From Wikipedia, the free encyclopedia
El Futhark antiguu ye la forma más antigua del alfabetu rúnicu, usáu pa escribir en protonórdicu poles tribus xermániques tantu nos dialectos escandinavos como nos dialectos xermánicos del periodu de migraciones xermániques ente los sieglos II y VIII, permaneciendo inscritu n'oxetos como xoyes, amuletos, ferramientes, armes y piedres rúniques.
 | |
| Tipos | alfabetu, sistema d'escritura natural y alfabetu de caxa única |
|---|---|
| Llingües | protonórdicu, idioma protoxermánicu, Góticu, Alemánicu y Altu alemán antiguu |
| Dates | sieglu II |
| Basáu en |
Itálico aperra (es)  |
| Direición del testu |
d'izquierda a derecha y bustrofedon (es) |
| Formáu por |
Fehu (es) , Ur (es) , Thurs (es) , Óss (es) , Reith (es) , Kaun (es) , Gyfu (es) , ᚹ (es) , Hagall (es) , Naudr (es) , Íss (es) , Jeran (es) , Ēoh (es) , Peorth (es) , Algiz (es) , Sowilo (es) , Tyr (es) , Berkana (es) , Ehwaz (es) , Madhr (es) , Logr (es) , Ing (es) , Daeg (es) y Odal (es) |
| Mapa de distribución | |
 | |
 | |
N'Escandinavia, esta forma d'escritura evolucionó simplificándose al futhark nuevu nel sieglu XIII, ente que los anglosaxones y los frisones estendieron el futhark que terminó convirtiéndose nel futhorc al desenvolvese'l anglosaxón.
A diferencia del Futhark nuevu que permaneció n'usu hasta los tiempos modernos, el futhark antiguu foi escaecíu perdiéndose la capacidá de lleer les sos inscripciones, y nun foi hasta 1865 cuando'l llingüista noruegu Sophus Bugge consiguió descifralu.[1]
El futhark antiguu, qu'a semeyanza de la pallabra alfabetu debe'l so nome a los soníos de los nomes de les seis runes iniciales: F, O, Þ, A, R, y K, consta en 24 runes, xeneralmente entamaes en trés grupos o combinaciones d'ocho, llamaos aett como los clanes escandinavos. Na siguiente tabla preséntase cada runa cola so treslliteración llatina corriente, el so nome y la trescripción del so soníu AFI:[2]
| Runa |  |
 |
 |
 |
 |
 |
 |
 |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Nome |
Fehu | Uruz |
Thurisaz |
Ansuz |
Rayíu |
Kaunan |
Gebo |
Wunjo |
| Treslliteración | f |
u |
þ |
a |
r |
k |
g |
w |
| Soníu AFI | /f/ |
/u(ː)/ |
/θ/, /ð/ |
/a(ː)/ |
/r/ |
/k/ |
/g/ |
/w/ |
| Unicode | /ᚠ/ |
/ᚢ/ |
/ᚦ/ |
/ᚨ/ |
/ᚱ/ |
/ᚲ/ |
/ᚷ/ |
/ᚹ/ |
| Runa |  |
 |
 |
 |
 |
 |
 |
 |
| Nome |
Haglaz |
Naudiz |
Isaz |
Jera |
Ihaz |
Pertho |
Algiz |
Sowilo |
| Treslliteración | h |
n |
i |
j |
ï (o æ) |
p |
z |
s |
| Soníu AFI | /h/ | /n/ |
/i(ː)/ |
/j/ |
/æː/(?) |
/p/ |
/z/ |
/s/ |
| Unicode | /ᚺ/ |
/ᚾ/ |
/ᛁ/ |
/ᛃ/ |
/ᛇ/ |
/ᛈ/ |
/ᛉ/ |
/ᛊ/ |
| Runa |  |
 |
 |
 |
 |
 |
 |
 |
| Nome |
Tiwaz |
Berkanan |
Ehwaz | Mannaz |
Laguz |
Ingwaz |
Dagaz |
Othalan |
| Treslliteración | t |
b |
e |
m |
l |
ŋ |
d |
o |
| Soníu AFI | /t/ |
/b/ |
/e(ː)/ |
/m/ |
/l/ |
/ŋ/ |
/d/ |
/o(ː)/ |
| Unicode | /ᛏ/ |
/ᛒ/ |
/ᛖ/ |
/ᛗ/ |
/ᛚ/ |
/ᛜ/ |
/ᛞ/ |
/ᛟ/ |
þ equival a la trescripción fonética AFI [θ]. trescríbese bien como ï o æ, y posiblemente representara tanto al diptongu como a un soníu vocálicu cerca de [ɪ] o [æ].
La runa que sonaba en protonórdicu como [z] evolucionaría en nórdicu antiguu a [ɹ], trelsliterándose como R. Los soníos de les demás treslliteraciones correspuenden al de la transcrípción IFA de cada lletra.
La primera secuenciación conocida d'una llista alfabética de runes ta datada alredor del añu 400 y atopóse na piedra rúnica de Kylver en Gotland, apaeciendo nel siguiente orde:
Atopáronse otros dos exemplos d'inscripciones antigües d'alfabetos en dos monedes, el bracteatu de Vadstena y el bracteatu de Vadstena (sieglu XI), nes que s'amuesa la división nos trés ætts, coles posiciones de los pares ï, p y o, d invertíes al respeutive de les de la piedra de Kylver, de la siguiente forma:
Nel bracteatu de Grumpan apaez una llista d'alredor del 500 idéntica a l'atopada nes otres monedes pero incompleta:
Hai anguaño disponibles delles fontes true Type qu'afiguren les runes, como: Junicode, FreeMono y FreeRuneCode. Pa introducir les runes nun ordenador precísase una ferramienta nel tecláu. Esisten ferramientes de software llibre con tecles pa toles runes del futhark antiguu yá pa Microsoft Windows,[3] gratuites y qu'opera con fontes Junicode, FreeMono y FreeRuneCode.Un enllaz d'ayuda http://es.fontriver.com/font/futhark_aoe/ y de les runes http://es.fontriver.com/font/rune/
Xeneralmente créese que'l futhark antiguu vien de los antiguos alfabetos itálicos, posiblemente tantu de les variantes del norte (alfabetos etruscu o réticu) como del alfabetu llatín mesmu. La teoría de que derivó del alfabetu griegu per aciu del contautu de los godos colos griegos bizantinos foi popular nel sieglu XIX, pero quedó refugada tres la datación de les inscripciones de Vimose qu'afitó que yeren del sieglu II, cuando los godos entraron en contautu cola cultura griega a a partir del empiezu del sieglu III. Ye más, l'alfabetu góticu, deriváu del griegu nel sieglu IV, tien namái dos lletres derivaes de les runes, 
(de Jera) y 
(d'Uruz).
La forma angular de les runes, presumiblemente una adautación a la incisión na madera y el metal, nun ye una innovación xermánica, sinón que ye una carauterística compartida con otros alfabetos antiguos, incluyendo los itálicos antiguos, como se comprueba al comparar por casu la inscripción llatina de Duenos) o la etrusca del yelmu de Negau (sieglu I e. C.), que presenta un nome xermánicu, Hariagastiz, y da testimoniu del tempranu contautu de los xermanoparlantes cola escritura alfabético. De forma asemeyada, la inscripción de Meldorf (d'alredor del añu 50) puede calificase d'un usu "proto-rúnicu" de los xermanoparlantes usando l'alfabetu llatín. Paez que les formes de les lletres del "alfabetu de Bolzano" del réticu encaxaríen particularmente bien.[4] La inscripción de la llanza de Kovel, datada alredor del 200 avanza d'una peculiar variante goda d'escritura. El so testu tilarids de fechu paez más lletres itáliques antigües qu'alfabetu rúnicu, escrites de derecha a izquierda y con una T y una D más próximes a les llatines o les etrusques qu'a les de Bolzano o alfabetos rúnicos.
Les runes equivalentes a f, a, g, i, t, m y l nun presenten variación y acéptase llargamente que son idéntiques a les lletres itáliques antigües o llatines F, A, X, I, T, M y L. Tamién hai un ampliu consensu en que les runes correspondiente a u, r, k, h, s, b y o deriven de les lletres V, R, C, H, S, B y O.
Les runes d'orixe inciertu pue que fueren o bien creaciones orixinales o tresformamientos de les lletres llatines. Odenstedt suxer que s'adoptaron 22 lletres del alfabetu llatín clásicu (sieglu I, inorando la marxinal K) viniendo (þ de D, de Y, de Q, de P, de G, de Z), y siendo les dos runes restantes ( y 
) innovaciones xermániques,[5] pero hai discutiniu ente los espertos tocante al orixe d'ehwaz (¿de E?), naudiz (¿de N?), þ (¿de D o del réticu Θ?), y les runes wunjo (¿Q o P?), ihaz y algiz (¿dambes de les llatines Z o Y?), ingwaz (¿Q?) y dagaz.[6]
De les 24 runes del futhark clásicu afiguraes nes inscripciones del añu 400 (piedra rúnica de Kylver), iwaz, peordh[7] y ingwaz[8] nun apaecen les primeres inscripciones del periodu 175 al 400, ente qu'ehwaz nesti periodu principalmente apaez con forma de pi (Π), la so forma de M () foi ganando prevalencia solo a partir del sieglu V. De forma asemeyada la runa con valor de s podía tener trés variantes de trazu del signu (
) o cuatro variantes del signu () (y más raramente 5), y namái a partir del sieglu V les trés formes definitives fixéronse prevalentes.
Les runes carauerístiques de los sieglos VI y VIII tienden a tener namái trazos en tres direiciones: verticales o nos dos diagonales, ente que les inscripciones más antigües tamién amuesen trazos horizontales nel casu d'ehwaz mentáu enantes, y tamién nel casu de tiwaz, laguz, ingwaz y haglaz.
Xeneralmente envalórase que la datación de la creación del primer alfabetu rúnicu sería d'aproximao'l primer sieglu de nuesa dómina,[9] les últimes estimaciones retrasaríenlo al sieglu II. La cuestión ye en cuántu envalorar el periodu indetermináu ente la creación del alfabetu y les inscripciones de Vimose datada nel añu 160. Si tanto iwaz como algiz realmente deriven de les llatines Y or Z, como suxer Odenstedt, el sieglu primero quedaría refugáu porque estes lletres nun s'introducieron nel alfabetu llatín hasta'l reináu d'Augustu.
Otros espertos conténtense con asumir el periodu indetermináu alredor del empiezu del sieglu II.[10] Pedersen (y con él Odenstedt) suxer que'l periodu de desenvolvimientu d'alredor d'un sieglu cuntando dende la so supuesta derivación de les formes de þ () y j (
) de les llatines D y G.
La invención de les lletres atribúise a una sola persona,[11] o a un grupu de persones que taben en contautu cola cultura romana, quiciabes mercenarios nel exércitu romanu o mercaderes. Estes lletres tienen un propósitu inicial d'usase na escritura, pero hai otres opiniones que faen fincapié n'otros propósitos amás del práuticu como'l máxicu o recreativu, como graffitis.[12] Bæksted afirma que nel so estáu inicial, les runes yeren una escritura "artificial, recreativa, non necesariamente asonsañaba l'usu de les lletres llatines", al igual que los bracteatos xermánicos asonsañaben les monedes romanes, una opinión aceutada por Odenstedt por cuenta de la naturaleza primariu del cuerpu d'inscripciones antigües (sieglu II al IV).[13]
Cada runa tenía un nome, escoyíu pa representar el soníu de la mesma runa. Los nomes de les runes del futhark antiguu nun s'atoparon nos rexistros históricos. Sicasí estos nomes en protonórdicu foron reconstruyíos lingüísticamente a partir de los nomes de les runes d'alfabetos posteriores que sí quedaron rexistraos nos poemes rúnicos y los nomes de les lletres rellacionaes del alfabetu góticu.
Los nomes de les runes tienen un nome que'l so primer fonema ye aquel al que representa la mesma lletra (principiu d'acrofonía), coles úniques esceiciones d'ingwaz y algiz. El soníu z del protoxermánicu que representa la runa algiz nunca apaez na inicial d'una pallabra en protonórdicu. Esti fonema foi adquiriendo un soníu paecíu al d'una r en protonórdicu, que de normal trescríbese como R, que finalmente se tresformaría nuna verdadera r n'islandés, dexando a esta runa como una lletra superflua. El casu d'ingwaz ye asemeyáu, el so soníu ng tampoco apaez na inicial de nenguna pallabra.
A pesar de ser llograos por reconstrucción llingüística, asúmese que la mayoría de los nomes de les runes del futhark antiguu son correutos con un altu grau de certidume porque concasen con nomes de coses y propios en góticu, anglosaxón y nórdicu antiguu. Estos nomes yeren d'oxetos tantu de la vida diaria como de la mitoloxía.
| Runa | CCS | Treslliteración | AFI | Nome protonórdicu | Significáu |
|---|---|---|---|---|---|
| ᚠ | f | /f/ | fehu | "riqueza, ganáu" |
| ᚢ | o | /u(ː)/ | ūruz | "uro" (¿o ûram "agua/escoria"?) |
| ᚦ | þ | /θ/, /ð/ | þurisaz | "el xigante Jötunn" |
| ᚨ |
/a(ː)/ |
/a(ː)/ | Ansuz | "As (dios)" |
| ᚱ | r | /r/ | raidō | "acaballar, viaxe" |
| ᚲ | k | /k/ | kaunan | ¿"úlcera" (o kenaz "antorcha")? |
| ᚷ | g | /g/ | gebō | "regalu" |
| ᚹ | w | /w/ | wunjō | "allegría" |
 | ᚺ ᚻ | h | /h/ | hagalaz | "xarazu" |
| ᚾ | n | /n/ | naudiz | "necesidá" |
| ᛁ | i | /i(ː)/ | īsaz | "xelu" |
| ᛃ | j | /j/ | jēra- | "añu, bon añu, collecha" |
| ᛇ | /æː/(?) | ī(h)waz/ei(h)waz | "texu" | |
| ᛈ | p | /p/ | perþ- | inciertu, quiciabes "peral". |
| ᛉ | z | /z/ | algiz | inciertu, posiblemente "alce". |
| | ᛊ | s | /s/ | sōwilō | "Sol" |
| ᛏ | t | /t/ | tīwaz/teiwaz | "el dios Tiwaz" |
| ᛒ | b | /b/ | berkanan | "abeduriu" |
| ᛖ |
/y(ː)/ |
/e(ː)/ | ehwaz | "caballu" |
| ᛗ | m | /m/ | mannaz | "home" |
| ᛚ | l | /l/ | laguz | "agua, llagu" (o laukaz "puerru") |
  | ᛜ ᛝ | ŋ | /ŋ/ | Ingwaz | "El dios Ingwaz" |
| ᛟ |
/o(ː)/ |
/o(ː)/ | ōþila-/ōþnala- | "heriedu, finca, posesión" |
| ᛞ | d | /d/ | dagaz | "día" |
Los nomes de les runes son tomaos de tres ámbitos:
Esta coincidencia de los nomes de les runes con oxetos fixo que se-yos atribuyera la representación del espíritu de dichos oxetos y adquirieren el calter benefactor o desfavorable de dichos oxetos nel xamanismu nórdicu y fueren usaes como oráculos pa l'aldovinación.
Atopáronse inscripciones en futhark antiguu n'oxetos tremaos na rexón entendida ente los Cárpatos y Laponia, cola máxima concentración en Dinamarca. Xeneralmente son testos curtios grabaos n'oxetos d'orfebrería (bracteatos, fíbules, febielles), instrumentos (peñes, rueques) o armes (puntes de llanza, cuchiellos) atopaos principalmente en tumbes y barraqueres, amás de les piedres rúniques.
Hai pallabres qu'apaecen davezu nes inscripciones de los bracteatos, dablemente con significáu máxicu, como alu, laþo y laukaz. El so significáu ye inciertu, anque alu tamién ta rellacionáu cola cerveza "ale", nun contestu de bebida ritual, y laukaz ta rellacionáu con "puerru, ayu", nun contestu de invocación de fertilidá y crecedera.
Unu de los primeros exemplos d'una inscripción más llarga, nun hachu de mano atopada en Nydam, Xutlandia diz: wagagastiz / alu:??hgusikijaz:aiþalataz (wagagaztiz "güéspede/portador de la fola" podría ser un nome de persona, el restu lléese alu:wihgu sikijaz:aiþalataz con un significáu metafóricu de alu de "portador de la fola/llama" al que siguiría Yo, el que fai'l xuramentu conságrase/llucha". La escuridá de les interpretaciones correxíes ye corriente nes inscripciones rúniques que van más allá de trescribir un nome personal. Un términu que s'atopa frecuentemente nes primeres inscripciones ye Erilaz, qu'aparentemente designa a una persona que conoz les runes.
La inscripción rúnica más antigua data aproximao del añu 160 y foi atopada nel peñe de Vimose descubiertu nuna barraquera de Vimose, Funen.[15] Na inscripción lléese harja, que pue ser un nome y un axetivu probablemente'l términu protoxermánicu *harjaz proveniente del protoindoeuropéu *koryos "guerreru", o a cencielles la pallabra "peñe" (*hārjaz). Otra de les primeres inscripciones atópase na vaina de Thorsberg (aprox. 200), probablemente col nome del dios Ullr.
Les piedres rúniques empiecen a amosar la transición escontra'l futhark nuevu dende'l sieglu VI, con exemplos d'esta transición tales como les piedres de Björketorp o Stentoften. De primeres del sieglu IX inda se conocía y utilizaba'l futhark antiguu, como puede vese na piedra de Rök onde'l grabador usó dambos alfabetos, futhark antiguu y nuevu.
La inscripción más llarga del futhark antiguu, y una de les más recién (sieglu XIII), ye la de la piedra d'Eggja que consta d'unos 200 carauteres nuna de les primeres estrofes d'un poema en nórdicu antiguu.
Nel Astrágalu de Caistor lléese raihan "corzu", siendo la inscripción más antigua nes islles britániques, datada alredor del añu 400, nel entamu de la Britania posromana y anterior a los cambeos del alfabetu futhorc.
Les inscripción más antigües atopaes nel continente européu (anteriores al añu 500) estrémense en dos grupos: per un sitiu les del área de la mariña del mar del norte y el norte d'Alemaña, incluyendo parte de holanda, relatives a los saxones y frisios (col xermánicu septentrional como llingua franca),[16] y pol otru delles inscripciones dende'l Oder al sureste de Polonia, y hasta los Cárpatos (ex. l'aru de Pietroassa), relatives a les tribus xermániques del este. Esti últimu grupu d'inscripciones dexó de producise mientres nel sieglu V, el periodu del contautu de los godos col imperiu romanu y la so conversión al cristianismu.
Nesti periodu inicial nun hai una tradición rúnica específica de los xermanos occidentales. Esto camudó a empiezos del sieglu VI, durando aproximao un sieglu (de la década de los 520 a la de los 620), cuando apaez la "provincia rúnica" alamana,[17] con exemplos de fíbules, partes d'armes y febielles grabaes. Como nel casu de los xermanos d'este, l'usu de runes sumió cola cristianización, nel casu de los alamanes esto asocedió nel sieglu VII.
Hai unes 350 inscripciones conocíes en futhark antiguu.[18] De les qu'unes 81 inscripciones na zona sur (Alemaña, Austria, Suiza) y unes 267 d'Escandinavia escontra'l norte.[19] El númberu exautu d'inscripciones ta sometíu a alderique por cuenta de que dalgunes son sospechoses de ser falsificaciones y otres inscripciones tán en disputa (supuestes runes que pueden ser grabaos aleatorios, simples ornamientos o lletres llatines). De les inscripciones escandinaves 133 atópase en bracteatos (en comparanza con solu 2 nes del sur), y 65 tán en piedres rúniques (nun quedó nengún exemplu nel sur). Les inscripcioens del sur atópense predominantemente en fíbules (43, a diferencia de les 15 escandinaves). Les piedres rúniques escandinaves pertenecen al últimu periodu del futhark antiguu, y son el preludiu a la esplosión medieval de piedres rúniques en futhark nueva (unes 6.000 llegaron a l'actualidá).
Les inscripciones en futhark antiguu son rares, probablemente namái una minoría de la población total yeren capaces de lleeles na dómina, polo que la conocencia de les runes yera realmente un secretu mientres la dómina de les migraciones xermániques. De les 366 llances estrayíes de les escavaciones d'Illerup namái 2 llevaben inscripciones. Una proporción asemeyada envalórase n'Alamania nes 170 tumbes escavaes.[20]
Envalórase que'l númberu total d'inscripciones que podríen habese fecho seríen una 40.000 según el "cálculu runolóxicu mínimu" (diez individuos faciendo diez inscripciones per añu mientres cuatro siglos). El númberu real sería probablemente considerablemente mayor. Faciendo un cálculu estadísticu coles 80 inscripciones conocíes de la rexón sur que vienen de unes 100.000 tumbes conocíes. Nun total de 50.000.000 tumbes que tuvo d'haber, según cálculos de densidá de población en tola dómina, nesa proporción tendríense que producir unes 80.000 inscripciones namái na rexón del sur merovinxu (y quiciabes un total de 400.000, asina que'l cuerpu d'inscripciones que llegaron a nós ye namái'l 0.1% del total), y Fischer estima qu'habría dellos cientos de lletraos que podríen grabar runes mientres el periodu, unos 1.600 mientres el periodu rúnicu alamán del sieglu VI.[21]
Según Looijenga (1997) y Lüthi (2004) les inscripciones en futhark antiguu son:
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
