Başqırdıstan

Bu adın digər istifadə formaları üçün bax: Başqırdıstan (dəqiqləşdirmə).

Başqırdıstan (rus. Республика Башкортостан, başq. Башҡортоста́н Респу́бликаһы) — Rusiya Federasiyası subyektlərindən biri.

Başqırdıstan
Башҡортостан Республикаhы
Bayraq Gerb
State Anthem of the Republic of Bashkortostan[1]
54°28′ şm. e. 56°16′ ş. u.HGYO
Ölkə	Rusiya
İnzibati mərkəz	Ufa
Dövlət Başçısı	Radiy Xabirov
Baş Nazir	Andrey Nazarov
Tarixi və coğrafiyası
Yaradılıb	11 oktyabr 1990
Sahəsi	143.600 km²
Hündürlük	214 m
Saat qurşağı	Yekaterinburq vaxtı[d] UTC+05:00
Əhalisi
Əhalisi	4.064.361 nəf. (2024)
Rəqəmsal identifikatorlar
ISO kodu	RU-BA
Telefon kodu	347
Avtomobil nömrəsi	02, 102
Rəsmi sayt
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Coğrafiya

Respublikanın ərazisi 143.9 min kvadrat kilometrdir. Ural dağlarının cənubu və bu civardakı düzənlikləri əhatə edir.^[2]

• sərhədləri:
  • Perm diyarı (şimal)
  • Sverdlovsk vilayəti (şimal-şərq)
  • Çelyabinsk vilayəti (şimal-şərq/şərq/cənub-şərq)
  • Orenburq vilayəti (cənub-şərq/cənub/cənub-qərb)
  • Tatarıstan respublikası (qərb)
  • Udmurtiya Respublikası (şimal-qərb)
• ən yüksək nöqtəsi: Yamantau dağı (1638)
• şimaldan-cənuba ən uzaq məsafə: 550 km
• şərqdən qərbə ən uzaq məsafə: 430 km-dən çox

Siyasət

Başqırdıstan - Rusiya Federasiyasının tərkibində olan dövlətdir. İdarəetmə forması respublikadır. Yəni ölkəni prezident idarə edir. 25 fevral 1992-ci ildə bayrağı, 12 oktyabr 1993-cü ildə gerbi və himni, 24 dekabr 1994-cü ildə isə konstitusiyası qəbul olunmuşdur.

Tarix

Əsas məqalə: Başqırdıstan tarixi

Bugünkü Başqırdıstan ərazisinə ilk yerləşim erkən Paleolit dövründən başlamışdır, amma xüsusiylə Tunc dövründə əhalinin sayı artmışdır. Onların ilk sabit yerləşim yer kimi cənubi Ural dağları sayılır. Başqırdıstan sözünün mənşəyi buranın yerli xalqı olan Başqırdlardan gəlir. Ölkənin rusca adı olan "Başkıriya" adı XVI əsrin sonlarında verilmişdir.

Başqır adına ilk dəfə VII əsrdə rast gəlinmişdir. X əsrdə Əl-Bəlkinin Başqırdlar haqqında yazdığına əsasən onlar iki yerə bölünürdü: bir qismi cənubi Uralda, digər qismi isə Bizans sərhədlərinə yaxın - Dənubə çayının sahillərində yaşayırdılar. Onunla eyni dövürdə yaşamış İbn Rüstənin təsfirinə görə isə Başqırlar Ural dağlarının hər iki tərəfində məskunlaşmış müstəqil bir xalq idi.

Hökumət

Əsas məqalə: Başqırdıstan Respublikası Hökuməti

Başqırdıstan Respubikası hökuməti üç əsas dövlət xadimlərindən ibarətdir. Bunlar Başqırdıstan Respublikası Dövlət Başçısı, Başqırdıstan Respublikası Baş Naziri və Başqırdıstan Respublikası Qurultayının sədridir. Ayrıca Başqısrdıstan Respublikasında Təhsil Nazirliyi və s. mövcuddur.

Bayramlar

Əsas məqalə: Başqırdıstan bayramları

Başqırdıstanda rəsmi olaraq qeyri-iş günü olan bayramlar, milli bayramlar və yaddaqalan tarixlər vardır. Bütün rəsmi bayramlar Başqırdıstan Respublikasının qanunları ilə müəyyən edilir.

Əhali

Əsas məqalələr: Başqırdıstan əhalisi və Başqırdlar

2002-ci ildə aparılmış rəsmi siyahıya almaya əsasən respublikanın əhalisi 4.104.336 nəfərdir.^[3] 2016-cı ildə əhalinin sayı 4071 064 nəfər olub. Əhali sıxlığı 1 km²-də 28,48-dir. Əhalinin 61,8%-i (251 5900 nəfər) paytaxt Ufada yaşayır.

Əhali inkişafı

İl	Əhali
1897	1,991,000
1913	2,811,000
1926	2,547,000
1939	3,158,000
1959	3,340,000
1970	3,818,000
1979	3,849,000
1989	3,950,482
2002	4,104,336[4]
2010	4,072,292[5]
2017	4,066,972[6]

Etnik tərkibi

Əhalinin siyahıya alınmalarına 1920 üzrə (görə) Başqırdıstanın əhalisinin milli tərkibinin Dinamikası — 2010 il:

	1920 [7][8] nəfər	%	1926 [9] nəfər	%	1939 [10] nəfər	%	1959 [11] nəfər	%	1970 [12] alınlar.	%	1979 [13] nəfər	%	1989 [14] nəfər	%	2002 [15] nəfər	% faizlə	2010 [16][17] nəfər	% ümumi
cəmi	1010124	100,00 %	2665836	100,00 %	3158969	100,00 %	3341609	100,00 %	3818075	100,00 %	3844280	100,00 %	3943113	100,00 %	4104336	100,00 %	4072292	100,00 %
Ruslar	341024	33,76 %	1064707	39,95 %	1281347	40,56 %	1418147	42,44 %	1546304	40,50 %	1547893	40,26 %	1548291	39,27 %	1490715	36,32 %	1432906	35,19 %
Başqırdlar	371884	36,82 %	625845	23,48 %	671188	21,25 %	737711	22,08 %	892248	23,37 %	935880	24,34 %	863808	21,91 %	1221302	29,76 %	1172287	28,79 %
Tatarlar	187015	18,51 %	461871	17,33 %	777230	24,60 %	768566	23,00 %	944505	24,74 %	940436	24,46 %	1120702	28,42 %	990702	24,14 %	1009295	24,78 %
Krəşinlər [18] tərkibində			37	0,00 %											4510	0,11 %	3801	0,09 %
Mişərlər [18]			135960	5,10 %													93	0,00 %
Teptyarlar [18]			23290	0,87 %
Çuvaşlar	33946	3,36 %	84886	3,18 %	106892	3,38 %	109970	3,29 %	126638	3,32 %	122344	3,18 %	118509	3,01 %	117317	2,86 %	107450	2,64 %
Marilər	7894	0,78 %	79298	2,98 %	90163	2,85 %	93902	2,81 %	109638	2,87 %	106793	2,78 %	105768	2,68 %	105829	2,58 %	103658	2,55 %
Ukraynalılar	31165	3,09 %	76710	2,88 %	92289	2,92 %	83594	2,50 %	76005	1,99 %	75571	1,97 %	74990	1,90 %	55249	1,35 %	39875	0,98 %
Udmurtlar	440	0,04 %	23256	0,87 %	25103	0,79 %	25388	0,76 %	27918	0,73 %	25906	0,67 %	23696	0,60 %	22625	0,55 %	21477	0,53 %
Mordvalar	22603	2,24 %	49813	1,87 %	57826	1,83 %	43582	1,30 %	40745	1,07 %	35900	0,93 %	31923	0,81 %	26020	0,63 %	20300	0,50 %
Beloruslar	1928	0,19 %	18281	0,69 %	23761	0,75 %	20792	0,62 %	17393	0,45 %	17985	0,47 %	17038	0,43 %	17117	0,42 %	11680	0,29 %
Ermənilər	2	0,00 %	38	0,00 %	391	0,01 %	1732	0,05 %	1171	0,03 %	1517	0,04 %	2258	0,06 %	8784	0,21 %	9407	0,23 %
Özbəklər		|	8	0,00 %	243	0,01 %	534	0,02 %	1133	0,03 %	1386	0,04 %	2282	0,06 %	5145	0,13 %	7945	0,20 %
Almanlar	8602	0,85 %	6448	0,24 %	6030	0,19 %	12817	0,38 %	12104	0,32 %	11316	0,29 %	11023	0,28 %	8250	0,20 %	5909	0,15 %
Azərbaycanlılar			10	0,01 %	124	0,00 %	772	0,02 %	464	0,01 %	1103	0,03 %	2373	0,06 %	5026	0,12 %	5737	0,14 %
Qazaxlar	114	0,01 %			9776	0,31 %	4179	0,13 %	3108	0,08 %	2876	0,07 %	3564	0,09 %	4092	0,10 %	4373	0,11 %
Taciklər	1	0,00 %			42	0,00 %			150	0,00 %	292	0,01 %	735	0,02 %	2939	0,07 %	4127	0,10 %
Yəhudilər	152	0,02 %	2185	0,08 %	3796	0,12 %	7467	0,22 %	6668	0,18 %	5851	0,15 %	4835	0,12 %	2367	0,06 %	1900	0,05 %
Vyetnamlılar									39	0,00 %	1	0,00 %	12	0,00 %	1204	0,03 %	1337	0,03 %
Latışlar	472	0,05 %	7045	0,26 %	6692	0,21 %	3804	0,11 %	3531	0,09 %	2604	0,07 %	1956	0,05 %	1508	0,04 %	1117	0,03 %
Gürcülər	4	0,00 %	10	0,00 %	300	0,01 %	362	0,01 %	269	0,01 %	576	0,01 %	811	0,02 %	1341	0,03 %	1045	0,03 %
Qaraçılar	7	0,00 %	325	0,01 %	515	0,02 %	255	0,01 %	271	0,01 %	491	0,01 %	650	0,02 %	684	0,02 %	1004	0,02 %
Çeçenlər			2	0,00 %	15	0,00 %			41	0,00 %	92	0,00 %	241	0,01 %	1195	0,03 %	992	0,02 %
Moldavanlar			12	0,00 %	62	0,00 %	382	0,01 %	793	0,02 %	584	0,02 %	945	0,02 %	1069	0,03 %	872	0,02 %
Yezidilər															577	0,01 %	797	0,02 %
Türkmənlər	3	0,00 %	3	0,00 %	39	0,00 %			133	0,00 %	332	0,01 %	441	0,01 %	701	0,02 %	783	0,02 %
Koreyalılar			2	0,00 %	32	0,00 %			183	0,01 %	203	0,01 %	237	0,01 %	722	0,02 %	777	0,02 %
Yunanlar			13	0,00 %	68	0,00 %	1466	0,04 %	1183	0,03 %	1099	0,03 %	1083	0,03 %	1038	0,03 %	753	0,02 %
Polyaklar	486	0,05 %	1655	0,06 %	1316	0,04 %	1100	0,03 %	980	0,03 %	935	0,02 %	757	0,02 %	660	0,02 %	504	0,01 %
Qırğızlar					134	0,00 %	155	0,00 %	124	0,00 %	1171	0,03 %	306	0,01 %	308	0,01 %	454	0,01 %
Ləzgilər	6	0,00 %	1	0,00 %	23	0,00 %			77	0,00 %	104	0,00 %	188	0,00 %	313	0,01 %	374	0,01 %
Bolqarlar			3	0,00 %	25	0,00 %	699	0,02 %	627	0,02 %	548	0,01 %	509	0,01 %	451	0,01 %	318	0,01 %
Türklər	17	0,00 %	12	0,00 %	44	0,00 %			24	0,00 %	23	0,00 %	40	0,00 %	470	0,01 %	315	0,01 %
İnquşlar					5	0,00 %			169	0,00 %	26	0,00 %	63	0,00 %	183	0,00 %	278	0,01 %
Osetinlər					83	0,00 %	226	0,01 %	302	0,01 %	379	0,01 %	256	0,01 %	262	0,01 %	265	0,01 %
başqaları	2173	0,22 %	4110	0,15 %	2466	0,08 %	3899	0,12 %	2538	0,07 %	2646	0,07 %	2801	0,07 %	3805	0,09 %	4409	0,11 %
milliyəti göstərdi	1010124	100,00 %	2665836	100,00 %	3158020	99,97 %	3341501	100,00 %	3818068	100,00 %	3844271	100,00 %	3943091	100,00 %	4099970	99,89 %	3974720	97,60 %
milliyəti göstərmədi	0	0,00 %	0	0,00 %	949	0,03 %	108	0,00 %	7	0,00 %	9	0,00 %	22	0,00 %	4366	0,11 %	97572	2,40 %

Din

Əsas məqalə: Başqırdıstanda İslam

Başqırdıstanda aparıcı din islamın sünni məzhəbidir (67%). İkinci pillədə xristianlığın pravoslav məzhəbi durur (22%).

Milli tərkib

Əhalinin 36,1%-i ruslar, 29,5%-i başqırdlar, 25,4%-i tatarlar, 2,7%-i çuvaşlar, 2,6%-i marilər, 1%-i ukraynalılar, 2,7%-i isə digər xalqlar təşkil edir.

İqtisadiyyat

Əsas məqalə: Başqırdıstan iqtisadiyyatı

Başqırdıstan Rusiya Federasiyasının istər ümumi gəlir, istər sənaye istehsalatının həcmi, istər kənd təsərrüfatı, istərsə də sabit sərmaye yatırımı baxımından ən inkişaf etmiş regionlarından biridir.

Başqırdıstanda ilk neft hasilatı 1932-ci ildə başlamışdır. 1943-cü ildə burada böyük neft yataqları aşkar edildi. 1941-1945 ikinci dünya müharibəsi dövründə Başqırdıstan qərbi Rusiyadan gətirilmiş, Sovet Sosialist Respublikasını silah, yanacaq, yemək və sairlə təmin edən zavodlarla təmin edildi. Müharibədən sonrakı illərdə də Başqırdıstan sənayesi, xüsusilə mədənçilik, maşınqayırma və neft emalı sənayesi inkişaf etməyə davam etdi. Başqırdıstan sənayesi sonralar Rusiyanın Avropaya uzanmış hissəsinin iqtisadiyyatının möhkəm təməli olmuşdur.

Başqırdıstan müxtəliflik baxımından Rusiya Federasiyasının mühüm sənaye mərkəzidir. Böyük kənd təsərrüfatı zonasıdır, amma ölkənin əsas sənayesi kimya sənayesidir. Başqırdıstan Rusiyanın digər regionlarına nisbətən daha çox neft hasil edir. Rusiyanın təxminən 17%-ni benzinlə, 15%-ni isə dizel yanacağı ilə təmin edir. İstehsal olunan digər sənaye məhsullarına misal kimi araq, plastik kütlə və kənd təsərrüfatı dərmanını misal göstərmək olar.

Rayonlar

Respublika ərazsində 54 inzibati rayon, 21 şəhər, 40 şəhər tipli qəsəbə və 4.513 kənd vardır.^[2]

Abdulkərim (Yermekeevskiy rayonu)

Şəhərlər

• Ufa – 1.042.437 nəfər ^[19] (2002-ci il siyahıya almasına əsasən). Başqırdıstanın paytaxtıdır.

Həmçinin bax

• Başqırdıstan Birinci dünya müharibəsi illərində
• Başqırdıstan Konstitusiya Məhkəməsi
• Başqırdıstanın ucqar nöqtələri

İstinadlar

1. Law #10-z
2. "Başqırdıstan Respublikasının rəsmi informasiya portalı (rusca və ingiliscə)". 2009-06-05 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2009-06-16.
3. "Население по национальности по субъектам Российской Федерации (XLS). Проверено 4 мая 2009". 2006-11-04 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2009-06-16.
4. "Arxivlənmiş surət". 2015-09-19 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-10-31.
5. "Arxivlənmiş surət". 2016-03-25 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-10-31.
6. "Arxivlənmiş surət". 2017-07-31 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2017-09-05.
7. Burzyan-Tanqaurovskiy kantonu və Tamyan-Katayski kantonu olmadan
8. "SSR ittifaq-ına 1918 üzrə (görə) statistik məlumatların Toplusu — 1923". 2014-07-16 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-04-28.
9. "reg=772 Demoskop. Ümumittifaq əhalinin siyahıya alınması 1926-cı il. Rusiyanın regionları üzrə (görə) əhalinin milli tərkibi: Başqırd ASSR-ı". 2016-03-21 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-04-28.
10. "reg=61 Demoskop. Ümumittifaq əhalinin siyahıya alınması 1939-cu il. Rusiyanın regionları üzrə (görə) əhalinin milli tərkibi: Başqırd ASSR-ı". 2017-05-20 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-04-28.
11. "reg=76 Demoskop. Ümumittifaq əhalinin siyahıya alınması 1959-cu il. Rusiyanın regionları üzrə (görə) əhalinin milli tərkibi: Başqırd ASSR-ı". 2019-10-27 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-04-28.
12. "reg=59 Demoskop. Ümumittifaq əhalinin siyahıya alınması 1970-ci il. Rusiyanın regionları üzrə (görə) əhalinin milli tərkibi: Başqırd ASSR-ı". 2019-10-27 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-04-28.
13. "reg=58 Demoskop. Ümumittifaq əhalinin siyahıya alınması 1979-cu il. Rusiyanın regionları üzrə (görə) əhalinin milli tərkibi: Başqırd ASSR-ı". 2019-10-27 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-04-28.
14. "reg=56 Demoskop. Ümumittifaq əhalinin siyahıya alınması 1989-cu il. Rusiyanın regionları üzrə (görə) əhalinin milli tərkibi: Başqırd ASSR-ı". 2019-10-26 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-04-28.
15. id=11 Ümumrusiya əhalinin siyahıya alınması 2002-ci il Arxivləşdirilib 2019-08-18 at the Wayback Machine: Rusiya Federasiyasının subyektləri üzrə (görə) milliyyət və rus diliylə mülk (yiyələnmə) üzrə (görə) Əhali Arxivləşdirilib 2006-11-04 at the Wayback Machine
16. "Ümumrusiya əhalinin siyahıya alınmasının Rəsmi saytı 2010-cu il. Ümumrusiya əhalinin siyahıya alınmasının son nəticələri haqqında informasiya materialları 2010-cu il". 2020-04-30 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-04-28.
17. Ümumrusiya əhalinin siyahıya alınması 2010-cu il. Əhalinin milli tərkibi üzrə (görə) və regionlar üzrə (görə) genişləndirilmiş siyahılarla rəsmi nəticələr. Arxivləşdirilib 2020-05-13 at the Wayback Machine: baxmaq Arxivləşdirilib 2012-10-18 at the Wayback Machine
18. Po 1926-cı ilin kryaşenlər siyahıya almaları, Mişərlər və Teptyarlar ayrı nəzərə alınırdılar. Siyahıya alma üzrə (görə) 1920-ci il, və siyahıya almadan başlayaraq 1939-cu il kryaşenı və Mişərlər tatarlar tərkibində nəzərə alınır, teptyari — tatarlar və başkir.
19. "RussiaOutdoors - Путешествия по России". 2022-03-25 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2009-06-13.

Xarici keçidlər

• Başqırdıstan Respublikasının rəsmi informasiya portalı (rusca və ingiliscə)