яралғыларын һаҡлаусы махсус көбө (тышлығы) булған умыртҡалы хайуандар.төркөмө булып тора From Wikipedia, the free encyclopedia
Амниоттар (лат. Amniota) — монофилетик төркөм. Яралғыларын һаҡлаусы махсус көбө (тышлығы) булған умыртҡалы хайуандар.төркөмө булып тора.
Амниоттар | |||||||||||||||||||||||
Өҫтә (синапсидтвп): эдафозавр Edaphosaurus pogonias, төлкө; | |||||||||||||||||||||||
Фәнни классификация | |||||||||||||||||||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
арауыҡтағы ранг
| |||||||||||||||||||||||
Халыҡ-ара фәнни исеме | |||||||||||||||||||||||
Amniota Haeckel, 1866 | |||||||||||||||||||||||
Аҫтөркөм | |||||||||||||||||||||||
| |||||||||||||||||||||||
Геохронология
| |||||||||||||||||||||||
|
Дүрт аяҡлылар (Tetrapoda) өҫкласына инә. Был төркөмгә завропсидтар (һөйрәлеүселәр һәм ҡоштар) һәм синапсидтар (имеҙеүселәр һәм юҡҡа сыҡҡан туғандаш хайуандар) ҡарай.
Тышҡы ҡиәфәте буйынса боронғо амниоттар хәҙерге кеҫәрткеләрҙе хәтерләтә; улар палеозой рептилиоморфтарынан байтаҡҡа камиллерәк яңаҡ төҙөлөшө менән айырылып тора.
Бөтә амниоттарға ла эске аталаныуы хас (тышҡы йәки эске аталаныу характерлы булған анамнияларҙан айырмалы).
Уларҙың үрсеүе, ғәҙәттә, ҡоро ерҙә бара. Бик аҙҙары ғына (кит һымаҡтар) һыуҙа үрсеүгә яраҡлашҡан.
Эмбриональ үҫеш барышында амниоттарҙа амниотик ҡыуышлыҡ барлыҡҡа килтереүсе ике яралғы тышса — амнион һәм сероза үҫешә. Таксондың атамаһы ла шунан килеп сыҡҡан. Был атаманы 1866 йылда немец тәбиғәтте өйрәнеүсеһе Э. Г. Геккель индерә.
Амниотик ҡыуышлыҡ шыйыҡса менән тулған. Шуға яралғы мөхит шарттары сағыштырмаса тотороҡло булған бәләкәй һыу ятҡылығында урынлашҡан кеүек. Яралғы ҡабыҡтары һауа мөхитендә эмбрионға үҫеш мөмкинлеген тәьмин итә.
Амнион менән бер рәттән яралғының артҡы эсәгендә уның вентраль көбөнән яралғы хәлендәге бәүел ҡыуығы — аллантоис барлыҡҡа килә. Ул шыйыҡ алмашыу продукттарын йыйыу өсөн хеҙмәт итә. Аллантоистың стеналары ҡан тамырҙарына бай.
Амниоттарҙың яралғыһында тик бер пар ғына айғолаҡ барлыҡҡа килә. Ул артабан урта ҡолаҡ ҡыуышлығына әүерелә.
Күпселек амниоттар йомортҡа һала. Шул уҡ ваҡытта балыҡ һәм амфибияларҙың ыуылдырыҡтарындағы лайлалы тышса урынына амниоттарҙың йомортҡаларының пергаментҡа оҡшаған йәки эзбиз һеңгән ҡабыҡтары бар. Был ҡабыҡ аша һауа иркен үтә ала[1]. Бындай йомортҡаның һарыһын күп була (йәғни полилециталь була).
Шулай ҙа ҡайһы бер тәңкәлеләр: юҡҡа ихтиозаврҙар һәм плезиозаврҙар, һөтимәрҙәр араһында — муҡсалылар һәм
плаценалылар өсөн тере бала тыуҙырыу хас; был төркөмдәрҙең йомортҡа күҙәнәгендә һарыһы юҡ (йәғни, алециталь).
Шуға ярашлы, типик ҡоро ер амниоттарҙың үҫеше йә йомортҡа эсендә бара, йә яралғы тышлыҡ яҡлауы аҫтында балаятҡыла бара. Уларҙа үҫеше һыуҙа барған личинка фазаһы (сүмесбаш) бөтөнләй юҡ[2].
Лорин М. һәм Р. Р. Рейштың филогенетик билдәләмәһе буйынса (2020), амниоттар аҡыллы кешенән торған , урта диңгеҙ гөбөргәйелен һәм нилдең крокодилын үҙ эсенә алған иң бәләкәй сатырлы клада булып һанала.
Икенсе һүҙҙәр менән әйткәндә, амниоттарға ошо төрҙәрҙең иң яҡын дөйөм ата-бабаларының бөтөн нәҫеле ҡарай.
Шулай итеп, амниот төркөмө ике туғандаш кладтан тора: синапсидтар (Synapsida) һәм завропсидтар (Sauropsida), йәки рептелиялар (Reptilia
Заворосидтар хәҙер пипидозаптар (Lepidosauria; гаттериялар, кеҫәрткеләр, йыландар һ.б.), гөбөргәйелдәр (Testudines), крокодилдар (Crocodilia) һәм ҡоштар (Aves) төркөмдәренән тора.
Тәүге өс таксон традиция буйынса һөйрәлеүселәрҙең парафилет классына (Reptilia)берләштерелә. Әммә парафилет таксондарҙы кире ҡағыусылар бар[3]. Йәки завропсидтарҙы ҡоштар составына индереләр, йәғни (тулы[4] йәки хәҙерге кимәлдәге таксон итеп күтәрәләр[lower-alpha 1])[7].
Әлеге ваҡытта синапсидтарға, ғәҙәттә, имеҙеүселәрҙе (Mammalia) һәм юҡҡа сыҡҡан, әммә завропсидтарға ҡарағанда яҡындараҡ булған башҡа таксондарҙы керетәләр[8].
Кладистикаға тиклемге классификацияларҙа синапсидтар һөйрәлеүселәрҙең субкласстары тип һаналған. Уларға юҡҡа сыҡҡан һөтимәрҙәргә ҡарамаған, тик «йәнлеккә оҡшаш һөйрәлеүселәр» тип атаған башҡа вәкилдәрҙе генә индергәндәр.[9] (хәҙер уларҙы «немаммаль синапсидтар» термины аҫтында йөрөтәләр[8])[8]. Һуңғы немаммаль синапсидтар (тритилодонтид) аҫҡы аҡбур аҙағында юҡҡа сыҡҡан[10] .
Хәҙерге амниоттарҙың филогенетик бәйләнешен түбәндәге кладограммала күрһәтергә мөмкин.[11]:
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Бөтә хәҙерге завропсидтар Дьяпсида (Diapsida) кладына ҡарай. Уны ғәҙәттә аҫкласс тип баһалайҙар. Атап әйткәндә, заврияларҙың краун-төркөмөнә индерәләр (Sauria; = Reptilia sensu strityo[12].
Оҙаҡ ваҡыт ҡайһы бер морфологик үҙенсәлектәре нигеҙендә гөбөргәйелдәрҙе айырым анапсидтар ярым класына айыралар. Унда шулай уҡ юҡҡа сыҡҡан туғандарын да кереткән булалар. Хәҙер уларҙың күпселек өлөшөн парарептилия кладына йәки аҫкласына индерәләр (Parareptilia)[13][14].
Әммә XXI быуатта уҙғарылған бик күп молекуляр-генетик тикшеренеүҙәр гөбөргәйелдәрҙе,
шулай уҡ архозаврҙарҙы ла (крокодилдарҙы һәм ҡоштарҙы) үҙ эсенә алған Archelosauria[en] төркөмөнөң диапсиды булып тора тип дәлилләй[11][15][16][17][18][19].
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.