Remove ads
El kaqchikel, kakchikel o cakchiquel ye un idioma faláu pola población kaqchikel na rexón centro occidental de Guatemala. L'idioma kakchikel forma parte del grupu quicheano de llingües, que de la mesma ye parte de la familia llingüística mayense. Con aproximao mediu millón de falantes, ye una de les llingües mayenses más importantes en Guatemala. La mayoría de los falantes del kakchikel ye billingüe de la so llingua nativa y español.
 'kaqchikel ch'ab'äl' | |
|---|---|
| Faláu en |  Guatemala Méxicu |
| Rexón | Chimaltenango, Sololá, Sacatepéquez, Quetzaltenango, Quiché, Chiapas y Campeche, |
| Falantes | 500 000 (aprox.) |
| Familia | llingües mayenses quicheano-mameano quicheano9mayor kakchikel |
| Alfabetu | llatín |
| Estatus oficial | |
| Oficial en | Guatemala[1][2] Méxicu[3] (Reconocíu como llingua nacional) |
| Reguláu por | Academia de Llingües Mayes de Guatemala |
| Códigos | |
| ISO 639-1 | nengún |
| ISO 639-2 | myn |
| ISO 639-3 | cak |
La variación dialeutal del idioma kakchikel ye relativamente elevada ya inclúi al kakchikel central (132.000 falantes) en Chimaltenango y Patzún, el kakchikel oriental (100.000) al noroeste de la Ciudá de Guatemala y alredor de San Juan Sacatepéquez, San Pedro Sacatepéquez, el kakchikel occidental, el kakchikel centro-sur (43.000) nel área de la panamericana al oeste de la Ciudá de Guatemala, el kakchikel sureñu (43.000) al sur d'Antigua, El kakchikel nortizu (24.000) al nor-este de Chimaltenango, según el kakchikel de San Martín Jilotepeque y Santa Ana Chimaltenango.
La obra más antigua escrita nel idioma kakchikel son los Añales de los Cakchiqueles.[4]
Remove ads
El kaqckiquel ye una llingua mayense, de la la subfamilia quicheana.
| a ä | b' b | y ë | i ï | j | k k' | l | m | n | o ö | p | q q' | r | s | t t' | o ü | ' | w | x | y | tz tz' | ch ch' |
Usu de diéresis
Esta grafía indica que la vocal sobre la cual atópase tien de pronunciase relaxada. Les vocales relaxaes son a, e, i, o, u con diéresis en caúna.
- Exemplu: tzäy = saláu
Usu d'apóstrofu
Esta grafía indica la pronunciación fuerte sobre la lletra que ta asitiada.
- Exemplu: ti'ij = carne
Usu de la X
Esta lletra pronúnciase como la SH del idioma inglés.
- Exemplu: Matyox = gracies
Usu de la Q
Esta lletra pronuncia igual qu'en castellán pero nun s'acompaña de la lletra O y puede escribise con cualesquier vocal.
- Exemplu: b'aq = güesu
Remove ads
Animales
- chiköp - animal
- chikopi' - animales
- ajqaj - aviespa negra :
umül - coneyu : utiw - coyote : utiwa' - coyotes
- tz'i' - perru :
tzi'a' - perros
- sanïk - formiga :
sanika' - formigues
- kej - caballu :
ixpeq - sapu : ixpa'ch - llagartesa : täp - cámbaru : b'atz' - monu : t'ot' - cascoxu : köj - lleón, puma : ch'oy - mure : kök - tortúa : äk - pita : b'alam - tigre, xaguar
- ut - palombu :
xi'l - grillu : utiw - coyote : k'üch - zopilote
- m'ye - gatu :
kär - pez
- üs - mosca :
tukür - uxu
- ch'ök - sanate
- kot - águila :
wuch - tacuacín
- öm - araña :
q'uq' - quetzal
Anatomía
| Kakchikel | Castellán | ||||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| jolomaj | -bgcolor="#EFEFEF" | xikinaj | ----- | tzamaj | ñariz | ||||||||||||||
| eyaj | ----- | telemaj | -bgcolor="#EFEFEF" | tz'umaj | ----- | tz'ikaj | -bgcolor="#EFEFEF" | ruwi' q'ab'aj | deos | ||||||||||
| pamaj | -bgcolor="#EFEFEF" | runaq' wachaj | güeyos | ||||||||||||||||
| metz'aj | ceyes | ||||||||||||||||||
| wi'aj | ----- | chi'aj | -bgcolor="#EFEFEF" | qulaj | ----- | q'ab'aj | -bgcolor="#EFEFEF" | ixk'äq | ----- | q'otzaj | -bgcolor="#EFEFEF" | ch'ekaj | ----- | aqanaj | -bgcolor="#EFEFEF" | kïk' | ----- | b'aq | güesu |
| ruchi' pamaj | ----- | muxu'x | -bgcolor="#EFEFEF" | aq'aj | ----- | paläj | -bgcolor="#EFEFEF" | moq'öq' | camote |
Pronomes personales (k'exeb'i'aj)
| Kakchikel | Castellán | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| rïn | -bgcolor="#EFEFEF" | rat | ----- | rixa' | -bgcolor="#EFEFEF" | röj | nós |
| rïx | ustedes | ||||||
| rije' | ellos, elles |
Conxugación en saludos
| Kakchikel | ----- | ¿achike nub'i' rïn? | ¿cuál ye'l mio nome? |
|---|---|---|---|
| ¿achike ab'i' rat? | ¿cuál ye'l to nome? | ||
| ¿achike rub'i' rixa'? | ¿cuál ye'l so nome? | ||
| ¿achike qab'i' röj? | ¿cuál ye'l nuesu nome? | ||
| ¿achike ib'i' rïx? | ¿cuál ye'l so nome? [d'ustedes] | ||
| achike kib'i' rije' | ¿cuál ye'l so nome? [d'ellos] |
| Kakchikel | Castellán |
|---|---|
| [nome] nub'i' rïn | yo llámome [nome] |
| [nome] ab'i' rat | tu te llames [nome] |
| [nome] rub'i' rixa' | él llámase [nome] |
| [nome] qab'i' röj | nós llamámonos [nome] |
| [nome] ib'i' rïx | ustedes llámense [nome] |
| [nome] kib'i' rije' | ellos llámense [nome] |
| Kakchikel | ----- | ¿achike ab'i' rat? | ¿cuál ye'l to nome? |
|---|---|---|---|
| Xwan nub'i' rïn. | el mio nome ye Juan |
Pronomes posesivos
| Kakchikel | Kakchikel | ----- | nu | w | el mio |
|---|---|---|---|---|---|
|
aw |
el to | ||||
| ru | r | el so | |||
| qa | q | ----- | i | iw | el so |
| ki | k | el so |
- Los pronomes de la primer columna utilizar en sustantivos qu'empecipien con lletra consonante.
- Los pronomes de la segunda columna utilizar en sustantivos qu'empecipien con vocal. En kakchikel nun se dexa l'usu de diptongos.
Remove ads
- Sara Curruchich
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
Remove ads