Көньяҡ-Көнсығыш Азия дәүләттәре берләшмәһе

Көньяҡ-Көнсығыш Азия дәүләттәре берләшмәһе (АСЕАН; ингл. Association of SouthEast Asian Nations) — Көньяҡ-Көнсығыш Азиялағы дәүләттәрҙең сәйәси, иҡтисади һәм мәҙәни хөкүмәт-ара төбәк ойошмаһы. 1967 йылдың 8 авгусында Бангкок ҡалаһында «АСЕАН декларацияһына» («Бангкок декларацияһы») ҡул ҡуйғандан һуң барлыҡҡа килә.

Көньяҡ-Көнсығыш Азия дәүләттәре берләшмәһе

АСЕАН-дың флагы
Ағза-илдәре	Бруней  Вьетнам  Индонезия  Камбоджа  Лаос  Малайзия  Мьянма  Сингапур  Таиланд  Филиппин
Секретариаттың урынлашыуы	Джакарта
Генераль секретарь	Лим Джок Хой
Рәсми теле	инглиз теле
Майҙаны	4 480 000 км2
Халҡы  — Бөтәһе (2004)  — Тығыҙлығы	592 000 000 122.3 кеше/км²
ВВП (2003)  — Бөтәһе  — Бөтәһе  — ВВП һәр кешегә  — ВВП һәр кешегә	2,172 трлн $ (ППС) 681 млрд $ (номиналь) 4 044 $ (ППС) 1 267 $ (Номиналь)
Барлыҡҡа килеүе АСЕАН декларацияһы АСЕАН Уставы	8 август 1967 йыл 16 декабрь 2008 йыл

1976 йылда Бали утрауында Көньяҡ-Көнсығыш Азияла Дуҫлыҡ һәм хеҙмәттәшлек тураһындағы килешеүгә һәм АСЕАН татыулыҡ декларацияһына ҡул ҡуйғандан һуң АСЕАН ойошмаһы формалаштырыла.

АСЕАН-дың юғарғы органы булып ағза-дәүләттәр етәкселәренең (ил һәм хөкүмәт башлыҡтарының) осрашыуы тора. 2001 йылдан алып бындай осрашыуҙар йыл һайын үткәрелә. Етәксе һәм координациялау органы булып йыл һайын үткәрелгән тышҡы эштәр министрҙары кәңәшмәһе тора. Шулай уҡ йыл һайын финанс министрҙарының һәм ваҡыты-ваҡыты менән ауыл хужалығы һәм иҡтисад министрҙарының кәңәшмәләре уҙа, әммә уларҙың иң мөһим ҡарарҙары тышҡы эштәр министрҙары тарафынан раҫланырға тейешле. Рәйеслек итеүсе илдең тышҡы эштәр министры һәм башҡа ағза-дәүләттәрҙең илселәренән торған даими комитет ойошмала көндәлек етәкселекте башҡара. Даими Секретариат Джакарта ҡалаһында урынлашҡан һәм Генераль секретарь тарафынан етәкселек ителә (2013 йылдың 9 ғинуарынан алып был вазифаны Вьетнамдың элекке тышҡы эштәр министры Ле Лыонг Минь башҡара, вәкәләтлек ваҡыты — 5 йыл). Тағы ла 29 комитет һәм 122 эш төркөмө бар, улар АСЕАН сиктәрендә йылына 300-ҙән ашыу сара уҙғара.

Көньяҡ-көнсығыш Азия дәүләттәренең берләшмәһе ағзалары

Рәйеслек

Ойошмала рәйеслек итеү ағза-дәүләттәр менән сиратлап (инглиз теленең алфавиты буйынса) һәм бер йыл вәкәләт ваҡыты менән башҡарыла. Мәҫәлән, 2007 йылда Сингапур (S), ә 2008 йылда Таиланд (T) рәйеслек иткән. Тышҡы эштәр министрҙары кәңәшмәһенә ойошмала үткән йыл рәйеслек иткән илдең тышҡы эштәр министры етәкселек итә.

Ағза-дәүләттәр

Ойошманы туранан-тура төҙөгән илдәр булып Индонезия, Малайзия, Сингапур, Таиланд һәм Филиппин торған. Һуңыраҡ уға Бруней (1984 йылдың 7 ғинуарынан, бойондороҡһоҙлоҡ алғандан һуң 6 көн үткәс), Вьетнам (1995 йылдың 28 июленән), Лаос һәм Мьянма (1997 йылдың 23 июленән), Камбоджа (1999 йылдың 30 апреленән) ҡушылған. Хәҙерге ваҡытта Папуа — Яңы Гвинеяның ойошмала күҙәтеүсе статусы бар. 2002 йылда был статусты алыр өсөн Көнсығыш Тимор ғариза бирҙе^[1].

АСЕАН-дың ағза-дәүләттәренең дөйөм халыҡ һаны 500 миллион кешегә барып етә, ә дөйөм майҙаны — 4,5 млн км². Был илдәрҙең дөйөм ЭТП-һы 737 млрд АҠШ долларына барып етә.

Тарих

АСЕАН-дан алда 1961 йылда барлыҡҡа килгән Көньяҡ-Көнсығыш Азия дәүләттәре берләшмәһе  — ASA ойошмаһы булған, унда Филиппин, Малайзия Һәм Таиланд илдәре ингән. АСЕАН үҙе 1967 йылдың 8 авгусында Бангкок ҡалаһында биш дәүләт — Индонезия, Малайзия, Филиппин, Сингапур һәм Таиланд тышҡы эштәр министрҙары осрашыуында «АСЕАН декларацияһына» («Бангкок декларацияһына») ҡул ҡуйылғас барлыҡҡа килә. Биш сит ил эштәре министры — Индонезиянан Әҙәм Малик, Филиппиндан Нарцисо Рамос, Малайзиянан Абдул Разағ, Сингапурҙан С. Раджаратнам һәм Таиландтан Танат Кхоман — ойошманы нигеҙләүселәр булып тора^[2].

АСЕАН-ды төҙөү сәбәптәре араһында: ағза-дәүләттәренең етәкселек итеүсе элиталарының дәүләт төҙөүгә ҙур иғтибар биреү теләге, коммунизмдан ҡурҡыу, алға киткән илдәрҙән шикләнеү һәм иҡтисади үҫешкә ынтылыш була.

1984 йылдың 8 ғинуарынан Бруней-Даруссалам солтанлығы блоктың алтынсы ағзаһы булып китә^[3].

Артабанғы киңәйеүе

1995 йылдың 28 июленән Вьетнам уның етенсе ағзаһы була^[4]. 1997 йылдың 23 июленән Лаос һәм Мьянма ойошмаға инә^[5]. 1999 йылдың 30 апреленән Камбоджа АСЕАН ағзаһы була^[5][6].

1990-сы йылдарҙа блок ағза-илдәренең күбәйеүен һәм артабанғы үҙ-ара интеграцияға ынтылыш көсәйеүен кисерә. 1990 йылда Малайзия Көнсығыш Азияның Иҡтисад советын төҙөргә тәҡдим итә^[7], унда АСЕАН дәүләттәренән башҡа Ҡытай Халыҡ Республикаһы, Корея Республикаһы һәм Япония инергә тейеш була. Бының сәбәптәре булып АҠШ-тың төбәктәге йоғонтоһоның тиҙ үҫеүе тора^[8][9]. Был тәҡдим АҠШ-тың һәм Японияның көслө ҡаршылығы арҡаһында тормошҡа ашмай ҡала^[8][10]. Был уңышһыҙлыҡҡа ҡарамаҫтан, ағза-дәүләттәр артабанғы интеграцияға ынтылыуын дауам итә һәм 1997 йылда «АСЕАН плюс өс» исеме алған формат барлыҡҡа килә.

1992 йылда Дөйөм һөҙөмтәле преференциаль тариф тураһындағы килешеүгә (CEPT) ҡул ҡуйыла. АСЕАН-да был ирекле сауҙа зонаһын төҙөүгә беренсе аҙым булып тора. 1997 йылда Чиангмай ҡалаһында уҙған кәңәшмә АСЕАН һәм АСЕАН+3 (Ҡытай, Корея Республикаһы, Япония) форматтарындағы интеграцияның тағы ла нығыраҡ үҫешенә йүнәлтелгән^[11].

Иҡтисади мәсьәләләрҙән тыш, блок донъялағы һәм төбәктәге тотороҡлолоҡ тураһында ла ҡайғырта. 1995 йылдың 15 декабрендә Бангкок ҡалаһында ядро ҡоралынан азат зона тураһындағы Көньяҡ-Көнсығыш Азия килешеүенә ҡул ҡуйыла. Был килешеү 1997 йылдың 28 мартынан, берәүҙән башҡа бөтә ағза-дәүләттәр уны раҫлағандан һуң, көсөнә инә. 2001 йылдың 21 июнендә, Филиппин ҡабул иткәндән һуң, тулыһынса ғәмәлгә инә һәм төбәк ядроһыҙ зонаға әйләнә^[12].

Көнсығыш Тимор һәм Папуа — Яңы Гвинея

2011 йылдың мартында Джакарта ҡалаһында уҙған ағза-дәүләттәр осрашыуында Көнсығыш Тимор АСЕАН-дың тулы ағзаһы булырға теләк белдерә^[13][14][15]

1976 йылда Папуа — Яңы Гвинеяға ойошмала күҙәтеүсе статусы һәм 1981 йылда айырым күҙәтеүсе статусы бирелә^[16].

Дәүләт	Дата	Статус
Индонезия	8 август 1967 йыл	ағза
Малайзия	8 август 1967 йыл	ағза
Сингапур	8 август 1967 йыл	ағза
Таиланд	8 август 1967 йыл	ағза
Филиппин	8 август 1967 йыл	ағза
Бруней	8 ғинуар 1984 йыл	ағза
Вьетнам	28 июль 1995 йыл	ағза
Лаос	23 июль 1997 йыл	ағза
Мьянма	23 июль 1997 йыл	ағза
Камбоджа	30 апрель 1999 йыл	ағза
Папуа — Яңы Гвинея	1976; 1981 йыл[17]	күҙәтеүсе
Көнсығыш Тимор	2011 йыл	күҙәтеүсе

Тирә-яҡ мөхит

2006 йылда юлдаштан эшләнгән фотоһүрәт. Борнео өҫтөндәге төтөндәр

2002 йылда Көньяҡ-Көнсығыш Азияла төтөн менән бысраныуҙы контролдә тотоу өсөн яңы килешеүҙәргә ҡул ҡуйыла^[18] . Башҡа экологик килешеүҙәр араһында «Көнсығыш Азия энергетика хәүефһеҙлеге тураһындағы Себу декларацияһы» (2007), «Ҡырағай тәбиғәтте һаҡлау буйынса АСЕАН-дың тәбиғәт һаҡлау селтәре» (2005)^[19] һәм «Экологик саф үҫеш һәм климат буйынса Азия-Тымыҡ океан теләктәшлеге» климаттың үҙгәреүенә ҡаршы саралар булып тора. АСЕАН дәүләттәре өсөн климат үҙгәреүе көнүҙәк мәсьәлә булып ҡала.

Ирекле сауҙа

2007 йылдың 26 авгусында АСЕАН ирекле сауҙа зонаһы тураһында Ҡытай, Япония, Корея Республикаһы, Һиндостан, Австралия һәм Яңы Зеландия менән килешеүҙәрҙе 2013 йылға төҙөп бөтөргә йыйыныуы хаҡында иғлан итә. Бының сәбәбе — 2015 йылға АСЕАН Иҡтисади Берләшмәһен төҙөү^[20][21]. 2007 йылдың нояберендә АСЕАН Уставы ҡабул ителә. Шул уҡ йылды Себу утрауында «Көнсығыш Азия энергетика хәүефһеҙлеге тураһындағы Себу килешеүенә» АСЕАН ағзалары һәм EAS-тың башҡа ағзалары (Ҡытай, Япония, Корея Республикаһы, Һиндостан, Австралия һәм Яңы Зеландия) ҡул ҡуя. Декларация энергетика хәүефһеҙлеген тәьмин итер өсөн альтернатив яғыулыҡ сығанаҡтарын эҙләүҙе хуплай. 2009 йылдың 27 февралендә АСЕАН Яңы Зеландия һәм Австралия дәүләттәре араһында ирекле сауҙа тураһындағы килешеү төҙөлә^[22][23] АСЕАН ағзалары 2013 йылда Ҡытай, Япония, Корея Республикаһы, Һиндостан, Австралия һәм Яңы Зеландия илдәре менән бергә «Бөтә яҡлы төбәк иҡтисади теләктәшлеге» барлыҡҡа килтереү тураһында һөйләшеүҙәрҙе башлайҙар^[24].

АСЕАН төбәк форумы

АСЕАН төбәк форумы:       АСЕАН ағзалары       АСЕАН төбәк форумы илдәренең башҡа ҡатнашыусылары

АСЕАН төбәк форумы 1994 йылда барлыҡҡа килә һәм уның ҡатнашыусыларының осрашыуҙары йыл һайын АСЕАН-дың берәй баш ҡалаһында үткәрелә. Шундай форматтағы һуңғы осрашыуҙа АСЕАН илдәренән башҡа Австралия, Бангладеш, Көнсығыш Тимор, Европа Берләшмәһе, Һиндостан, Канада, Корея Халыҡ Демократик Республикаһы, Ҡытай Халыҡ Республикаһы, Монголия, Яңы Зеландия, Папуа — Яңы Гвинея, Пакистан, Корея Республикаһы, Рәсәй һәм АҠШ ҡатнаша.

23-сө Көньяҡ-көнсығыш Азия дәүләттәренең берләшмәһенең осрашыуы

Көньяҡ-Көнсығыш Азия дәүләттәре берләшмәһенең осрашыуҙары

	Дата	Дәүләт	Урыны
1-се	23—24 февраль 1976	Индонезия	Бали
2-се	4—5 август 1977	Малайзия	Куала Лумпур
3-сө	14—15 декабрь 1987	Филиппин	Манила
4-се	27—29 ғинуар 1992	Сингапур	Сингапур
5-се	14—15 декабрь 1995	Таиланд	Банконг
6-сы	15—16 декабрь 1998	Вьетнам	Ханой
7-се	5—6 ноябрь 2001	Бруней	Бандар Сери Бегаван
8-се	4—5 ноябрь 2002	Камбоджа	Пномпень
9-сы	7—8 октябрь 2003	Индонезия	Бали
10-сы	29—30 ноябрь 2004	Лаос	Вьетьян
11-се	12—14 декабрь 2005	Малайзия	Куала Лумпур
12-се	11—14 ғинуар 2007	Филиппин	Себу
13-сө	18—22 ноябрь 2007	Сингапур	Сингапур
14-се	28 февраль — 1 март 2009	Таиланд	Чанг-ам
15-се	23—25 октябрь 2009	Таиланд	Чанг-ам
16-сы	8—9 апрель 2010	Вьетнам	Ханой
17-се	28—30 октябрь 2010	Вьетнам	Ханой
18-се	7—8 май 2011	Индонезия	Джакарта
19-сы	21—23 октябрь 2011	Индонезия	Бали
20-се	3—4 апрель 2012	Камбоджа	Пномпень
21-се	17—20 ноябрь 2012	Камбоджа	Пномпень
22-се	24—25 апрель 2013	Бруней	Бандар Сери Бегаван
23-сө	9—10 октябрь 2013	Бруней	Бандар Сери Бегаван
24-се	2014	Мьянма	Нейпьидо

Иҫкәрмәләр

1. Президент России 2008 йыл 5 июнь архивланған.
2. Bernard Eccleston, Michael Dawson, Deborah J. McNamara. The Asia-Pacific Profile. — Routledge (UK), 1998. — ISBN 0-415-17279-9.
3. Background Note:Brunei Darussalam/Profile:/Foreign Relations  (билдәһеҙ). United States State Department. Дата обращения: 6 март 2007. Архивировано 2 март 2007 года.
4. Vietnam in ASEAN : Toward Cooperation for Mutual Benefits  (билдәһеҙ). ASEAN Secretariat (2007). Дата обращения: 28 август 2009. Архивировано 11 май 2013 года.
5. Carolyn L. Gates, Mya Than. ASEAN Enlargement: impacts and implications. — Institute of Southeast Asian Studies, 2001. — ISBN 981-230-081-3.
6. Statement by the Secretary-General of ASEAN Welcoming the Kingdom of Cambodia as the Tenth Member State of ASEAN : 30 April 1999, ASEAN Secretariat  (билдәһеҙ). ASEAN Secretariat (2008). Дата обращения: 28 август 2009. Архивировано 11 май 2013 года.
7. Экономический совет Восточной Азии
8. Asiaviews.org, Whither East Asia?
9. UNT.edu, Asia’s Reaction to NAFTA, Nancy J. Hamilton. CRS — Congressional Research Service.
10. IHT.com , Japan Straddles Fence on Issue of East Asia Caucus. International Herald Tribune.
11. Regional Financial Cooperation among ASEAN+3  (билдәһеҙ). Japanese Ministry of Foreign Affairs. Дата обращения: 29 сентябрь 2008. Архивировано 9 октябрь 2008 года. 2008 йыл 9 октябрь архивланған.
12. Бангкок килешеүе
13. Лидер Восточного Тимора стремится к членству в АСЕАН 2012 йыл 14 март архивланған. (недоступная ссылка с 15-05-2013 (4191  день) — история)
14. Восточный Тимор заявки на вступление решительную поддержку АСЕАН Победы , Bangkok Post, дата: 31 января 2011 года.
15. Восточный Тимор присоединится к АСЕАН в Джакарте 2011 , Джакарте глобус, Дата: 1 декабря 2010 года.
16. ASEAN secretariat  (билдәһеҙ). ASEAN (23 июль 1999). Дата обращения: 12 ғинуар 2009. Архивировано 11 май 2013 года.
17. Айырым күҙәтеүсе статусы
18. Соглашение АСЕАН о трансграничном дымовом загрязнении воздуха
19. ASEAN Statement on Launching of the ASEAN Wildlife Enforcement Network (ASEAN-WEN)  (билдәһеҙ). ASEAN (1 декабрь 2005). Дата обращения: 12 ғинуар 2009. Архивировано 11 май 2013 года.
20. ASEAN to complete free trade agreements by 2013, Forbes (26 August 2007). 27 август 2007 тикшерелгән. 2010 йыл 2 декабрь архивланған.
21. Ong, Christine. ASEAN confident of concluding FTAs with partners by 2013, Channel NewsAsia (27 August 2007). 27 август 2007 тикшерелгән. 2007 йыл 29 август архивланған.
22. ASEAN, Australia and New Zealand Free Trade Agreement – NZ Ministry of Foreign Affairs and Trade  (билдәһеҙ). Mfat.govt.nz. Дата обращения: 21 май 2009. Архивировано 15 апрель 2009 года. 2009 йыл 15 апрель архивланған.
23. Asean, Australia, New Zealand Sign Free-Trade Deal (Update1), Bloomberg (27 February 2009). 21 май 2009 тикшерелгән.
24. ASEAN+6 trade bloc in the making, Investvine.com (23 февраль 2013). 24 февраль 2013 тикшерелгән. 2013 йыл 28 март архивланған.

Әҙәбиәт

• АСЕАН в начале XXI века: Актуальные проблемы и перспективы / Отв. ред.: Е. В. Кобелев, Г. М. Локшин, Н. П. Малетин; Институт Дальнего Востока РАН. — М.: Форум, 2010. — 368 с. — 300 экз. — ISBN 978-5-8199-0421-3. (в пер.)
• ASEAN: Building national cooperation de Richard Stubbs dans Contemporary Southeast Asia édité par Mark Beeson, éditions Palgrave Macmillian, 2004. (инг.)
• Aséanie, Revue francophone bi-annuelle de sciences humaines concernant l'Asie du Sud-Est (17 numéros en ligne en 2012 avec 290 contributions pour 1997-2005), fondée en 1998 et publiée par le centre EFEO de Bangkok avec le Sirindhorn Anthropology Centre, sous le haut patronage de S. A. R. la princesse Maha Chakri Sirindhorn, soutenu par l'IRD (Institut de recherche pour le développement), l'Institut de recherche sur le Sud-Est asiatique et le ministère français des Affaires étrangères. (фр.)
• Amitav Acharya: Constructing a Security Community in Southeast Asia: ASEAN and the Problem of Regional Order. London/New York: Routledge 2001, ISBN 0-415-15762-5, ISBN 0-415-15763-3 (Paperback). (инг.)
• Badié et Vidal, Nouveaux acteurs, nouvelle donne, La Découverte, 2011. (фр.)
• Sebastian Bersick, Felix Heiduk: Im Krebsgang nach vorn: Die Asean hat sich eine Charta gegeben. SWP-Aktuell 2007/A 65, Dezember 2007. (инг.)
• Mely Caballero-Anthony: Regional Security in Southeast Asia: Beyond the ASEAN Way. Singapur: Institute of Southeast Asian Studies 2005, ISBN 981-230-261-1, ISBN 981-230-260-3. (инг.)
• Jörn Dosch & Christian Wagner: ASEAN und SAARC. Entwicklung und Perspektiven regionaler Zusammenarbeit in Asien. Hamburg: Abera Verlag 1999, ISBN 978-3-934376-22-9. (нем.)
• Michael Leifer: Dictionary of the Modern Politics of South-East Asia. London: Routledge 1996. ISBN 0-415-13821-3.
• Stefan Rother: Normen, Identitäten und die Logik der Anarchie: Die ASEAN aus konstruktivistischer Perspektive. Freiburg i. Br.: Arnold-Bergstraesser-Institut 2004, ISBN 3-928597-41-8. (нем.)
• S. Streich: ASEAN- ein Überblick und aktuelle Entwicklungen, GRIN Verlag, 2007 ISBN 3-638-67024-4, 9783638670241 (нем.)
• Michael Yahuda: The International Politics of the Asia-Pacific, 2004 ISBN 0-415-20798-3, Seite 225 (нем.)
• Gerhard Wahlers (Hrsg.): ASEAN and the European Union 2012 йыл 30 ғинуар архивланған. (PDF; 605 kB). Singapur: Konrad-Adenauer-Stiftung 2006. (инг.)

Һылтанмалар

• АСЕАН Секретариаты 2009 йыл 26 август архивланған. офсайт (инг.)
• АСЕАН-дың 11-се саммиты 2018 йыл 21 июнь архивланған. 2005, Куала Лумпур, Малайзия офсайт (инг.)
• АСЕАН-дың 11-се саммиты 2006 йыл 13 февраль архивланған. 2005, Куала Лумпур, Малайзия  (инг.)
• АСЕАН төбәк форумы 2013 йыл 25 июль архивланған.  (инг.)
• АСЕАН мәғәрифы  (инг.)
• АСЕАН-Япония үҙәге 2006 йыл 5 декабрь архивланған. (недоступная ссылка с 15-05-2013 (4191

 день) — история)  (инг.)

• АСЕАНдың яңылыҡтар селтәре 2005 йыл 27 апрель архивланған.  (инг.)
• АСЕАНдың фокус төркөмө (инг.)