From Wikipedia, the free encyclopedia
Semyuel Bekket (ing. Samuel Beckett, 13 aprel 1906[2][3][…] – 22 dekabr 1989[2][4][…], XIV arondisman[5]) — fransız əsilli irlandiyalı yazıçı, dramaturq, tənqidçi və şair. Ejen İonesko ilə birgə Absurd Teatrın yaradıcılarından biri. 1969-cu ildə nəsr və poeziya janrlarında müasir insanın faciəsinin onun zəfərinə çevrilməsini novatorcasına əks etdirən əsərlərinə görə Ədəbiyyat üzrə Nobel mükafatına layiq görülən Bekket, həm də Sənət İnsanları Cəmiyyətində Müdrik seçilmişdir.
| Semyuel Bekket | |
|---|---|
| brit. ing. Samuel Beckett | |
.jpg) | |
| Doğum adı | Samuel Barclay Beckett[1] |
| Təxəllüsü | Endru Belis |
| Doğum tarixi | 13 aprel 1906[2][3][…] |
| Vəfat tarixi | 22 dekabr 1989[2][4][…] (83 yaşında) |
| Vəfat yeri | |
| Dəfn yeri |
|
| Təhsili |
|
| Fəaliyyəti | yazıçı, dilçi, kinorejissor, ssenarist, şair, romançı, dramaturq, tərcüməçi, müəllim, intellektual, Fransa Müqavimət Hərəkatı üzvü |
| Fəaliyyət illəri | 1929–1988 |
| Əsərlərinin dili | fransız dili, ingilis dili |
| İstiqamət | Yeni roman |
| Janr | dram filmi |
| Tanınmış əsərləri | |
| Üzvlüyü | |
 |
|
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Semyuel Barkli Bekket XX əsr eksperimental ədəbiyyatın aparıcı müəlliflərindən biridir. O, Ceyms Coysun davamçısı olduğu üçün "son modernistlərdən", daha sonra bir çox yazıçıya təsir göstərmiş olduğu üçün də "ilk postmodernistlərdən" biri kimi qiymətləndirilir. Bekket, həmçinin Martin Esslinin Absurd Teatr olaraq adlandırdığı cərəyanın ən vacib yazıçısı sayılır. Əsərlərinin çoxunu fransızca ya da ingiliscə yazıb, digər dilə özü tərcümə etmişdir. Ən tanınmış əsəri "Qodonu gözlərkən" olmuşdur. Bekketin əsərləri sadə və əsasən minimalistdir. Bəzi şərhlərə görə, müasir insanın vəziyyəti haqqında pessimist, hətta nihilist əsərlər yazmışdır. Getdikcə daha qısa və əsaslı əsərlər yazan Bekket bu pessimizmi qara yumor yolu ilə izah edir.[6][7]
Bekket ailəsinin "Huguenot", yəni fransız Kalvinizm mənşəli olduğu və 1865-ci ildə Nant razılaşmasının qüvvədən qaldırılması ilə birlikdə Fransadan İrlandiyaya köçdüyü deyilir. Ancaq bu nəzəriyyənin mümkün olmadığı güman edilir.[8] Bekketin atası tikintilərdə kəşfiyyat mütəxəssisi, anası isə müəllifin sözləri ilə desək "demək olar Kvakerlər"[9] kimi dərin dini inanclara sahib bir tibb bacısı idi.[10] İrland Anqlikan kilsəsinin üzvü olan ailənin Dublinin Foksrok şəhərətrafı zonasındakı "Cooldrinagh"da olan evi 1903-cü ildə Semyuelin atası Vilyam tərəfindən tikdirilmişdir. Bu, baxçasında tennis kortu olan böyük bir evdi. Bekketin şeirlərində və əsərlərində həmin evin, baxçanın, atası ilə gəzintiyə çıxdığı çöllərin, yaxınlıqdakı Leopardstown yarış meydanının, Foksrok stansiyasının və dəmiryol xəttinin bitdiyi Harcourt Street stansiyasının izlərinə rast gəlinir.
Bekket 13 aprel 1906-cı ildə Dublində dünyaya gəlib. Ancaq doğum şəhadətnaməsindəki tarix 13 maydır. İnsanın dünyadakı varlığını çəkilməsi lazım olan əzab olaraq görən müəllifin ad gününü dəyişdirərkən Pasxadan əvvəlki son cüməyə təsadüf edən 13 aprel tarixini xüsusilə seçdiyi irəli sürülmüşdür.[11]
Qüvvətli və həlim xasiyyətli uşaq olan qardaşı Frankın əksinə olaraq, Semyuel sağlamlığında problem yaşayan zəif, mız-mız uşaq idi.[12] Beş yaşında olarkən məktəbə getməyə başladı və burada ilk musiqi təhsilini aldı. Daha sonra şəhər mərkəzində Harkort küçəsindəki Earlsford House məktəbində təhsilinə davam etdi. 1919-cu ildə Fermanax Enniskillendə yerləşən, Oskar Vayldın da oxuduğu Portora Royal məktəbinə keçdi. Anadangəlmə atletik olan Bekket solaxay olaraq kriketdə çox uğurlu oldu. Daha sonra Dublin Universitetinin komandasında iştirak etdi və Northemtonşir Şəhər Kriket Klubuna qarşı iki oyunda oynadı. Beləliklə, Bekket kriketin müqəddəs kitabı sayılan "Wisden Cricketers Almanack"da yer alan tək Nobel mükafatı qazanan şəxs oldu.[13]
Bekket ailəsinin geniş maddi imkanları sayəsində mükəmməl təhsil almışdı. O, təhsilini 1923–27-ci illər arasında Dublindəki Triniti kollecində fransızca, ingiliscə və italyanca almışdır. Buradakı müəllimlərdən biri tanınmış Corc Berkli tədqiqatçısı olan həkim A. A. Luis idi. Bekket məşhur Triniti kollecini əla qiymətlər və bakalavr diplomu ilə bitirdikdən sonra qısa bir müddət Belfastdakı Kempbell kollecində müəllimlik etdi. Ardınca 1928-ci ildə Parisə gedərək Paris Ali Normal məktəbində (fr. École Normale Supérieure) ingilis dilini tədris etdi. Burada yaxın dostu şair Tomas MakQrivi tərəfindən yaradıcılıq həyatında böyük rol oynayan həmvətəni, məşhur irlandiyalı yazıçı Ceyms Coys ilə tanış oldu. Bu tanışlıq gənc Bekketdə dərin iz buraxdı. Bekket Coysa bir çox işlərində kömək etdi. Bunlardan ən başlıcası "Finnegans Wake" adı ilə nəşr olunacaq kitab üçün etdiyi tədqiqatları göstərmək olar.[14]
Bekketin Coys və ailəsi ilə dostluq münasibətləri vardı, lakin Bekket Coysun qızı Lusiyanın ona bəslədiyi hislərə qarşılıq verməyincə bu dostluq pozuldu.[15] Bekketin ilk qısa hekayəsi "Ehtimal" (ing. Assumtion) bu dövrdə Colas tərəfindən nəşr olunan ədəbiyyat jurnalı "Keçid" də işıq üzü gördü. Bir il sonra Bekket tələsik yazılmış "Whoroscope" adlı şeiri ilə kiçik ədəbiyyat mükafatı qazandı.[16] Həmin şeir Rene Dekartın bioqrafiyasından ilhamlanaraq yazılmışdı.[16]
Bekket 1930-cu ildə Triniti kollecinə lektor olaraq qayıtdı, lakin 1931-ci ilin dekabrında buradan getdi.[17] Bu peşəni özünün seçməsinə baxmayaraq, demək olar ki, pataloji dərəcədə utancaq olması və dərs deyərkən insanların qarşısında olmaqdan xoşlanmaması[18] səbəbindən onda qısa vaxtda xəyal qırıqlığı yaratdı.[19] Həmçinin Bekketin dərslərdə mövqeyi, şagirdlərə aşağı bal verməsi şagirdlər tərəfindən şikayət edilməsinə və məktəb müdiri tərəfindən xəbərdarlıq edilməsinə gətirib çıxartdı ki, bu da onun məyusluğunu artırdı.[15] Bekket bu xəyal qırıqlığını Dublinin Müasir Dillər Cəmiyyətinə bir oyun oynayaraq göstərdi. Tamamilə xəyal məhsulu olan və mühitdəki təkəbbürlüyə lağ etmək üçün uydurduğu "Konsentrasiya" (ing. Concentrism) cərəyanının qurucusu tuluzalı yazıçı Jan du Ças haqqında ətraflı məqalə yazdı.[20][21]
Bekket 1931-ci ildə Trinitidəki işindən ayrılaraq qısa davam edən akademik karyerasını bitirdi. Həyatının bu mərhələsinin xatirəsinə Yohann Volfqanq Götenin Vilhelm "Meysterin şagirdlik illəri" romanından ilhamlanaraq "Cırtdan" şeirini yazdı. Nəhayət, şeir 1934-cü ildə "Dublin Magazin" də nəşr olundu.[22]
Triniti kollecindən magistr dərəcəsi alıb, kolleci tərk etdikdən sonra Avropada səfərlərə başladı. Ceyms Coys kimi Bekket də "irland həyatının bütün ağırlığı ilə yaradıcılığının üzərinə çökməsindən" narazı idi. Məhz "milli ağırlıqdan" xilas olmaq üçün vətənini həmişəlik tərk etmək qərarına gəlmişdi. Bu məqsədlə bir müddət Londonda yaşadı və burada 1931-ci ildə fransalı yazıçı Marsel Prust haqqındakı "Prust" adlı tənqidi məqaləsini nəşr etdirdi. Yazıçı "Mörfi" adlı ilk romanını Britaniya paytaxtında başa çatdırmış, lakin yalnız aradan beş il keçəndən sonra nəşr etdirmişdi. Kitab ona maddi gəlir gətirməsə də, Coysun tərifli rəyi Bekket üçün yeni əsərlər yazmaq baxımından ciddi stimul olmuşdu.
1933-cü ildə Bekkedə atasının ölümü ağır təsir etdiyi üçün Tavistok Klinikasında həkim Uilfred Bionun tərəfindən iki il müalicə olundu. Həkim Bion Bekketin Karl Qustav Yunqun Tavistokda dediyi 3-cü seminara qatılmasına şərait yaratdı. Bekketin illər sonra belə xatırladığı bu seminar "Doğru heç vaxt doğulmamışdır" (ing. Never properly born) haqqında idi. Burada fikirlərin təsirləri Bekketin "Uatt" və "Qodonu gözləyərkən" adlı əsərlərində müşahidə olunur.[23] Bekket 1932-ci ildə ilk romanı olan "Sadə qadınların arzusu" (ing. Dream of Fair to Middling Women) əsərini yazdı, lakin bir çox naşirin mənfi cavabına görə kitabı çap etdirməkdən imtina etdi. Bu roman 1933-cü ilə qədər nəşr olunmamasına baxmayaraq, Bekketin bir çox şeirinə və 1933-cü ildə nəşr olunan "Eşqsiz münasibətlər" adlı ilk kitabına mənbə oldu.
Bekket bu dövrdə bəzi məqalələr və tədqiqatlar yayımladı. Bunların içində "Aktual İrlandiya şeiri" ("The Bookman", August 1934) və dostu Tomas MakQrivinin şeirlərini təhlil etdiyi "Humanist səssizlik" ("The Dublin Magazine", July-September, 1934) adlı məqalələr də vardı. Bekket MakQrivi, Brayan Koffi, Denis Deylin və Blaneyd Sokldun əsərlərini tədqiq etdiyi bu yazılarda həmin şairlərin hələ kifayət qədər uğur qazana bilməməsinə baxmayaraq, müasirləri olan Seltik Dirçəlişi hərəkatından daha üstün olduğunu müdafiə etdi və bu fikrini dəstəkləmək üçün Ezra Paund, Tomas Eliot və fransız simvolistlərin bu şairlərin sələfləri olduğunu söylədi. Bekket bu şairləri İrlandiyanın yaşayan poeziyasının nüvəsi kimi təsvir edərkən,[24] eyni zamanda modernist İrlandiya poetikasının əsas qaydalarını da müəyyən etmiş olurdu.
Bekket "Exonun sümükləri" və "Digər gözləntilər" adlı şeir kitablarını nəşr etdirdiyi 1935-ci ildə, həmçinin "Mörfi" adlı romanı üstündə işləyirdi. Həmin ilin may ayında MakQriviyə yazdığı məktubda Moskvaya gedərək Sergey Gerasimov adına Ümumrusiya Dövlət Kinematoqrafiya Universitetində Sergey Eyzenşteyn ilə birlikdə işləmək istədiyindən bəhs etdi.[25] 1936-cı ilin ortalarında Sergey Eyzenşteyn və Vsevolod Pudovkinə məktub yazaraq onlarla işləmək istədiyini bildirdi, lakin Eyzenşteynin çiçək epidemiyası səbəbiylə karantində olması və buna görə məktubun itməsi, eyni zamanda təxirə salınmış bir film layihəsi olan "Bejin Medou"nun ssenarisini yenidən yazmağa intensivləşməsi səbəbindən Bekketin bu təşəbbüsü uğursuz oldu.[26] Həmin vaxtlarda Bekket "Mörfi" romanını yekunlaşdırdı və 1936-cı ildə Almaniyanı tamamilə gəzmək üçün uzun bir səfərə çıxdı. Bu səfər boyunca gördüyü əhəmiyyətli sənət əsərlərini qeyd etmək üçün bir neçə dəftərdən istifadə etdi. Həmçinin bu dəftərlərdə bütün ölkəni əhatə eləməyə başlamış Nasist hərəkatına qarşı narazılığını qeyd edirdi.[27] 1937-ci ildə qısa müddətlik İrlandiyaya qayıtdı və "Mörfi"nin nəşri ilə məşğul oldu. Romanı növbəti il özü fransız dilinə tərcümə etdi. Anası ilə arasında olan anlaşılmazlıq Parisdə yaşamaq fikrini daha da qətiləşdirdi (Bekket İkinci Dünya müharibəsinin başlaması ilə Parisə birdəfəlik gedəcəkdi, çünki müharibədə Fransaya, sülhdə İrlandiyaya üstünlük verirdi).[28] Bekket 1937-ci ilin dekabrında Peqqi Quqqenhaym ilə qısa müddətli bir münasibət yaşadı.
1938-ci ilin yanvar ayında Parisdə istehzalı şəkildə "tədbirli" ləqəbi ilə məşhur olmuş qadın satıcının təkidlərindən imtina etməyə çalışarkən ürəyindən bıçaqlanan Bekket ölümdən qayıtdı.[29] Ceyms Coys yaralı Bekket üçün xəstəxanada xüsusi bir otaq təşkil etdi. Bekketi Parisə daha əvvəlki gəlişindən uzaqdan tanıyan Suzanna Deşevo-Dumenil hadisənin ictimaiyyətdə eşidilməsi ilə birlikdə müəllifə maraq göstərdi və aralarında ömür boyu davam edəcək bir münasibət başaldı. Bekket məhkəmə prosesi zamanı ona hücum eləyən qadından bunu nə üçün elədiyini soruşanda belə bir cavab aldı: "Bilmirəm, cənab, üzr istəyirəm (fr. Je ne sais pas, Monsieur. Je m'excuse.)."[30]
Yaradıcılıq laboratoriyasının sirləri ilə bağlı susmağı daha çox üstünlük verən Bekket haqqında az qala bir kitabxanalıq ədəbiyyat mövcuddur. Bu da hər şeydən əvvəl irland dramaturqunun ədəbi axtarışları ilə ənənəviliyin hüdudlarını aşması, forma və məzmun baxımından həmişə yenilik, orijinallıq axtarışında olması ilə bağlıdır. Onun həm ingilis, həm də fransızca əsərlərinin dili, üslubu, ümumən poetikası mütəxəssislər tərəfindən yüksək qiymətləndirilir. Amerikan tənqidçisi Sanford Sternlixtin fikrincə, "Bekket müasir dramaturqların ən nüfuzlu nümayəndəsi, müasir dramaturgiyanın əsas simasıdır".
İkinci Dünya müharibəsi başlayanda Parisdə olan Semyuel Bekket 1940-cı ildə Alman işğalından sonra Fransa Müqavimət hərəkatına qoşuldu. İki il ərzində kuryer olaraq işlədi və bir neçə dəfə Gestspo tərəfindən yaxalanma təhlükəsi ilə üz-üzə gəldi.[31] 1942-ci ilin avqustunda birliyinin ələ verilməsi səbəbilə Suzanna ilə birlikdə cənuba qaçdı və Provans-Alp-Kot-d'Azur bölgəsindəki Russilon, Vokluz qəsəbəsində gizləndi. Burada — evinin arxa baxçasında sursatı gizlətməklə Fransa Müqavimət hərəkatına kömək etməyə davam etdi. Russilonda yaşadığı iki il ərzində Maki partizanlarının Vokluz dağlarında Alman ordusuna qarşı həyata keçirdiyi təxribatlara dəstək verdi.[32] Fransa hökuməti Bekketi Alman istilasına qarşı apardığı mübarizəyə görə "Müharibə Xaçı"(fr. Croix de Guerre) və "Müqavimət medalı" ilə təltif etdi, lakin Bekket həyatının sonuna kimi bu dövrdəki fəaliyyətlərini həmişə "kəşfiyyatçılıq işləri" olaraq adlandırdı.[33] Russilonda gizləndiyi müddətcə "əlaqəsini kəsməmək üçün" ingiliscə sonuncu əsəri olan "Uatt" romanını yazdı (1941-ci ildə başladığı bu romanı 1945-ci ildə yekunlaşdırdı, ancaq roman 1953-cü ilə qədər nəşr olunmadı).[34] Müəllif bundan sonrakı bütün əsərlərini eyni dərəcədə mükəmməl bildiyi fransız dilində qələmə aldı.
Bekket 1945-ci ildə qısa müddətə Dublinə qayıtdı. Sonra İrlandiya Qızıl Xaçının St. Lodada tikdiyi xəstəxanada bir neçə ay ərzində anbar məmuru və tərcüməçi işlədi.[35] Bekket 1946-cı ildə yenidən Dublinə anasının yanına getdi. Bu səfəri zamanı anasının otağında bütün ədəbi həyatına təsir edib istiqamət verəcək bir şeyin fərqinə vardı. Bu təcrübəsini daha sonra 1958-ci ildə "Krappın son lenti" adlı teatr tamaşasında göstərdi. Tamaşada Krappın kəşfi fırtınalı bir gecədə, Dun-Learenin şərq sahilində reallaşır. Tamaşa boyu Krapp həyatının əvvəlki dövründə buraxdığı bir kasetə qualq asır; bir vaxt gənc özünün bu sözləri söylədiyini eşidir: "… sonda aydın görürəm ki, mənim həmişə boğmağa çalışdığım qaranlıq, həqiqətdə mənim ən yaxşı…", lakin Krapp lenti ən başa qaytarır və tamaşaçı kəşfinin hamısı öyrənə bilmir.
Sonra Bekket Ceyms Noulsona sənəddəki əskik kəlmənin "dostumdu" olduğunu söylədi. Bekketin sözlərinə görə, yaşadığı bu təcrübə Ceyms Coys ilə əlaqəsindən qaynaqlanmışdı. Çünki sonsuza qədər Coysun kölgəsində qalma ehtimalı vardı, onu öz oyununda heç bir vaxt məğlub edə bilməyəcəyindən əmindi. Sonra bu təcrübəni yaşadı və Noulsona görə, bu "bütün kariyerasını dəyişdirən dönüş nöqtəsi idi". Noulson hazırladığı "Şöhrətə lənət" adlı bioqrafiyada Bekketin bu təcrübəni özünə necə açıqladığını belə izah etmişdir:
 |
"Bekket mənə bu təcrübəni danışarkən öz axmaqlığının fərqinə varmasına diqqət çəkirdi, acizliyi ilə məlumatsızlığından yaranan qayğılardan bəhs edirdi. Mənə Ceyms Coysa nə qədər borclu olduğunu danışarkən bu vəziyyəti belə dilə gətirmişdi: "Mən başa düşdüm ki, Coys daha çox bilmək, öz işinə hakim olmaq məsələsində çox böyük yol qət etmişdi. Həmçinin bunu daima inkişaf etdirirdi. Fərqinə vardım ki, məndə bu vəziyyət əksinədi".[36] Bekket daha çox məlumatlı olmağın dünyanı yaradan kimi başa düşməyin və nəzarət altına almağın bir yolu olduğunu müdafiə edən Coysun fəlsəfəsini qəbul etmirdi."[37] |  |
1946-cı ildə Jan Pol Sartrın "Les Temps Modernes" jurnalı Bekketin daha sonralar "La fin" və ya "The end" adları ilə xatırlanacaq qısa hekayə olan "Dəst" in yarı hissəsinin çatdırılmadığının fərqinə varmadan ilk hissəsini nəşr etdi. Simona de Bovuar hekayənin ikinci hissəsini nəşr etməyi qəbul etmədi. Bekket həmin il 1970-ci ilə qədər nəşr olunmayacaq 4-cü fransızca romanı "Mersye və Kamye"ni yazmağa başladı. Bu roman bir çox cəhətdən Bekketin az müddət sonra yazacağı ən məşhur əsəri "Qodonu gözlərkən" əsərinin müjdəçisi idi. Ən əhəmiyyətlisi Bekketin birbaşa fransızca yazdığı ilk uzun əsəri idi. Bekketin fransız dilli yaradıcılığı içərisində "Molloy" (1951), "Malon ölür" (1951) və "Adsız" (1953) romanlarından ibarət trilogiya daha böyük şöhrət qazanmışdı. O, bu roman üçlüyü də daxil olmaqla, daha sonrakı əksər əsərini bu dildə yazdı. 1970-ci ildə o, fransızca başqa bir romanını – "Mersye və Kamye"ni çap etdirmişdi. İngilis dili Bekketin ana dili olmasına baxmayaraq, əsərlərini fransızca yazmağının səbəbi öz sözləri ilə "üslubsuz" yazmağın fransızcada daha asan olması idi.[38]
Bekketin istər "Qodonun intizarında" pyesi, istərsə də ardınca qələmə aldığı digər birpərdəli pyeslər mahiyyət etibarı ilə heç bir hərəkətin, yerdəyişmənin baş vermədiyi yeni və orijinal dram nümunələri idi. Məsələn, "Oyunun sonu" (1957) pyesində bütün tamaşa boyu dörd nəfər – görmə qabiliyyətini itirmiş və iflic vurmuş Xamm, onun valideynləri və qulluqçusu boş otaqda oturaraq dünyanın axırının çatmasını gözləyirlər. "Krappın sonuncu lenti" (1959) pyesində isə yalnız bir personaj var. Həyatının son günlərini yaşayan qoca Krapp tamaşanın başlanğıcından sonuna qədər özünün otuz il əvvəl maqnitofon lentinə yazılmış monoloqlarını dinləyir. Sonuncu monoloqunu yazmaq istəsə də, bacarmır. Bekket pyesləri ilə insanları sıxan təkliyə, kədərə, həyatın puçluğu və əbəsliyi haqqındakı qaramsar fikirlərə diqqəti cəlb etməyə çalışmışdı. İngilis tənqidçiləri haqlı olaraq bu pyesləri onun yaradıcılığında yeni istiqamət sayırdılar.
Roman və povestlər Bekketin yaradıcılığında mühüm yer tutsa da, ona dünya şöhrətini ilk növbədə dram əsərləri qazandırmışdı. "Qodonun intizarında" (1949) pyesindən sonra Semyuel Bekket Ejen İonesku ilə birlikdə absurd teatrının əsas simalarından biri kimi tanınmışdı. Əsərin ilk tamaşası Parisdə olmuşdu. Bekket şöhrətinin böyük qismini "Qodonu gözlərkən" adlı əsərinə borcludur.
|
"Bekket nəzəri olaraq mümkün olmayan bir şeyi, heç bir hadisənin baş vermədiyi, amma yenə də tamaşaçının çox diqqətlə izlədiyi əsər yazmağı bacardı. Bundan başqa, ikinci pərdədə birinci pərdənin ustalıqla təkrar olunduğu düşünülsə, heç bir hadisənin baş vermədiyi bir əsəri iki dəfə yazmağı bacardı."[39] Tənqidçi Vivian |
|
1947-ci ildə sonra əksər əsəri kimi, bu əsər də ilk olaraq "Qodonu gözlərkən" adı ilə fransızca yazıldı. Bekket 1948-ci ilin oktyabr ayından 1949-cu ilin yanvar ayına qədər bu əsəri yazdı.[40] 1952-ci ildə nəşr olunan əsər ilk dəfə 1953-cü ildə səhnəyə qoyuldu. Əsərin ingiliscə tərcüməsi isə iki il sonra nəşr olundu. Tamaşa Parisdə məşhur oldu, uğur əldə etdi, ancaq yenə də çox müzakirə edildi. 1955-ci ildə Londonda səhnələşdiriləndə tənqidlə qarşılaşdı, lakin "The Sunday Times" jurnalından Harold Hobson və daha sonra Kennet Taynannın müsbət tənqidləri bu mənfi düşüncəni dəyişdirdi. Tamaşa Miamidə uğursuz oldu,[41] lakin Nyu-Yorkda 59 təqdimat ilə uğur əldə etdi.[42] Daha sonra olduqca populyar olan tamaşa ABŞ-da və Almaniyada uğurla səhnəyə qoyuldu.[43]
Bekket artıq əksərən fransızca yazırdı və tərcüməsini Patrik Boulz ilə birlikdə etdiyi "Molloy" əsərindən başqa bütün əsərlərini özü ingiliscəyə tərcümə etmişdi. "Qodonu gözlərkən" əsərinin gətirdiyi uğur yazıçını teatrda yeni bir karyera sahibi etdi. Bekket uzun tamaşalar yazmağa davam etdi: "Oyunun sonu" (1957), daha əvvəl adı xatırlanan "Krappın son lenti" (ingiliscə), "Xoşbəxt günlər" (1960) və "Oyun" (1963).
Bekket üçün 1960-cı illər həm yazıçı kimi, həm də şəxsi olaraq dəyişmə dövrü idi. 1961-ci ildə İngiltərədə gizli mərasimlə və daha çox fransız miras hüququna bağlı səbəblərdən Suzanna ilə evləndi. Tamaşalarında əldə etdiyi uğurlara görə dünyanın bir çox ölkəsinə məşq və tamaşalara dəvət edilirdi. Bu prosesin sonunda teatr direktoru kimi yeni karyera sahibi oldu. 1956-cı ildə "BBC Third Programme"dan ilk dəfə radio tamaşası "All that fall" üçün məvacib aldı. Qeyri-müntəzəm olaraq radio tamaşaları yazmağa davam edirdi, sonda, 60-cı illərdə Bekket daha çox teatr, radio, kino və televiziya üçün kiçik pyeslər yazdı. Həmçinin əsərlərini yenidən ingilis dilində yazdı. Digər tərəfdən həyatının sonuna kimi əsərlərini fransızca yazmağı davam etdi.
Aktyor Elves Keri "Şahzadə gəlin" filminin DVD əlavəsindəki video-gündəliyində Bekketin Rusimov ailəsi ilə qonşu olduğunu və ailənin uşaqlarından birini — çox böyük olduğu üçün məktəb servisindən istifadə edə bilmirdi- hər gün məktəbə apardığını deyir. Andre Rene Rusimov adlı bu uşaq gələcəkdə məşhur "Andre Qiqant" olacaqdı.[44]
Çox qapalı həyat keçirən Semyuel Bekket 1969-cu ildə Suzanna ilə Tunisdə istirahətdə olarkən Ədəbiyyat üzrə Nobel mükafatı qazandığını öyrənir. Suzanna gözlərdən uzaq olan şəxsi həyatına həddən artıq bağlı ərinin o andan etibarən şöhrətin yükünü daşımalı olduğunu bildiyi üçün mükafatı "fəlakət" kimi qiymətləndirdi.[45] Bekket mükafatı almağa getmədi.[46] Yazıçı hər cür təntənəli mərasimlərin qəti əleyhdarı olduğundan Stokholma gəlmədi və təqdimat mərasiminə qatılmadı. Mükafat onun fransalı naşiri Jerom Lindona təqdim edildi. Bekket müsahibələrə çox vaxt ayırmamaqla yanaşı, ara-ara sənətçilərlə, ədəbiyyat tədqiqatçıları ilə və Monparnasdakı evinin yaxınlığında yerləşən "Paris Hotel PLM"in foyesində onu axtaran heyranları ilə şəxsən görüşürdü.[47]
Suzanna 17 iyul 1989-cu ildə vəfat etdi. Emfizem və çox güman ki, parkinsona tutulan və qocalar evində qalan Bekket də həmin ilin 22 dekabr tarixində rəhmətə getdi. Hər ikisi Parisdə Monparnas qəbiristanlığında birlikdə dəfn olundular. Onlar Bekketin "boz olmaq şərtilə hər hansı bir rəng olar" direktivinə uyğun mərmərdən ibarət bir məzar daşını bölüşürdülər.[48]
Tədqiqatçılar Bekket yaradıcılığını adətən üç mərhələyə bölürlər: birinci mərhələ ilk qələm təcrübələrindən 1945-ci ilə qədərki, yəni İkinci Dünya müharibəsinin sonuna qədər davam edən dövr; ikinci mərhələ 1945–60-cı illər və bu dövr ən yaxşı əsərlərin ərsəyə gəldiyi dövr hesab olunur; üçüncü mərhələ isə 1960-cı ildən həyatının sonuna qədərki dövrü əhatə edir. Hər yeni mərhələ müəllifin əsərlərinin həcm etibarı ilə kiçilməsi, daha da mürəkkəbləşməsi, rəmzlərin, simvol və alleqoriyaların daha da artması, üslubunun minimalistliyi ilə müşayiət olunur.[49] Bu mənada Bekket digər məşhur həmvətəni və gənclik dostu Ceyms Coysdan o qədər də geri qalmamışdı.
Bekketin birinci mərhələdə yazdığı əsərləri dostu Ceyms Coysun əsərlərinin intensiv təsiri altındadır.[50] Coysun üslubunun törəməsi hesab ediləcək bir dildə yazılmış bu mətinlərin bəzi hissələri kifayət qədər anlaşılmazdır. Qısa hekayələr toplusu olan "Eşqsiz münasibətlər" (1934) kitabının ilk cümlələrini bu üsluba misal göstərmək olar:
|
"Səhərdir, Belak aydakı kantonların birincisində ilişib qalmışdı. Fikirləri çox qarışmışdı, heç bir şey anlamırdı. Beatris və Dante də orada idi. Beatris ona ayın üzərində görülən qaraltıları bir-bir açıqladı. Əvvəla harada səhv elədiyini göstərdi, sonra öz fikrini bildirdi. Bütün bunlar Tanrının Beatrisə öyrətdikləri idi."[51] | |
Burada Bekketin sonrakı əsərlərinin bir çox ünsürləri mövcuddur: Belak xarakterinin fiziki hərəkətsizliyi, xarakterin öz düşüncələrində ilişib qalması, son cümlənin hörmətsizcə gülünc olması və s.
Oxşar ünsürlər Bekketin nəşr olunmuş ilk romanı "Mörfi"də də (1938) var. Sonrakı əsərlərində daimi təkrarlanan dəlilik və şahmat mövzuları, demək olar ki, bu romanda da mövcuddur.[52] İkinci Dünya müharibəsi dövründə Russilonda gizlənərkən yazdığı "Uatt" əsərində də eyni mövzular nəzərə çarpırdı. Bu romanın bəzi bölmələrində insan hərəkətləri riyazi yerdəyişmə kimi qurulmuşdur. Bekketin fransızca ədəbi mətinlər yazması da bu dövrə təsadüf edir.
Bekket İkinci Dünya müharibəsindən sonra ədəbi dil olaraq həmişəlik fransız dilini seçdi və əsərlərini çox yaxşı bildiyi fransız dilində yazdı. Bekket Dublində anasının otağında bütün ədəbi həyatına təsir edib istiqamət verəcək bir təcrübə yaşadı və bu təcrübə onun ən məşhur əsərlərini yazması ilə nəticələndi. Həmin təcrübə ona sənətin subyektiv olması və tamamilə insanın öz daxili dünyasından qaynaqlanmasının vacib olduğunu izah elədi.
Müharibədən sonrakı on beş il ərzində Bekket dörd teatr əsəri yazdı: "Qodonu gözlərkən" (En attendant Godot, 1948–49); "Oyunun sonu" (Fin de partie, 1955–57); "Kreppin sonuncu lenti" (Krapp's Last Tape, 1958) və "Xoşbəxt günlər" (Happy Days, 1960). Ümumiyyətlə, səhv və ya düz, absurd teatrının əsas əsərləri hesab olunan bu dörd tamaşada hər nə qədər Bekketin özü ekzistensialist olmasa da, dövrün ekzistensialist nümayəndələrinin əsərlərindəki mövzular qara yumor üslubu ilə işlənmişdir. Absurd teatr termini ilk dəfə Martin Esslinin eyni adlı kitabında ortaya çıxmış, bu kitabın əhəmiyyətli hissəsi də Bekket və Qodota həsr olunmuşdur. Martin Esslin bu tamaşaların Albert Kamününü "cəfəng" konsepsiyasını tamamladığını irəli sürdü.[53] Buna görə də Bekket tez-tez və səhvən "ekzistensialist" olaraq xarakterizə edildi. Əsərlərində bənzər mövzuları yazmış olsa da, Bekketin ekzistensializmə qarşı marağı yox idi.[54] Bekket, həmçinin absurt teatr tərifinə də qarşı çıxırdı.[55]
Ümumiyyətlə, tamaşalar anlaşılmaz dünya qarşısında hiss edilən ümidsizlik ilə bu ümidsizliyə baxmayaraq həyatda qalma arzusunu təsvir edir. "Oyunun sonu" tamaşasında zibil qablarında yaşayan və müəyyən vaxtlarda başlarını çölə uzadıb danışan obrazlardan biri olan Nellin sözləri Bekketin orta dövr teatr tamaşalarının yaxşı bir xülasəsidir:
|
"Heç nə bədbəxtlikdən daha gülünc deyildir, qəbul edirəm... Bəli, bəli! Bu dünyada ən gülünc şeydir o. Başlanğıcda ona gülürük, ürəkdən gülürük. Amma həmişə eynidir. Eynilə tez-tez danışılan gözəl zarafat kimi. Həmişə bəyənirk, lakin artıq ona gülmürük."[56] | |
Bekketin bu dövrdə nəsr sahəsində əhəmiyyətli uğurları oldu. "Molloy" (1951), "Malon ölür"(Malone meurt, 1951) ve "Adsız" (L'innommable, 1953) adlı üç romanı buna misaldır. Yazıçının açıq-aşkar əksini ifadə etməsinə baxmayaraq, zaman-zaman "trilogiya" olaraq dəyərləndirilən bu romanlar yalnız özüldə vacib olan ünsürləri özündə birləşdirəcək dərəcədə sadələşmişdi. Bu səbəblə bu üç romanda Bekketin yetkinlik dövründəki tərzinin və istifadə etdiyi mövzuların inkişafı müşahidə edilirdi. Məsələn, "Molloy" zaman, məkan, hərəkət və mövzudan ibarət olan ənənəvi roman elementlərini daşıyırdı və müəyyən mənda detektiv romandır. "Malon ölür" əsərində isə məkan ilə zamanın axarı varlığını davam etdirərkən mövzu və aksiya böyük nisbətdə aradan qalxmışdı. Romandakı əsas hərəkət amili daxili monoloq şəklini alımışdı. Son olaraq, "Adsız" əsərində büütün zaman və məkan duyğusu yox edilmişdi. Romanın əsas mövzusu bir "səs"in yaşamağı davam etdirmək üçün davamlı danışmaq məcburiyyətində olması ilə ən az onun qədər qüvvətli impuls olan səssizliyi axtarması arasındakı münaqişə idi. Burada Bekketin müharibənin dünyanın nə hala gətirdiyinə dair təcrübələrinin izlərini tapmaq mümkündür. Bu romanlar nümunə göstərilərək Bekketin əsərlərinin adətən pessimist olduğu qeyd edilir. Buna baxmayaraq "Adsız" əsərində həyat qalib gəlmiş kimidir. Romanın son cümləsi buna işarədir:
|
"Davam edə bilmərəm, davam edəcəyəm"[57] | |
Bekket 1950-ci ilin sonunda "O olduğu kimi" (Comment cest, 1961) adlı ən radikal nəsr əsərini yazdı.[58] Bu əsərdə konserv qutuları ilə dolu bir kisəni dartaraq palçıq içində sürünən adsız bir rəvayətçinin başından keçənlərdən bəhs edir.
Bu əsərdən sonra Bekketin dramdan başqa, nəsr əsəri yazmağı üçün təxminən on il keçməli oldu.[59] "O olduğu kimi" ilə birlikdə məzmun və forma baxımından vərdiş olunmuş üslubdan daha fərqli üsluba keçən Bekketin dramaturgiyasında yeni dövr başladı.[60]
1960-cı illərdə və 1970-ci illərin əvvəlində Bekketin bir çox əsərləri çox sürətli şəkildə sərgilərdə nümayiş olundu, 1950-ci illərdə artıq onun əsərlərinin çox hissəsi nümayiş olunmuşdu. Bu bəzən minimalizm tərəfdarı kimi təsvir olunmasına səbəb olmuşdur. Bunun ən bariz nümunələrindən biri 1969-cu ildə yazılmış dramatik əsərlərindən biri olan "Nəfəs"dir. Heç bir obrazın olmadığı və 35 saniyə davam edən bu hissə — "Oh! Kalkutta!" — musiqili revyuda giriş hissəsi olaraq istifadə edilmişdi və çox güman bu musiqili revyuya ironiyalı şərh kimi yazılmışdı.[61]
Əvvəlki tamaşalarda onsuz da az sayda olan olan obrazlar, son dövr dramatik əsərlərində yalnız ən zəruri elementləri ehtiva etmək üçün azaldılmışdı. 1982-ci ildə yazdığı, Vatslav Havelə həsr etdiyi[62] və ən siyasi əsəri hesab olunan "Faciə" də diktatorluq ideyası əks olunur. Bu dövrdə, həmçinin Bekketin uzun müddət səssiz qalan şairliyi yenidən üzə çıxdı. Bekketin bu dövrdə nəsr əsərləri amerikalı rəssam Casper Consun 1976-cı ildə qısa hekayələrdən ibarət olan "Fizzles" kitabında toplandı. Bekket 1988-ci ildə "Söz nədir"?" şeirini yazdı, bu, onun ömrünün son günlərini yaşadığı dövrdə yazılmış ən sonuncu şeiridir. Şeirin fransızca tərcüməsi də mövcuddur.
İngilis dilində əsər yazan bütün modernistlər nəzərə alındıqda, realist ənənəyə qarşı ən xronik hücumu Bekketin əsərləri formalaşdırır.[63] Vatslav Havel,[64] Aydan Hiqqins,[65] Harold Pinter[66] kimi yazıçılar Bekketə olan minnətdarlıqlarını açıq şəkildə bildirdilər. Bekketin əsas təsiri 1950-ci illərdə Bit cərəyanı ilə 1960-cı illərdə eksperimental ədəbiyyat üzərində oldu. İrlandiyada isə Con Benvill[66] və Derek Mahun[67] kimi şairlərə təsir etdi.
Luçano Berio, Dord Kurtaq, Morton Feldman, Filip Qlass, Haynts Holliqer[68] və Paskal Dusapen[69] kimi bir çox XX əsr bəstəkarlarının musiqilərində onun mətinləri bünövrə rolunu oynamışdı. Bekketin əsərləri Brus Nauman,[70] Aleksandr Arotin[71] və Aviqdor Ariha[72] kimi bir çox illüstratorlara təsir etdi. Ariha ədəbi dünyasından təsirləndiyi Bekketin bir neçə dəfə portretini çəkdi və həmçinin əsərlərini rəsm işlərində əks etdirdi. Amerikalı kinorejissor Cim Carmun 1984-cü ildəki "Cənnətdən xaric" (ing. Stranger Than Paradise) filminin iki ən vacib xarakteri olan Villi və Eddi tənqidçilər tərəfindən "Qodonu gözlərkən"in iki qəhrəmanı Vladimir və Estraqona bənzədildi.[73]
Bekket 20-ci əsr yazıçıları arasında ən çox sevilən və ən çox müzakirə edilən yazarlardan biridir.[74][75] Onunla bağlı fikirlər iki yerə bölünür: Jan Pol Sartr və Teodor Adorno fəlsəfi tənqidlərində onun axmaqlığı ortaya çıxardığı üçün, digər bəzi tənqidçilər isə əsərlərində bayağılığı rədd etdiyi üçün təriflədi. Dord Lukaç kimi bəzi tənqidçilər isə Bekketi əsərlərində fəlsəfi realizmin yer almaması səbəbiylə tənqid etdi.[76]
Bekketin məlum olan ən yaxşı fotoşəkillərindən bir neçəsi fotoqraf Con Minihan tərəfindən çəkilmişdir. 1980–85-ci illərdə Bekketin fotoşəkillərini çəkən fotoqrafın müəlliflə aralarında çox yaxşı ünsiyyət yarandı və yazıçının rəsmi fotoqrafı oldu. Çəkilən bu fotolardan biri[77] XX əsrin ən yaxşı üç şəkli arasında namizəd göstərildi.[78][79] Lakin Bekketin dəfələrlə çap olunmuş fotosunu teatr fotoqrafı Con Haynes[80] çəkmişdir. Bu fotoşəkil Noulsonun hazırladığı bioqrafiyanın üz qabığında da istifadə edildi. Şəkil Londondakı Kral Məhkəməsi Teatrında məşq vaxtı çəkilmişdi.
2006-cı ildə Bekketin anadan olmasının 100 illiyi münasibətilə İrlandiya Milli Bankı tərəfindən 20 avroluq qızıl xatirə sikkələri tədavülə buraxıldı. 20.000 ədəd buraxılan və 2 may 2006-cı ildə dövriyyəyə buraxılan pulların yazı hissəsində İrlandiya arfası ilə "Semyuel Bekket 1906–1989" yazısı var idi. Digər tərəfində isə Bekketin ən məşhur səhnə əsəri olan "Qodonu gözlərkən" dən bir epizod təsvir olunmuşdu.
|
|
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
