From Wikipedia, the free encyclopedia
İnsanın seksuallığı və ya insanın cinsəlliyi — insanın cinsi həvəsinin təzahürü və ödənilməsi ilə bağlı olan bioloji, psixofizioloji, psixi və emosional reaksiyaların, təcrübə və hərəkətlərin məcmusu[1].
Seksuallıq insan orqanizminin tənəffüs, həzm və s. kimi anadangəlmə ehtiyacı və funksiyasıdır. İnsan fizioloji olaraq müəyyən seksual potensialla doğulur, sonra fərdi həyat təcrübəsi çərçivəsində seksuallıq formalaşır. Ümumiyyətlə, insanın seksuallığı bioloji, psixi və sosial-mədəni amillərin inteqrasiya olunmuş qarşılıqlı təsiri ilə müəyyən edilir[2][3] .
İnsan seksuallığının çoxsaylı formaları var. İnsan seksuallığı geniş spektrli davranış və prosesləri, cinsiyyətin fizioloji, psixoloji, sosial, mədəni, siyasi, mənəvi və ya dini aspektlərini, habelə insanın cinsi davranışını əhatə edir. Seksuallıq insan davranışının digər aspektləri kimi, həm bioloji, həm də sosial xarakter daşıyır: cinsiyyətin bəzi xüsusiyyətləri genetik, digərləri isə sosiallaşma prosesində formalaşır. Bu baxımdan insan seksuallığının bir neçə komponenti fərqləndirilir:
Fəlsəfə, xüsusilə etika və əxlaq elmi ilə yanaşı ilahiyyatın da predmetinə bu mövzu daxildir. Demək olar ki, hər bir tarixi dövr və mədəniyyətdə incəsənət, o cümlədən ədəbi və təsviri incəsənət, eləcə də populyar mədəniyyətcinsiyyətə ictimai baxışlara mühüm töhfələr vermişdir. Əksər cəmiyyətlərdə cinsi davranışa müəyyən məhdudiyyətlər qoyan qanunlar var. Seksuallıq mədəniyyətdən mədəniyyətə, bölgədən bölgəyə dəyişir və bəşər tarixi boyunca davamlı olaraq dəyişməkdədir.
İnsan seksuallığının müxtəlif formaları üçün geniş çeşiddə ədəbiyyat, təhsil saytları, yerli təhsil və sosial dəstək təşkilatları mövcuddur[5][6] .
Seksuallıq insanın sosial fəaliyyətinin hərəkətverici qüvvəsidir, çünki o, təkcə seksual məmnuniyyətə deyil, həm də “xoşbəxtlik” adlanan sosial-psixoloji vəziyyətə nail olmaq və həyat keyfiyyətini yaxşılaşdırmaq məqsədi daşıyır. Genderlə əlaqəli təcrübələr, hətta dar mənada cinsi əlaqə ilə açıq şəkildə əlaqəli olmayan vəziyyətlərdə belə, bu və ya digər davranış variantının seçimini müəyyənləşdirir.
Seksuallıq insanın ətrafdakı reallığı dərk etməsində mühüm hərəkətverici amillərdən biridir. Ziqmund Freyd yazırdı ki, “uşaqlarda biliyə olan həvəs, hətta onlar tərəfindən oyandırılan seksual problemlərdə təəccüblü şəkildə erkən və gözlənilmədən intensiv şəkildə dayanır”[7].
Seksuallıq insanları bir yerdə yaşamağa və işləməyə sövq edən amil, insanları bir araya gətirən, birləşdirən hərəkətverici qüvvə, ailə həyatının əsas tərkib hissələrindən biridir. Seksuallıq maddi mühitdə davranışın xarici təzahürünü dəyişdirmək üçün öz daxili libidosunu ifadə etməyə yönəlmiş ayrılmaz istəkdir.
Seksual reaksiyaların əmələ gəlməsini və həyata keçirilməsini təyin edən fizioloji mexanizmlər insanlara bioloji növ kimi xasdır, onların formalaşması genetik olaraq müəyyən edilir. Eyni zamanda, insan təkcə bioloji deyil, həm də sosial təbiətə malik olduğundan, seksuallığın formalaşması onun mövcudluğu şərtləri ilə əlaqəli olur: sosial mühit, yaşayış şəraiti və s.Seksuallığın formalaşmasına, məsələn, düzgün qidalanma kimi amillər də təsir göstərir.
Əvvəllər belə hesab olunurdu ki, uşaqlar müəyyən yaşa qədər seksuallıqdan tamamilə məhrumdurlar. Uşaq seksuallığı haqqında ciddi danışan ilk tədqiqatçılardan biri Z.Freyd olmuşdur. Onun psixoseksual inkişaf konsepsiyası və ya Edip kompleksi kimi bir çox fikirləri indi köhnəlmiş hesab edilsə də, uşaqlıq seksuallığının mövcudluğunun tanınması psixologiya və seksologiya sahəsində bir irəliləyiş olmuşdur. Alfred Kinsi də məşhur "Kinsi Hesabatları"nda uşaq seksuallığından bəhs etmişir. Uşaqlar öz bədənlərinə, o cümlədən cinsiyyət orqanlarına təbii maraq göstərir, kişilər və qadınlar arasında anatomik fərqləri görür və tez-tez cinsiyyət orqanları ilə oynayırlar. Bu, adətən böyüklər tərəfindən masturbasiya kimi qəbul edilir, baxmayaraq ki, bu, həmişə belə deyil. Bir çox uşaq adətən dostları və ya bacıları ilə birlikdə “seks oyununda” iştirak edir. "Seks oyunu" bir-birinin cinsi orqanlarının ifşa edilməsini və araşdırılmasını nəzərdə tutur. İbtidai məktəb yaşında “seksual oyunlara” maraq bir qədər azalır, baxmayaraq ki, uşaqlar həmyaşıdları üçün romantik hisslər yaşaya bilərlər. Keçid dövründə artan cinsi marağın yeni dalğası müşahidə olunur[8].
Yetkinlik dövrünün başlanğıcı ilə, insana xas olan cinsi ehtiyaclar özünü göstərməyə başlayanda, insanın şəxsiyyəti artıq böyük ölçüdə formalaşdığından, cinsiyyətin inkişafına bu dövrdə artıq mövcud olan şəxsiyyət xüsusiyyətləri təsir edir. Məsələn, əxlaq normalarının, aqressivliyin və digər müsbət və mənfi sosial əlamətlərin mənimsənilmə dərəcəsi. Yetkinlik dövründə aqressiv və digər antisosial xarakter əlamətlərinin üstünlük təşkil etməsi deviant və hətta dağıdıcı seksual ehtiyacların formalaşmasına səbəb ola bilər. Seksuallığın formalaşmasına intellektual inkişaf səviyyəsi də təsir göstərir, çünki insan seksuallığının inkişafının ən yüksək forması - insanı digər heyvanlardan fərqləndirən erotik sevgi, ilk növbədə intellektə əsaslanır.
Seksuallığın formalaşması prosesində əsas şey şəxsiyyətin reallığa müstəqil şəkildə yiyələnməsinin izləri və digər formaları olsa da, ona həm də cəmiyyətdə fəaliyyət göstərən seksuallığın formalaşması üçün məqsədyönlü proqramlar təsir edir ki, bu da həm bütün “qeyri-normativliyi” sıxışdıra bilir. Burada əzərə almaq lazımdır ki, cinsi reaksiyaların yatırılması çox vaxt cinsi gərginliyin digər emosional formalara, o cümlədən aqressiya ilə əlaqəli formalara keçməsinə gətirib çıxarır.
Seksuallıq həm gənclikdə, həm də qocalıqda fiziki və psixi sağlamlığın ayrılmaz əlamətidir. Qeyd olunur ki, qocalıqda cinsi ehtiyacların qorunub saxlanması intellekt səviyyəsi yüksək olan, həyat keyfiyyəti yuxarı olan və gənc yaşda daha çox cinsi aktivlik nümayiş etdirən insanlar üçün xarakterikdir.
Seksuallığın sosial təbiətinə görə, cinsi hisslərin məqbul təzahürlərinin təbiətinə görə fərqlənən bir neçə mədəni tip ayırd etmək olar[9]:
Polyak psixiatr Zbiqnev Lev-Staroviç dünya mədəniyyətlərində mövcud olan seksuallıq və romantik sevgi arasında qarşılıqlı əlaqənin beş əsas modelini müəyyən edir:
İnsanın seksual davranışı fərdlər arasında onların cinsi ehtiyacları ilə motivasiya olunan müxtəlif qarşılıqlı əlaqə formalarını əhatə edir[11][12]. Bir insanın seksual davranışı onun seksual oriyentasiyasına uyğun gəlməyə bilər.
İnsan seksual davranışı üç funksiyanı yerinə yetirir: reproduktiv, hedonik (həzz almağa yönəlmiş) və kommunikativ [12] .
Bir insanın seksual davranışı onun mənasından və hansı xüsusi ehtiyacların ödənilməsindən asılı olaraq köklü şəkildə dəyişir. İ.Konson məqsəd və yaşından asılı olaraq insanın cinsi davranışının bir neçə əsas formasını müəyyən etmişdir[12][13] :
Psixoloqlar qeyd edirlər ki, insanlarda cansız cisimlərə də sevgi var. Məsələn, İsveç vətəndaşı Eija-Rita Eklof Berlin divarına aşiq olmuş və nikahda özünü ona bağlamışdır. Toy mərasimindən sonra o, Eklof-Berliner-Mauer soyadını götürmüşdür. Yaxud amerikalı Erika Eyfel (qızlıq soyadı Labri) 2007-ci ildə Eyfel qülləsi ilə evlənmişdir[14] .
Bu cür psixoloji mexanizmin patoloji yığılma ilə izah edən bir fikir var .
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
