Turfan

Turfan (uyğ. تۇرپان, çin. sadə. 吐鲁番, pinyin: Tulufán) — Çinin Sinzyan-Uyğur Muxtar Rayonunda şəhər dairəsi. Ərazisi — 69,3 min. km². Dairənin hökuməti Qaoçan rayonunda yerləşir.

Turfan
42°57′00″ şm. e. 89°10′56″ ş. u.HGYO
Ölkə	Çin
Tarixi və coğrafiyası
Sahəsi	69.759,31 km²
İqlimi	quraq iqlim
Saat qurşağı	UTC+08:00
Əhalisi
Əhalisi	693.988 nəf. (2020)[1]
Rəqəmsal identifikatorlar
Telefon kodu	+86 995
Poçt indeksi	838000
Nəqliyyat kodu	新K
Digər
tlf.gov.cn
Xəritəni göstər/gizlə Turfan
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Tarim hövzəsi III əsrdə

Turfanlı buddist uyğur kralı nökərləri tərəfindən müşayət olunur. Dunxuandakı Moqao mağaralında təsvir olunub.

Relyefi

Qərbində Toksun bölgəsi, şimalqərbində Urumçi şəhəri, şimalında Jimisar bölgəsi və Quçung bölgəsi, şərqində Piçan bölgəsi, şimalında Lopnur bölgəsisi ilə həmsərhəddir.

Qəsəbə və kəndləri

Turfan şəhəri, iki məhəllə komitəsi (社区居民委员会; jūmínwěiyuánhùi), iki qəsəbə (镇 zhèn), yeddi çöl qışlağı (乡 xiāng) və üç özəl çöl qışlağı (虚拟乡) kimi məntəqələrdən ibarətdir.

Coğrafya və İqlim

Turfan şəhəri Turfan hövzəsinin şimal kənarında qurulmuş, hövzənin ən çuxur yerində Ayding gölü, dəniz seviyəsindən 154,50^[2] metr dərinlikdə olan bölgədə yerləşir. Beləcə Turfan dünyada Lut gölünden sonra ikinci çuxur olan hövzəsidır. Dünyanın ən isti bölgələrindən birisidir. Şərqi Türkistanda hava istiliyinin ən yüksək olduğu bir bölgədə qurulmuş olan Turfan, "Alov vahəsi" olaraq da adlandırılır.

Üzüm bağları ilə çevrili mərmər yolları ilə bütün kavlaklar birbirine bağlanmıştır. Halkı misafir perverdirlerdir. Turfan çok eskiden beri çok verimli bir vaha (Karez denilen kanal suyu ile beslenen) ve önemli bir ticaret merkezidir. Karez Turfan'da yaşayan insanların çok önemli bir buluşudur.^[3] Karez yerel Uygur dilinde "kaynak" anlamındadır.^[4] Tanrı Dağlarından eriyen kar suları, Karez denilen yer altı su kanalları ile Turfan Havzası'nı besler. Turfan'dan ortalama otuz kilometre güneydoğusundaki Gülbah köyünde Doğu Türkistan'ın en tatlı Kavun'u burada yetişir.

Tarix

Diğer verilen isimler: T'u-lu-fan, Turfan, T'u-lu-fan-chen, Tufan, T'u-lu-fan-hsien, Tourfan, Lukchun ve T'urfang.^[5]

Tarihsel olaraq İpek Yolunun şimal güzergahında, o zamanlarda Turfannın güneybatısında Korla ve Qaraşar Krallıkları ve güneydoğusunda da Qaraxoca (Gaochang) Krallığı bulunurdu.

Miladdan öncə, erkən II yüzyıllarında Yuezhi'ler və ya Rouzhi (Çincə: 月支, yuè zhī və ya ròu zhī; ayrıca 月氏, yuè shì veya ròu shì), ayrıca bilinir. Da Yuezhi və ya Da Rouzhi (Çincə: 大月支, dà yuè zhī veya dà ròu zhī, "büyük Yuezhi"; ayrıca Ta Yuezhi ya da Ta Rouzhi) Hunlardan şərqə Bəlxə doğru qaçırlar, sonradan Kuşan dövlətini qururlar.

Turfanın 10 km. qərbində Yamaz vadisinde milattan önce 108 - 450 yılları arasındaki dönemde eski krallıklara başkentlik yapmış tarihi Yarğol (Uygur Latin Yéziqi: Yarghol qedimki shehiri, Uyğur Pinyin Yéziqi: Yarƣol k̡ədimki xəhiri; eski ismi: Yarkhoto, Yarχoto) harabeleri bulunur.

Qaoçan Uyğur idikutluğuna (866 - 1209) Turfan qış aylarında, Beşbalık isə yay aylarında paytaxtlıq etmişdir.

Etnik tərkibi

Bu şəhər də diğər Şərqi Türkistan şəhərləri kimi aşırı miqdarda Xan Çinlilərin köçünə məruz qalıb, Uyğurlar azlığa düşürülmüşdür.

Turfan (şəhər)də yaşayan 2000-ci il sayımına göre xalqlar:

Etnik qrup	Nüfus	Faiz (%)
Uyğurlar	177.106	70,38%
Xanlar	55.238	21,95%
Hui	18.482	7,34%
Tujia	182	0,07%
Mancurlar	132	0,05%
Tu	98	0,04%
Monqol	77	0,03%
Tibetlilər	70	0,03%
Qazax	56	0,02%
Miao	45	0,02%
Rus	33	0,01%
Zhuang	31	0,01%
Dongxiang	30	0,01%
diğerleri	72	0,03%

İnzibati bölgüsü

Turfan şəhər dairəsi şəhər tabeçiliyndə olan bir rayona və iki qəzaya bölünür:

#	Status	Ad	Heroqriflər	Pinyin	Uyğur dili (ərəb şrifti)	Uyğur dili (latın şrifti)	Əhali (2003 qeyd.)	Ərazi (km²)	Sıxlıq (/km²)
1	Rayon	Qaoçan	高昌区	Gāochāng qū	تۇرپان شەھىرى	Qarahoja	260,000	13,690	19
2	Qəza	Piçan (Şanşan)	鄯善县	Shànshàn xiàn	پىچان ناھىيىسى	Pichan Nahiyisi	210,000	39,759	5
3	Qəza	Toksun	托克逊县	Tuōkèxùn xiàn	توقسۇن ناھىيىسى	Toqsun Nahiyisi	110,000	16,171	7

Şəkillər

• 
  "Moğol səfirliyi"
• 
  Turfan Su Muzeyində Turfanın su təchizatı sestemi modeli: dağlardan toplanan su torpağın altı ilə əkin sahələrinə yönləndirilir
• 
  Alov dağlarının görünüşü
• 
  Turfanın Gənclər yolu (QingNianLu) adlanan küçəsi üzüm tənəkləri məhəccərləri ilə kölgəyə bürünmüş
• 
  Turfanın Şimal dəmiryolu vağzalı

İstinadlar

1. 国务院第七次全国人口普查领导小组办公室 中国人口普查分县资料—2020 (çin). 北京市: 中国统计出版社, 2022. 983 s. ISBN 978-7-5037-9772-9
2. CIA Dünya Olgu kitabı Arxivləşdirilib 2016-10-13 at the Wayback Machine  (ing.)
3. Turpan Arxivləşdirilib 2002-06-14 at the Wayback Machine  (ing.)
4. Turfan Arxivləşdirilib 2002-06-14 at the Wayback Machine  (ing.)
5. Turpan, China Page Arxivləşdirilib 2007-03-26 at the Wayback Machine  (ing.)

Xarici keçidlər

• Turfan (şehir) İklim arşivi  (ing.)

Həmçinin bax

• Turfanlılar
• Turfan hövzəsı
• Turfan çökəyi