El tzeltal o tseltal (forma preferida llingua polos escritores indíxenes y falantes de la mesma[1]) ye una llingua mayense que ye falada principalmente en Los Altos de Chiapas polos pueblos de la etnia tzeltal.
| Faláu en | |
|---|---|
| Faláu en | Estáu de Méxicu |
| Númberu de falantes | |
| Datos | |
| Familia |
Lenguas ch'ol-tzeltal (es)  |
| Códigos | |
| ISO 639-3 | tzh |
 | |
Forma, xunto col tzotzil, tamién faláu en territoriu chiapaneco y del cual dixebróse hai unos 1400 años, un subgrupu dientro de la familia llingüística maya. Cuenta con alredor de 461 236 falantes, cuntaos nel últimu censu de población y vivienda del INEGI (2010), polo que, dempués del español, ye la llingua más falada nel estáu de Chiapas, y la quinta llingua indíxena más falada en tol país.[2] Les zones nes qu'históricamente se faló tseltal, d'acordies con dellos investigadores, tuvieron d'estendese hasta Guatemala, y otros estaos de la República mexicana.[ensin referencies]
El tseltal ye un complexu formáu por un mínimu de seis dialeuto distintos.[3] Al contrariu del chol, unu de los sos parientes na familia de les llingües cholano-tzeltalanas, el tseltal ye una llingua ergativa.
Anque ye fácil determinar con exactitú cuántes variantes dialeutales esisten nesti idioma, polo xeneral cada familia tien la so propia variante dialeutal. Puede dicise qu'estes son les variantes dialeutales más aceptaes:
Tseltal Baxu
- Tseltal de Tenejapa
- Tseltal de Amatenango (Nun ye zona alta, pero xeográficamente allúgase más cercanu a les variantes enriba mentaes, podría constituyir una variante independiente de los dos grupos anteriores).
- Tseltal d'Aguacatenango (Al igual que amatenango nun ye una zona alta y el tseltal tamién ye bien distintu al de amatenango a pesar de tar tan cerca)
"Bin" o "Tut"
Nes rexones de Teopisca a Villa Las Rosas atopa unes de les más rares variantes de la llingua tseltal, una cosa tan elemental como "bin"(cual o que) ye camudada pol "tut" qu'en delles variantes significa "pequeñu", en Amatenago del valle y Aguacatenago usen esta variante y aun así ente estos poblaos tseltales hai munches diferencies, por casu:
Mientres en amatenago güei dizse "Orto" embrivíu popular de "ora to"(esta hora) en Aguacatengo dizse "Orli" embrivíu de "ora ini" (Tenejapa) que significa lo mesmo, ente que n'otres variantes ; Yá'tik (Tenejapa), Yo'tik (Ocosingo).
El tzeltal ye faláu principalmente en Chiapas nos conceyos d'Ocosingo, Altamirano, Huixtán, Tenejapa, Yajalón, Chanal, Sitalá, Amatenango del Valle, Socoltenango, Villa las Rosas, Chilón, San Juan Cancuc, San Cristóbal de las Casas Oxchuc, San Bartolome de los Llanu y Venustiano Carranza Nesti últimu conceyu falar nes comunidaes de Aguacatenango, Marcos Y. Becerra, El Puertu y Soyatitan.[4]
Tamién esiste un númberu considerable de falantes de tseltal, yá sían inmigrantes o que s'atopen temporalmente, nes ciudaes de Tuxtla Gutiérrez, Comitán y Palenque.
En Méxicu atópense falantes esvalixaos por Quintana Roo, comunidaes enteres en Tabasco y una concentración d'inmigrantes por cuestiones llaborales en La Mercé, Ciudá de Méxicu.
L'alfabetu tseltal componer de 26 grafíes. Estes son: a, b, ch, ch', y, i, j, k, k', l, m, n, o, p, p', r, s, t, t', ts, ts', o, w, x, y, ('). En delles ocasiones se inluye la lletra h, sobremanera pal dialeutu de Bachajón.[4]
Les ch', k', p', t', ts' representen soníos consonánticos glotalizados, producíos por aciu el zarru de les cuerdes vocales.
La glotalización ye un aspeutu importante, yá que produz significaos distintos. Vease'l siguiente exemplu:
uts'inel : estropiar, perxudicar
utsinel : afalagar, apalpar
| Billabial | Alveolar | Palatal | Velar | Uvular | Glotal | |||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| normal | implosiva | normal | eyectiva | normal | eyectiva | normal | eyectiva | normal | eyectiva | normal | ||
| Oclusives | p [p] | t [t] | t' [t'] | k [k] | k' [k'] | ' [ʔ] | ||||||
| Africaes | tz [ʦ] | tz' [ʦ’] | ch [ʧʰ] | ch' [ʧ’] | ||||||||
| Fricatives | s [s] | x [ʃ] | j [x] | h [h] | ||||||||
| Nasales | m [m] | n [n] | ||||||||||
| Líquides | l [l] r [r] | |||||||||||
| Semivocales | y [j] | w [w] | ||||||||||
Como les demás llingües mayenses, tratar d'una llingua ergativa, esto ye, s'estructura a partir de prefixos y sufixos que se xunen a raigaños verbales o sustantives. La forma más simple pa estructurar una frase ye la siguiente: Verbu + complemento + suxetu. Hai una ausencia notable de preposiciones quedando amenorgaes a unes cuantes que tomen una amplia gama de posibilidaes semántiques: ta (a, en, para, con, por...), k'alal (de, dende, hasta...).
- La posesión
Los prefixos y sufixos pa denotar posesión en tseltal ante sustantivu facer de la siguiente manera. Utilizamos el sustantivu “nail” (o nahil) - casa:
| !plural | |
|---|---|
| jna (la mio casa) | jnatik (nuesa casa) |
| ana' (la to casa) | anaik (la so casa d'ustedes) |
| sna (la so casa) | snaik (la so casa d'ellos) |
Si'l sustantivu empieza con vocal los prefixos y sufixos van ser de la manera siguiente, usamos como exemplu “ixim” - maíz:
| singular | plural |
|---|---|
| kixim (el mio maíz) | kiximtik (el nuesu maíz) |
| awixim (el to maíz) | awiximik (el so maíz d'ustedes) |
| yixim (el so maíz) | yiximik (el so maíz d'ellos) |
El sistema de numberación na llingua tseltal ye vigesimal (va cuntándose a partir de múltiplos de 20), al igual como asocede coles demás llingües mayenses, y polo xeneral, coles demás llingües mesoamericanes. La razón obecede a qu'estes llingües basen el so sistema numbéricu a partir del númberu de deos que tien el ser humanu, d'ende que'l númberu venti conózase tamién como winik (home ó xenéricu del "ser humanu), asina 40 va dicise cha'winik (dos homes o seres humanos), 60 va ser oxwinik (tres homes o seres humanos), etc.:
| 1 jun | 6 wakeb | 11 bulucheb | 16 waklajuneb | 21 jun xcha'winik |
| 2 cheb | 7 jukeb | 12 lajchayeb | 17 juklajuneb | 30 lajuneb xcha'winik |
| 3 oxeb | 8 waxakeb | 13 oxlajuneb | 18 waxaklajuneb | 400 jbajk' |
| 4 chaneb | 9 baluneb | 14 chanlajuneb | 19 balunlajuneb | 8,000 jpik |
| 5 jo'eb | 10 lajuneb | 15 jo'lajuneb | 20 jtab | 160,000 jkalab |
|
Otres llingües mayenses falaes en Chiapas |
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
