдәр: болгар, босний, серб, черногор, хорват һәм словен
Әлифба	кириллица (македон алфавиты)
Тел коды
ГОСТ 7.75–97	маа 415
ISO 639-1	mk
ISO 639-2	mac (B); mkd (T)
ISO 639-3	mkd
Был телдә Википедия
Шаблон: просмотр • обсуждение • править

Йәниҫәп мәғлүмәттәренә ярашлы, македон телендә һөйләшеүселәрҙең дөйөм һаны 1,408 млн кеше (2015)^[3], уларҙан төньяҡ Македонияла йәшәүсе 1,345 млн кеше өсөн македон теле туған тел булып тора (2002)^[8]. Баһалау мәғлүмәттәре буйынса, туған һәм икенсе тел булараҡ македон телен белгән кешеләр һаны 2 миллиондан алып 3,5 миллион кеше тип (2001) билдәләнә^[4].

Македон теленең (фонетика и фонологија на македонскиот јазик) башҡа көньяҡ славян телдәренән айырылып торған йәки уларҙың ҡайһы берҙәренә яҡын булған үҙенсәлектәренә оҙон һәм ҡыҫҡа һуҙынҡы фонемаларҙың булмауы; һуҙынҡыларҙың редукцияһы булмауы; праславян телендә *ǫ танау һуҙынҡыһының а-ға (рака «рука») күсеүе; ижек яһаусы сонор тартынҡы r̥ булыуы; һүҙ аҙағынан (акцент төркөмөнән) өсөнсө ижектән дә йыраҡ төшмәгән үҙгәлекле палаталь тартынҡылар — аффриката — һаңғырау палаталь аффриката ќ, яңғырау палаталь аффриката ѓ (свеќа «свеча», меѓа «межа») булыуы; билдәләнгән (фиксированный) баҫым булыуы һ. б.^[6]

Македон теленең морфологик (Морфологија на македонскиот јазик) һыҙаттар иҫәбендә килеш флексияларын юғалтыу; болгар һәм македон телдәрендә билдәлелекте һәм арауыҡтағы торошто күрһәткән артикль булыуы (книга «книга», книгата «эта книга», книгава «вот эта книга», книгана «та книга»); модаль-заман ҡылым формаларының ҡатмарлы системаһы булыуы; аорист һәм имперфекттың таралыуы; ќе киҫәксәһе ярҙамында киләсәк замандың аналитик барлыҡҡа килеүе; пересказывательный һөйкәлешенең (эвиденциальность) булыуы; инфинитив урынында да киҫәксәһе менән хәҙерге заман ҡылымдарының формаһы һ. б.^[6]

Төп лексика фондын дөйөм славян лексикаһы тәшкил итә, төрлө ваҡытта македон теленә грек, төрөк, серб-хорват һәм башҡа телдәрҙән үҙләштерелгән һүҙҙәр ингән^[9].

Македон телендә өс: төньяҡ македон, көнбайыш македон һәм көньяҡ-көнсығыш македон (көнсығыш македон) диалекттары айырыла^[6][10][11].

Әҙәби тел XX быуат уртаһында көнбайыш македон диалектының үҙәк һөйләштәре нигеҙендә кодланған була^[5][12]. Кодификацияланғанына тиклем македон идиомы йышыраҡ, шул иҫәптән македондарҙың үҙҙәре тарафынан, болгар теле диалекттары төркөмө булараҡ ҡарала^[13][14]. Македон теленең төп лексик фондын дөйөм славян лексикаһы тәшкил итә, төрлө осорҙа македон теленә грек, төрөк һәм серб-хорват һәм башҡа телдәр үҙләштермәләре ингән^[9].

Македон теленең тел үҙенсәлектәре X—XI быуаттарҙың иҫке славян/сиркәү-славян теленең яҙма ҡомартҡыларын: Мария инжилы, Зограф инжилы, Ассеманиев инжилы һәм башҡалар сағылдыра. Македон яҙмаһының нигеҙендә кириллица ята^[6][15].

Атамаһы тураһында

«Македон» атамаһы (лингвоним) рәсми ҡулланыуға 1945 йылда индерелә^[16]. Хәҙерге славян македон теле антик осорҙа был өлкәлә таралған боронғо македон теле менән күсәгилешле бәйле түгел, ул, фаразланыуынса, боронғо грек теленең диалекты йәки көслө эллинлаштырылған иллирий, фригий йәки фракий телдәренә яҡын боронғо балҡан теле булған^[17][18]. Македония тел ғилемендә «боронғо македон» термины шулай уҡ иҫке славян телен (старомакедонски јазик) билдәләү сифатында ҡулланылыуы мөмкин, был осраҡта антик Македония теле «антик македон теле» (антички македонски јазик) тип билдәләнеүе мөмкин. Бер нисә автор «боронғо македон» терминын славян македон теленең (боронғо болгар-македон диалекттары) иртә тарихи үҫеш осорона исем биреү өсөн ҡуллана^[19].

XIX быуатта македония интеллигенцияһы вәкилдәре славян Македонияһы теле өсөн бер нисә альтернатив атама тәҡдим итә, мәҫәлән, славян-болгар/славен-болгар, македон-болгар, славян-македон/словен-македон һ. б. Македонлылар араһында был исемдәр аҙ билдәле булған һәм улар һиҙелерлек таралыу алмаған^[20].

Лингвогеографияһы

Ареалы һәм һаны

2002 йылғы халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәре буйынса Македония Республикаһы халҡы араһында телдәрҙең таралыуы

Македония теле таралыуының төп биләмәһе булып Төньяҡ Македония тора. 2002 йылғы халыҡ иҫәбен алыу (Преброяване в Република Македония 2002) мәғлүмәттәренә ярашлы, 2,0225 миллион Төньяҡ Македония кешеһенән 1,3448 миллионы туған тел булараҡ македония телен билдәләгән, шул иҫәптән Скопье дәүләтенең баш ҡалаһында — 341,34 мең^[8][21]. Этник македонлылар һаны 1,298 миллион кеше тәшкил иткән^[22]. Македония телен йөрөтөүселәр, халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәренә ярашлы, Төньяҡ Македонияның күпселек райондарында, илдең албан телле кешеләр күпселекте тәшкил иткән төньяҡ-көнбайыш өлөшөнән тыш, халыҡтың күпселеген тәшкил итә^[23].

Төньяҡ Македониянан тыш, македон теле шулай уҡ Македонияның тарихи өлкәһенең төрлө төбәктәренән ғибәрәт күрше илдәрҙең бер нисә районында: Албанияның көнсығыш райондарында (яҡынса 75 ауыл), Грецияның төньяҡ райондарында һәм Болгарияның көньяҡ-көнбайыш райондарында таралған. Был биләмәләрҙә македон телен белгән кешеләр ерле халыҡ булып тора.^{[~ 1][24]}. Күрше Сербияла македон телендә һөйләшеүселәр, ҡағиҙә булараҡ, халыҡ тығыҙ ултырған райондар барлыҡҡа килтермәй. Косово һәм Метохияның Серб автономиялы крайының көньяҡ-көнбайыш райондарында йәшәгән, ысынында иһә өлөшләтә дәүләт тарафынан танылған Косово Республикаһы һәм уларға күрше Албания райондарында йәшәгән халыҡтың этник төркөмө вәкилдәре был исемлеккә инмәй. Горания һөйләштәренең македон теленә ҡарауын Төньяҡ Македония (Божидар Видоески), Сербияла һәм Хорватияла (Далибор Брозович Dalibor Brozović, Павле Ивич) лингвистары яҡлай, уларҙы серб-хорват диалект ареалына индереү ҡабул ителгән. Тау төбәгенең саңғы өлөшөндә йәмғеһе

^[4][17]. Барлығы Косово Республикаһының 2011 йылғы йәниҫәбе (Попис становништва 2011 на Косову) буйынса Гора төбәгенең Косово өлөшөндә горанлылар һаны 10 265 кеше тәшкил итә^[25]. Бынан тыш, Воеводинаның бер нисә ауылында (Дужине, Пландиште, Ябука (Панчево) Јабука) байтаҡ македонлы йәшәй^[26].

Социолингвистик мәғлүмәттәр

Хәҙерге ваҡытта македон теле Төньяҡ Македонияның (1991 йылдан) дәүләт теле һәм был илдең халыҡтары өсөн милләт-ара аралашыу теле. 1991 йылға тиклем македон теле СФРЮ составында Македония Халыҡ, артабан Социалистик Республикаһы теле булып хеҙмәт иткән. Төп этнос — македондарҙан тыш, македон телендә республикала йәшәгән башҡа халыҡ вәкилдәре: албандар (халыҡтың 25 % тирәһе), төрөктәр, арумындар, сиғандар, сербтар һөйләшә^[27]. Төньяҡ Македонияла македон телен йөрөтөүселәр, башлыса, Югославия осоронда белем алыусылар, шулай уҡ бер үк дәрәжәлә серб-хорват теленә эйә (был тел төрлө формаларҙа хәҙерге македон теленә һиҙелерлек йоғонто яһай)^[1]. Македон теленең статусы (йортта аралашыу теленән алып берҙән-бер дәүләт теленә тиклем) сағыштырмаса ҙур булмаған осорҙа үҙгәрҙе, шуның менән бергә Македония Республикаһында ла тел ситуацияһы үҙгәрҙе — македон теле рәсми өлкәнән һәм этник-ара аралашыу өлкәһенән башҡа телдәрҙе ҡыҫырыҡлап сығарҙы: XX быуаттың икенсе яртыһынан һәм бигерәк тә 1991 йылдан һуң күбеһенсә серб-хорват телен ҡулланыу әһәмиәте байтаҡҡа кәмене, ә XX быуатта төрөк теле төрөк аҙсылығы ҡулланған көнкүреш теленә тиклем тарайҙы. Македонияның әҙәби телендә ҡыҫҡа ваҡыт эсендә ғилми, ижтимағи-сәйәси, административ-эшлекле, һөйләшеү, публицистик, нәфис һ. б. төрлө функциональ стилдәр үҫешкән.^[28]

Яҙмаһы

Македон ҡулъяҙма яҙыуы

Боронғо замандарҙа (X—XIII быуаттар) Македония территорияһында боронғо славян/сиркәү-славян (глаголица) һәм кириллицалы әлифбалар ҡулланылған. Артабан боронғо славян (сиркәү-славян) кириллицаһы ғына ҡулланыла, уның төрлө варианттары Македония славяндарында XIX быуатҡа тиклем таралған була. XIX быуат — XX быуаттың беренсе яртыһында македондар туған диалекттарында текстарҙы яҙғанда болгар һәм серб графикаһын (кириллица алфавитын) файҙаланған. Көньяҡ Македонияла грек алфавитына (был алфавитты македонсылар Греция биләмәһендә һәм хәҙерге ваҡытта ла ҡуллана) нигеҙләнгән яҙыу таралған булған^[12].

Хәҙерге македон теле яҙыуы (графика) XX быуат уртаһында төҙөлә. Македон алфавиты үҙенсәлекле ѓ, ќ, Зело (ѕ), џ, љ һәм њ графемалары менән кириллица варианты булараҡ 1945 йылда тулыһынса раҫлана^[29]. Һуңғы өс хәреф серб-хорват алфавитынан үҙләштерелгән; ѕ графемаһы — сиркәү-славян алфавитындағы хәреф билдәһе^[30].

Хәҙерге македон алфавиты 31 хәрефтән тора:

А а	Б б	В в	Г г	Д д	Ѓ ѓ	Е е	Ж ж
З з	Ѕ ѕ	И и	Ј ј	К к	Л л	Љ љ	М м
Н н	Њ њ	О о	П п	Р р	С с	Т т	Ќ ќ
У у	Ф ф	Х х	Ц ц	Ч ч	Џ џ	Ш ш

Македон алфавитындағы хәрефтәр һәм улар тарафынан билдәләнгән өндәр:

№ хәреф төп аллофон (МФА) башҡалар аллофондар (МФА) 1 А а [a]? 2 Б б [b]? [p]? 3 В в [v]? [f]? 4 Г г [ɡ]? [k]? 5 Д д [d]? [t]? 6 Ѓ ѓ [ɟ͡ʝ]? ([ɟ]? )[~ 2] 7 Е е [ɛ]? 8 Ж ж [ʒ]? [ʃ]? 9 З з [z]? [s]? 10 Зело Ѕ ѕ [d͡z]? [t͡s]? 11 И и [i]? 12 Ј ј [j]? 13 К к [k]? [ɡ]? 14 Л л [l]? [l̥]? 15 Љ љ [ʎ]? 16 М м [m]? [ɱ]?

№ хәреф төп аллофон (МФА) башҡалар аллофоны (МФА) 17 Н н [n]? [n̥]? , [ŋ]? 18 Њ њ [ɲ]? 19 О о [ɔ]? 20 П п [p]? [b]? 21 Р р [r]? [r̥]? 22 С с [s]? [z]? 23 Т т [t]? [d]? 24 Ќ ќ [c͡ç]? ([c]? )[~ 2] 25 У у [u]? 26 Ф ф [f]? 27 Х х [x]? 28 Ц ц [t͡s]? [d͡z]? 29 Ч ч [t͡ʃ]? [d͡ʒ]? 30 Џ џ [d͡ʒ]? [t͡ʃ]? 31 Ш ш [ʃ]? [ʒ]?

Македон яҙмаһында юл өҫтөнә ҡуйылған билдәләр (юл өҫтө билдәләре) ҡулланыла. Тамырҙың башында /р˳/ (’рж [əр˳ш] «рожь») ижекле призвугын һәм әҙәби тел лексикаһына ҡарамаған һүҙҙәрҙә [ə] (икенсе төрлө — [ă]) һуҙынҡыһын билдәләр өсөн апостроф (’) ҡулланалар. Мәҫәлән, диалектизмдарҙа йәки төрөк теленән үҙләштерелгән һүҙҙәрҙә. Ҡайһы бер омографтарҙы: ù «ей», «её» — и «и» (союз), нè «нас» — не «не» (кире ҡағыу киҫәксәһе) айырыу маҡсатында гравис (`) ҡулланалар^[15].

Тел тарихы

1945 йылдан рәсми тел

1945 йылда Федератив Югославия составында Македония Халыҡ Республикаһы ойошторолғандан һуң, македон теле, серб-хорват һәм словен телдәре менән бер рәттән, рәсми тел тип иғлан ителә. 1945 йылдың майында Македония әҙәби теленең кодификацияһын (Кодификација на македонскиот стандарден јазик) рәсми раҫлаған хөкүмәт декреты сыға^[27][31][32]. Шул ваҡыттан алып македон теленең рәсми функция башҡарыусы кодификацияланған әҙәби тел булараҡ барлыҡҡа килеү һәм үҫеш тарихында 4 осорҙо билдәләйҙәр^[33].

Македон орфографияһының беренсе баҫмаһы (1945) (Правопис и правоговор на македонскиот јазик)

IV период (1991 йылдан әлеге ваҡытҡа тиклем). 1991 йылдан македон теле бойондороҡһоҙ Македония Республикаһының дәүләт теленә әүерелә, уның орфоэпик һәм грамматик нормаларын тотороҡландырыу процесы дауам итә. Македон теле күп милләтле Македония иленең бөтә халҡы өсөн барлыҡ эшмәкәрлек өлкәләрендә ҡулланылған үҫешкән полифункциональ тел булараҡ яйлап формалаша^[34][35].

Әҙәби тел нормаларының үҫешенә XX быуат уртаһы һәм XX—XXI быуаттар сиге әҙәбиәтселәре Георги Абаджиев, Владо Малески, Стале Попов, Ацо Шопов, Томе Арсовски, Славко Яневский, Лидия Димковская, Анте Поповски, Живко Чинго һәм башҡалар йоғонто яһаған^[32].

Шулай уҡ ҡарағыҙ

• Төньяҡ Македония

Һылтанмалар

• Македония и македонский язык
• Македонский язык

Иҫкәрмәләр

1. Усикова, 2005, с. 104
2. List of declarations made with respect to treaty No. 148. European Charter for Regional or Minority Languages (ингл.). Council of Europe (1 апрель 2016). Архивировано 22 июнь 2022 года. (Тикшерелеү көнө: 1 апрель 2016)
3. Lewis, M. Paul, Gary F. Simons, Charles D. Fennig: Macedonian. A language of Macedonia (ингл.). Ethnologue: Languages of the World (18th Ed.). Dallas: SIL International (2015). Дата обращения: 10 февраль 2016. Архивировано 6 сентябрь 2019 года. (Тикшерелеү көнө: 1 апрель 2016)
4. Friedman, 2001, p. 435
5. Гудков В. П. Южнославянские языки // Лингвистический энциклопедический словарь / Под ред. В. Н. Ярцевой. — М.: Советская энциклопедия, 1990. — 685 с. — ISBN 5-85270-031-2.
6. Усикова Р. П. Македонский язык // Лингвистический энциклопедический словарь / Под ред. В. Н. Ярцевой. — М.: Советская энциклопедия, 1990. — 685 с. — ISBN 5-85270-031-2.
7. Усикова, 2005, с. 102—103
8. Попис на населението, домаќинствата и становите 2002, Книга X: Вкупно население, домаќинства и станови — дефинитивни податоци по населени места — Вкупно население според изјаснувањето за националната припадност, мајчиниот јазик и вероисповедта (макед.) С. 198. Република Македонија. Државен завод за статистика^[mk]. Архивировано 24 март 2012 года. (Тикшерелеү көнө: 1 апрель 2016)
9. Усикова, 2005, с. 135—137
10. Усикова, 2005, с. 103
11. Дуличенко, 2014, с. 461—462
12. Усикова, 2005, с. 105
13. Дуличенко, 2014, с. 445
14. Усикова, 2005, с. 107
15. Усикова, 2005, с. 106
16. 880-01. — Институт славяноведения РАН, 2005. — С. 166.
17. Friedman V. A. Macedonian. Sociolinguistic and Geolinguistic Situation. Terminology and History (ингл.) P. 4. Duke University. Slavic and Eurasian Language Resource Center (2001). Архивировано 28 июль 2014 года. (Тикшерелеү көнө: 1 апрель 2016)
18. Нерознак В. П. Древнемакедонский язык // Лингвистический энциклопедический словарь / Под ред. В. Н. Ярцевой. — М.: Советская энциклопедия, 1990. — 685 с. — ISBN 5-85270-031-2.
19. Дуличенко, 2014, с. 463
20. Дуличенко, 2014, с. 338
21. Попис на населението, домаќинствата и становите 2002, Книга X: Вкупно население, домаќинства и станови — дефинитивни податоци по населени места — Вкупно население според изјаснувањето за националната припадност, мајчиниот јазик и вероисповедта (макед.) С. 18. Република Македонија. Државен завод за статистика^[mk] (5 май 2004). Архивировано 24 март 2012 года. (Тикшерелеү көнө: 1 апрель 2016)
22. Попис на населението, домаќинствата и становите 2002, Книга X: Вкупно население, домаќинства и станови — дефинитивни податоци по населени места — Вкупно население според изјаснувањето за националната припадност, мајчиниот јазик и вероисповедта (макед.) С. 62. Република Македонија. Државен завод за статистика^[mk] (5 май 2004). Архивировано 24 март 2012 года. (Тикшерелеү көнө: 1 апрель 2016)
23. Усикова, 1994, с. 221—222
24. Friedman, 1993, p. 249
25. Data access. Population. Display data in the selected year (2011). Kosovo Detail municipality. Prizren (ингл.). Kosovo Agency of Statistics^[en] (2012). Архивировано из оригинала 4 апрель 2014 года. 2014 йыл 4 апрель архивланған. (Тикшерелеү көнө: 1 апрель 2016)
26. Second periodical report presented to the Secretary General of the Council of Europe in accordance with Article 15 of the Charter. The Republic of Serbia (ингл.) P. 60—62. Belgrade: The European Charter for Regional or Minority Languages (2010). Архивировано 22 июль 2018 года. (Тикшерелеү көнө: 1 апрель 2016)
27. Усикова, 1994, с. 222
28. Усикова, 1994, с. 227—228
29. Усикова, 2005, с. 105—106
30. Friedman, 1993, p. 251
31. Friedman, 2001, p. 436
32. Дуличенко, 2014, с. 470
33. Усикова, 1994, с. 222—223
34. Усикова, 1994, с. 226
35. Дуличенко, 2014, с. 470—471

1. XX быуат башына тиклем македон теленең тарихи ареалы Македонияның бөтә географик өлкәһен: Вардар Македонияһын (хәҙерге Төньяҡ Македония территорияһы һәм Албанияның уның менән сиктәш райондары), Греция (Эгей) Македонияһы (Грецияның төньяғы) һәм Пирин Македонияһы (юго-запад Болгарияның көньяҡ-көнбайышы) үҙ эсенә ала. Хәҙерге осорҙа Болгарияла македон диалекттарын йөрөтөүселәр болгар этник һәм тел үҙаңына эйә, ә Грецияла, тарихи ваҡиғалар һәм XX быуатта грек властарының сәйәсәте арҡаһында, македон телендә һөйләшеүселәр бик аҙ һанға кәмей.
2. В статье Р. П. Усиковой «Македонский язык» (2005) основные аллофоны на месте ќ, ѓ рассматриваются как среднеязычные палатальные аффрикаты к͡’j (c͡ç), г͡’j (ɟ͡ʝ). В работах В. А. Фридмана на месте ќ, ѓ представлены палатальные взрывные согласные c, ɟ (в ранней версии МФА символами c и ɟ обозначались также палатальные аффрикаты). Различия в реализации фонем /ќ/, /ѓ/ в речи носителей македонского языка, согласно В. А. Фридману, отмечаются в диапазоне от палатализованных tʲ, dʲ до фрикативных ɕ, ʑ и аффрикат t͡s, d͡z.