From Wikipedia, the free encyclopedia
El futhark mozu, tamién conocíu como runes escandinaves, ye un alfabetu rúnicu. Ye una forma amenorgada del futhark antiguu, que tenía 24 calteres, ente que'l mozu consta namái de 16 runes. Esti amenorgamientu de lletres, qu'empezó a usase a partir del añu 800 aproximao, producióse paradóxicamente coles mesmes qu'aumentaba'l númberu de fonemes del llinguaxe faláu, cuando'l protonórdicu evolucionó a nórdicu antiguu.
 | |
| Tipos | alfabetu, sistema d'escritura natural, alfabetu de caxa única y alfabetu rúnicu |
|---|---|
| Llingües |
sueco rúnico (es)  , Nórdicu antiguu y danés antiguo (es) |
| Dates | sieglu VIII |
| Basáu en | Futhark antiguu |
| Direición del testu |
d'izquierda a derecha, bustrofedon (es) y de derecha a izquierda |
| Formáu por |
Fehu (es) , Ur (es) , Thurs (es) , Óss (es) , Reith (es) , Kaun (es) , Hagall (es) , Naudr (es) , Íss (es) , Ár (es) , Sowilo (es) , Tyr (es) , Berkana (es) , Madhr (es) , Logr (es) y ᛦ (es) |
 | |
D'esta forma la escritura presentaba faltes de representación del llinguaxe oral. Había pares mínimos que sonaben distintu pero escribir de la mesma forma. Tampoco s'afiguraben na escritura les distinciones ente vocales llargues y vocales curties. Amás les costumes na escritura procuraben evitar poner la mesma runa dos veces consecutives, la única razón pola cual poníase la mesma runa dos veces siguíes yera cuando los soníos representaos por felicidá runa yeren distintos, como por casu na inscripción kunuur pal nome Gunvor.
L'usu del futhark nuevu apaez n'Escandinavia mientres los asentamientos nel esterior de la dómina viquinga, probablemente a partir del sieglu IX. Ente que mientres el periodu de les migraciones el futhark antiguu fuera práuticamente un "secretu" conocíu namái por una élite lletrada, del cual namái sobrevivieron unes 350 inscripciones, l'alfabetización de la población en futhark nueva xeneralizar por toa Escandinavia, como atestigua'l gran númberu de piedres rúniques, unes 6.000, y otres inscripciones, dalgunes hasta con testos de conteníu trivial.
Hai una fase de transición que va del añu 650 al 800 aproximao, nel qu'apaez un amiestu del usu de les lletres del futhark antiguu y nuevu, por casu nes piedres rúniques de Björketorp y Stentoften (alredor del 650), la piedra de Snoldelev y la piedra de Rök (alredor del 800).
El futhark nuevu empezó a ser conocíu n'Europa como l'"alfabetu de los nórdicos", y foi estudiáu pa ser usáu nos intercambios comerciales y los contactos diplomáticos. Apaecen referencies a él como l'abecedarium nordmannicum nel Codex Sangallensis 878 de la ciudá franca de Fulda (posiblemente de Walahfrid Strabo) y como ogam lochlannach "Ogam de los escandinavos" nel Llibru de Ballymote.
El futhark nuevu estremar en dos estilos de runes: les de caña llarga (daneses) y les de caña curtia (suecu-noruegues), anque dambos usáronse en toa Escandinavia. La diferencia ente dambes versiones foi oxetu de discutiniu. La opinión más xeneralizada ye que la diferencia yera funcional. Ente que les runes de caña llarga seríen usaes en testos solemnes sobre piedra, les runes de caña curtia seríen usaes pa la escritura privao cotidiana y pa los mensaxes oficiales sobre madera. Darréu desenvolviéronse otres versiones entá más simplificaes como les runes de Helsingia o runes ensin poste (sieglos X-XIII), y les runes islandeses (sieglos XI-XIV)
Col tiempu desenvolviéronse dellos alfabetos rúnicos derivaos del futhark nuevu como les runes medievales (aprox. 1100–1500) y les llatinizaes runes dalecarlianas (aprox. 1500–1910).
Nos poemes rúnicos noruegos ya islandeses apaecen los nomes y símbolos de les 16 runes del futhark nuevu:
| Runa | Nome nórdicu antiguu |
Treslliteración | Soníu AFI | CCS | Significáu |
|---|---|---|---|---|---|
 |
Fe | f, v | /f/, /v/ | /ᚠ/ | Riqueza |
 |
Ur | o, ,y, o, v/w | /o(ː)/, /y(ː)/, /ɔ(ː)/, /w/ | /ᚢ/ | Fierro/lluvia |
 |
Thurs | þ, ð | /θ/, /ð/ | /ᚦ/ | Xigante Jotun |
   |
Oss | /ɑ̃/,
/o(ː)/ |
/ᚬ/ | As (dios) | |
 |
Reidh | r | /r/ | /ᚱ/ | Acaballar/viaxar |
 |
Kaun | k, g | /k/, /g/ | /ᚴ/ | Úlcera/enfermedá |
 |
Hagall | h | /h/ | /ᚼ/ | Xarazo |
 |
Naudhr/naud | n | /n/ | /ᚾ/ | Necesidá |
 |
Is/iss | i | /i(ː)/ | /ᛁ/ | Xelu |
 |
Ár | /a(ː)/ | /ᛅ/ | Bayura | |
 |
Sol | s | /s/ | /ᛋ/ | Sol |
 |
Tyr | t,d | /t/, /d/ | /ᛏ/ | Dios de la guerra |
 |
Bjarkan | p, b | /p/, /b/ | /ᛒ/ | Abeduriu |
 |
Madhr/madr | m | /m/ | /ᛘ / | Home |
 |
Logr/lögr | l | /l/ | /ᛚ/ | Llagu/agua |
 |
Yr | ʀ | /ɹ/, /r/ | /ᛦ/ | Texu |
Les runes daneses o de caña llarga son la versión del futhark nuevu na cual les runes sobrevivientes camudaron menos de forma respeuto al futhark antiguu:
| | | | | | | | | | | | | | | | ||||
| ᚠ | ᚢ | ᚦ | ᚬ | ᚱ | ᚴ | ᚼ | ᚾ | ᛁ | ᛅ | ᛋ | ᛏ | ᛒ | ᛘ | ᛚ | ᛦ |
| f | o | þ | ą | r | k | h | n | i | a | s | t | b | m | l | ʀ |
|---|
.png)
Tamién se denominen runes de Rök o runes suecu-noruegues. Nesta versión nueve de les runes apaecen simplificaes ente que les otres 7 tienen la mesma forma que les de caña llarga. Los sos signos son:
| ᚠ | ᚢ | ᚦ | ᚭ | ᚱ | ᚴ | ᚽ | ᚿ | ᛁ | ᛆ | ᛌ | ᛐ | ᛓ | ᛙ | ᛚ | ᛧ |
| f | o | þ | ą | r | k | h | n | i | a | s | t | b | m | l | ʀ |
|---|
Les runes de Helsingia, o runes ensin poste, deben el so nome a la rexón de Hälsingland en Suecia, onde fueron atopaes per primer vegada, anque inscripciones del mesmu tipu atopáronse darréu n'otres partes de Suecia. Usar ente los sieglos X y XII.
Fundamentalmente son una simplificación de les runes suecu-noruegues nes que s'esaniciaron lo más posible los trazos verticales, a lo que debe la denominación de "ensin poste", y amás parte de los trazos horizontales y tresversales sustituyir por puntos. Nesta variante namái apaecieron nes inscripciones 15 de les 16 runes del furthark nuevu, faltando'l correspondiente a ã. Pero como toes estes runes tienen una simétrica, postulóse que tenga la forma simétrica especular de la correspondiente a la runa b,[1] ye dicir un tratu tresversal inclináu a la izquierda asitiáu xustu sobre la llinia base.
Estes runes nun tienen asignaos signos Unicode (siquier hasta Unicode 4.0).
Les runes islandeses son otra simplificación de futhark nueva usada n'Islandia del sieglu XI al sieglu XIV. Nesta versión encurtien dellos trazos tresversales o se sustitúin por puntos, pero'l tresformamientu nun ye tan radical como nes runes de Helsingia, modificar menos de la metá de les runes. Esti alfabetu a diferencia de los anteriores namái tien 15 runes, porque la postrera runa, yr, sumió al convertise en superflua por cuenta de que'l soníu que representaba, /ɻ/, convirtiérase nuna erre verdadera nel dialeutu islandés del nórdicu antiguu de la dómina.
El futhark nuevu derivó pa dar orixe a otros alfabetos rúnicos con más runes. El futhark nuevu espublizárase na edá media por toa Escandinavia, pero'l so amenorgáu númberu de runes nun disponía de símbolos escritos pa cada fonema del nórdicu antiguu polo que se-y añader runes pa cubrir estes faltes.
Na edá media pa cubrir los defectos de representación introduciéronse variantes puntuaes de los calteres que representaben Manera de fonación consonantes sordes pa crear les sos homólogues Manera de fonación sonores, y viceversa, y añadiéronse delles runes pa cubrir tolos soníos vocálicos. Nun se siguió un patrón únicu y les inscripciones rúniques escandinaves de la edá media amuesen munches variantes de los tipos de runes, y de cutiu les equivalentes a les lletres s, c y z usar de forma intercambiable.[2][3]
Les runes medievales tuvieron n'usu hasta'l sieglu XV. La mayoría de les inscripciones rúniques escandinaves calteníes daten del medievu, anque hai tamién delles inscripciones en llatín. Lo qu'indica que les runes fueron d'usu corriente na edá media y convivieron col alfabetu llatín mientres dellos sieglos.
L'aislamientu de la provincia sueca de Dalecarlia fizo que se desenvolviera ellí un tipu rúnicu propiu, amiestu de runes y lletres llatines.[4] Les runes dalecarlianas empezaron a usase de primeres del sieglu XVI y siguiéronse usando hasta'l sieglu XX, principalmente pa la trescripción del idioma llocal, l'elfdaliano. Apostóse sobre si'l so usu foi una tradición ininterrumpida o si la xente del sieglu XIX y XX reintroducieron el so usu aprendiendo les runes de trataos sobre la tema.
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
