El huichostle o huichol ye una llingua de la familia utoazteca falada en Méxicu polos huicholes, que se llamen a sí mesmos Wixarika y habiten nos estaos mexicanos de Nayarit como grupu mayoritariu, Jalisco, Durango y Zacatecas. Ta reconocida pola "Llei de Derechos Llingüísticos" como una "llingua nacional"[1] de Méxicu, xunto con otres 62 llingües indíxenes y l'español. El nome huichol provién de l'adaptación al idioma náhuatl del autónimo wixarika, por cuenta de qu'en idioma huichol la a puede llegar a oirse como o; r y l son alófonos y la pronunciación de x que yera sibilante foi interpretada como africada tz ente los sieglos XVII y XVIII (dómina en que pudo asoceder el préstamu de la pallabra), más la perda de la sílaba -ka, dio como resultáu huitzol en náhuatl y la so castellanización huichol.[2]
 'Vixaritari vaniuki' | |
|---|---|
| Faláu en |  Méxicu |
| Rexón | Nayarit, Jalisco, Zacatecas, Durango. |
| Falantes | 36 856 |
| Puestu | Non nos 100 mayores (Ethnologue 1996) |
| Familia | Llingües uto-azteques Uto-azteques meridionales |
| Estatus oficial | |
| Oficial en | En Méxicu tien reconocencia como llingua nacional |
| Reguláu por | Secretaría d'Educación Pública de Méxicu |
| Códigos | |
| ISO 639-1 | nengún |
| ISO 639-2 | |
| ISO 639-3 | hch |
El huichol ye una llingua utoazteca, del grupu sonorense o mexicanu, al igual que'l pima, el mayu o'l náhuatl, etc. La llingua más cercana al huichol ye'l cora o nayeri, xunto col cual forma la caña corachol. La rexón huichol asitiar nel espinazu de la Sierra Madre Occidental, nel estáu de Jalisco. Los huicholes habiten nos conceyos de Huejuquilla l'Altu, Mezquitic y Bolaños, al norte del estáu de Jalisco, según en La Yesca y el Nayar, nel estáu de Nayarit, y hai grupos minoritarios nos estaos de Zacatecas y Durango.
El huichol ye una llingua mesoamericana qu'amuesa numberoses traces definitories del área llingüística mesoamericana. El huichol amás ye una llingua tonal qu'estrema dos tonos, "alto" y "so".[3]
Fonoloxía
L'inventariu de consonantes ye similar al de proto-utoazteca y el d'otres llingües utoazteques:
| Billabial | Coronal | Retroflexa | Palatal | Velar | Llabiu- velar | Glotal | |
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Oclusiva | p | t | k | kʷ | ʔ | ||
| Fricativa/ Africada |
s~c | x* | h | ||||
| style="font-size:larger;"|r | |||||||
| Aproximante | y | w | |||||
| Nasal | m | n | |||||
Equí usóse la notación fonética Americanista en que, /c/ y /y/ equivalen a los signos del AFI /t͡s/ y /j/, respeutivamente. La realización del fonema /x/ varia d'un dialeutu a otru, dende una fricativa retroflexa [ʂ~ʐ] (dialeutu oriental) a una vibrante múltiple [r] (dialeutu occidental).
Tocantes a les vocales tiense un inventariu de diez elemento, cuatro vocales curtios /a, y, i, i, o/ y los sos contrapartidas llargues /ā, ē, ī, ī, ū/, que se distribúin el tracto bucal más o menos de la siguiente forma:
| Anterior | Central | Posterior | |
|---|---|---|---|
| Zarrada | i, ī | o, ū | |
| Non-zarrada | y, ē | a, ā | |
Gramática
El huichol ye al igual qu'otres llingües utoazteques como'l náhuatl una llingua incorporante. el huicho tipológicamente presenta un enclín polisintéticu con un grau de polisíntesis mayor que llingües cercanamente emparentaes como'l náhuatl, yá que tien medios morfolóxicos más numberosos y complexos que dexen marcar gramaticalmente nel predicáu (forma verbal) un númberu mayor de carauterístiques de los argumentos verbales. Tómense por casu estes oraciones:[4]
| OD singular | OD plural | |
|---|---|---|
| OI singular | xapa nepirutaʔut /xapa ne-p |
xapa nepitiʔut /xapa ne-p |
| OI plural | xapa nepiwarutaʔut /xapa ne-p |
xapa nepiwatiʔut /xapa ne-p |
Reparar la forma complexa del verbu qu'inclúi marques pal suxetu, el oxetu direutu (singular ta- / plural ti-) y el oxetu indireutu (sg. ʔi- / pl. wa-). L'oxetu esplícitu xapa 'carta(s)' inclusive puede "incorporase" pa formar una forma holofrástica:
- nep
iitixapaʔutiiri 'Escribí-y cartes' - /ne-p
i-ʔi-ti-xapa-ʔo-tii-ri/
Tamién ye posible espresar l'acción d'escribi-y coses a daquién polo xeneral (ti-):
- nep
itiutiʔutiiri 'Escribílu (dellos escritos)' - /ne-p
i-ti-ʔi-ʔo-ti-ʔo-tii-ri/
El huichol tien un enclín fuertemente polisintética polo que munches de les sos oraciones tienden a ser holofrases, el siguiente exemplu ye una pallabra formada por 28 morfos segmentales (la mayor parte monosilábicos):
- Tsimekamɨkakate(nin)xetsihanuyutitsɨɨk
íriyekukuyatsitɨiriexɨaximekaitsie(/kɨ)tɨkaku. - /Tsi-me-ka-mɨ-ka-ka-te-(nin)-xe-tsi-hanu-yu-ti-tsɨɨk
í-ri-ye-ku-ku-yá-tsi-tɨi-rie-xɨa-xime-kai-tsie-(/kɨ)-tɨ-kaku/ - 'Inda cuando taben a puntu de faer engarrar a los sos perros na xubida'
El lexema principal de l'anterior forma ye ku 'lluchar' (marcáu en negrina) y na pallabra apaez incorporáu la forma léxica tsɨɨkí 'perru', el restu de morfos son morfemes gramaticales (gramemes).
Los pronomes personal y demostrativu independientes, esto ye, aquellos que pueden apareer como pallabres independientes non amestaes al verbu son los siguientes:
| Personales | Demostrativos | ||
|---|---|---|---|
| singular | plural | ||
| ne | ta-me | ʔikɨ | |
| ʔekɨ | xe-me | ʔiyá | |
| mɨkɨ | mɨ-me | mɨkɨ | |
Nestes formes -me ye una marca de plural qu'apaez tamién n'otros contestos. Les marques de persona nel verbu so prefixos relacioandos na so mayoría coles formes anteriores:
| marques de suxetu |
marques de oxetu | marques reflexives | ||||
|---|---|---|---|---|---|---|
| singular | plural | singular | plural | singular | plural | |
| ne- | te- | ne- | ta-/te- | ne-/yu- | ta-/yu- | |
| pe- | xe- | ʔa-/ma- | xe- | ʔa-/yu- | yu- | |
| Ø | me- | i-/Ø | wa- | yu- | yu- | |
Sintaxis
El huichol ye una llingua polisintética polo que gran parte munchos aspeutos qu'otres llingües resuelven por aciu construcciones sintáctiques en huichol son trataos por aciu la morfoloxía segmental. Un aspeutu importante ye la distinción ente'l nucleu de la oración principal y les oraciones secundaries o subordinaes, esta distinción siempres va acompañada de marques morfolóxiques distintes. Esto ye, el verbu o nucleu de la oración principal lleva una marca específica /pi-/ que marca como elementu non dependiente, ente que les oraciones subordinaes nun pueden llevar esa marca y lleven otres marques.
La incorporación nominal ye bien frecuente, polo que munches oraciones tienden a ser una holofrase.
L'idioma wixárika foi estudiáu pol Procesamientu de llinguaxes naturales colo cual inténtase inxertar a esta llingua nel mundu dixital. Los esfuercios centráronse en faer posible la traducción automática que dexen la traducción de testos n'español al wixárika y viceversa. A pesar de les meyores reportaes, la calidá de traducción sigue siendo bien baxa, comparaos con traducciones ente llingües como l'inglés, español o alemán. Atribuyóse la difucultad de traducir esta llingua a l'alta complexidá morfolóxica qu'implica la so fuerte tipoloxía de Llingua polisintética y los escasos recursos colos que se cunta pa entrenar los modelos computacionales. Sicasí, foi una de les llingües indíxenes más estudiaes na tema y anguaño esisten segmentadores morfolóxicos[5], traductores automáticos y un corpus paralelu disponibles y en desenvolvimientu[6].
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
