১৯৩৯–১৯৪৫ চনৰ কালছোৱাত সমগ্ৰ বিশ্বজুৰি হোৱা যুদ্ধ From Wikipedia, the free encyclopedia
দ্বিতীয় বিশ্বযুদ্ধ (ইংৰাজী: World War II) বুলিলে ১৯৩৯ চনৰ পৰা ১৯৪৫ চনৰ কালছোৱাত, সমগ্ৰ বিশ্বজুৰি হোৱা যুদ্ধলানিকে বুজা যায়। বিশ্বৰ মহাশক্তি সমূহৰ লগতে, প্ৰায় সকলোবোৰ দেশেই জড়িত হৈ পৰা এই যুদ্ধত দুটি বিপৰীত সামৰিক জোঁটৰ সৃষ্টি হয়, মিত্ৰশক্তি আৰু অক্ষীয়শক্তি। এই মহাসমৰক ইতিহাসৰ সকলোতকৈ বিস্তৃত যুদ্ধ বুলি ধৰা হয়, য'ত ১০ কোটিতকৈয়ো অধিক লোকে সামৰিক সেৱা আগবঢ়াইছিল। যুদ্ধত আগভাগ লোৱা জাতি সমূহে এই সময়ছোৱাত নিজৰ সকলো অৰ্থনৈতিক, ঔদ্যোগিক আৰু বৈজ্ঞানিক সমল এই যুদ্ধৰ বাবে প্ৰয়োগ কৰিছিল, যাৰ বাবে সামৰিক আৰু অসামৰিক সমলসমূহৰ পাৰ্থক্যই নোহোৱা হৈ গৈছিল। হ'ল'কাষ্ট (হিটলাৰৰ দ্বাৰা ৬০ লাখ ইহুদী হত্যা)-কে ধৰি অসামৰিক লোকৰ গণহত্যা, হিৰোচিমা আৰু নাগাচাকিত পাৰমাণৱিক অস্ত্ৰৰ প্ৰয়োগ, ইত্যদিৰ বাবে কুখ্যাত এই যু্দ্ধত ৫ পৰা ৭ কোটিমান লোকৰ মৃত্যু হৈছিল। এই পৰিসংখ্যাৰ পৰা ক'ব পাৰি যে, দ্বিতীয় বিশ্বযুদ্ধ মানৱ ইতিহাসৰ সকলোতকৈ ঘাতক যুদ্ধ আছিল।[1]
| দ্বিতীয় বিশ্বযুদ্ধ | |||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
 ঘড়ীৰ কাঁটাৰ দিশত বাঁওহাতৰ পৰা: ৱানঝিয়ালিং যুদ্ধত চীনা সৈন্যবাহিনী, এল এলামেৰিনৰ প্ৰথম যুদ্ধত অষ্ট্ৰেলিয় ২৫ পাউণ্ডাৰ বন্দুকৰ ব্যৱহাৰ, ১৯৪৩-১৯৪৪ চনৰ শীতকালত পুব প্ৰান্তত জাৰ্মান ষ্টুকা ডাইভ বোমাৰু, লিংগায়েন উপসাগৰত আমেৰিকাৰ নৌসেনা, ৱিলহেল্ম কিয়েটেলে জাৰ্মানীৰ হৈ অম্তসমৰ্পন চুক্তি স্বাক্ষৰ কৰিছে, ষ্টেলিনগ্ৰে’ডৰ যুদ্ধৰ চোভিয়েট সৈন্যদল। |
|||||||
|
|||||||
| যুজাৰু | |||||||
| মিত্ৰপক্ষ
 চীন (১৩৩৭–৪৫’ৰ যুদ্ধৰ সময়ত)
Client and puppet states | অক্ষ শক্তিসমূহ
 ইটালী(১৯৪০-৪৩)
Co-belligerents Client and puppet states |
||||||
| কমাণ্ডাৰ আৰু দলপতিসকল | |||||||
| মিত্ৰপক্ষৰ দলপতিসকল
| অক্ষৰ দলপতিসকল
|
||||||
| ক্ষয়ক্ষতিৰ পৰিমাণ | |||||||
| সামৰিক মৃতকৰ সংখ্যা: ১৬,০০০,০০০ তকৈ অধিক নিহত জনসাধাৰন: ৪৫,০০০,০০০ তকৈ অধিক মুঠ মৃতকৰ সংখ্যা: ৬১,০০০,০০০ তকৈ অধিক(১৯৩৭–৪৫) ...অধিক বিৱৰণ | সামৰিক মৃতকৰ সংখ্যা: ৮,০০০,০০০ তকৈ অধিক নিহত জনসাধাৰন: ৪,০০০,০০০ তকৈ অধিক মুঠ মৃতকৰ সংখ্যা: ১২,০০০,০০০ তকৈ অধিক (১৯৩৭–৪৫) ...অধিক বিৱৰণ |
||||||
যদিও জাপানৰ সম্ৰাট ইতিমধ্যেই ১৯৩৭ চনত চীন গণৰাজ্য[2]ৰ সৈতে যুদ্ধত লিপ্ত হৈছিল, তথাপি ১৯৩৯ চনত ১ ছেপ্টেম্বৰত জাৰ্মানীয়ে পোলেণ্ড আক্ৰমণ কৰে আৰু তাৰ ফলশ্ৰুতিত, ফ্ৰান্সৰ লগতে ব্ৰিটিছ সাম্ৰাজ্য আৰু ৰাষ্ট্ৰমণ্ডলৰ (commonwealth) দেশ সমূহে জাৰ্মানীৰ ওপৰত যুদ্ধ ঘোষণা কৰাকে, আধিকাৰিক ভাৱে ২য় বিশ্বযুদ্ধৰ আৰম্ভণি বুলি ধৰা হয়। জাৰ্মানীয়ে ইউৰোপত এখন বিশাল সাম্ৰাজ্য গঢ়ি তোলাৰ ইচ্ছা কৰিছিল। ১৯৩৯ চনৰ পৰা ১৯৪১ চনৰ ভিতৰত, এলানি অভিযান আৰু সন্ধিৰ মাজেৰে জাৰ্মানীয়ে ইউৰোপ মহাদেশৰ বহুলাংশই জয় বা বশ কৰি পেলাইছিল; নাৎসী – ছোভিয়েট সন্ধি মৰ্মে, সাধাৰণতে নিৰপেক্ষ হৈ থকা ছোভিয়েট ইউনিয়নেও, তেওঁলোকৰ পোলেণ্ডকে ধৰি ৬খন চুবুৰীয়া দেশ পূৰ্ণ বা আংশিক ৰূপে অধিগ্ৰহণ কৰিছিল। ইংলেণ্ড আৰু ৰাষ্ট্ৰমণ্ডলেই এই সময়চোৱাত অকলশৰীয়াকৈ, জাৰ্মানীয়ে নেতৃত্ব দিয়া অক্ষশক্তিৰ বিৰুদ্ধে যুঁজ দি আছিল (উদাহৰণ স্বৰূপে 'উত্তৰ আফ্ৰিকাৰ যুদ্ধ সমূহ' আৰু বহুদিন ধৰি চলা 'আটলাণ্টিক যুদ্ধ')। ১৯৪১ চনৰ জুন মাহত, ইউৰোপীয় অক্ষশক্তিয়ে ছোভিয়েট ইউনিয়ন আক্ৰমণ কৰে, যাৰ ফলস্বৰূপে সমৰ ইতিহাসৰ সৰ্ববৃহৎ সেনাযুদ্ধৰ আৰম্ভণি হয়, যি অক্ষশক্তিৰ মূল সামৰিক অংগ বিলাকক ব্যস্ত কৰি পেলায়। ১৯৪১ চনৰ ডিচেম্বৰ মাহত সমগ্ৰ পূব এছিয়া আৰু ইণ্ডো-চীনক শাসন কৰিব বিচৰা জাপানৰ সম্ৰাটেও অক্ষশক্তিত যোগদান কৰে আৰু লগে আমেৰিকাৰ লগতে প্ৰশান্ত মহাসাগৰত থকা ইউৰোপীয় উপনিবেশ বিলাক আক্ৰমণ কৰে। সোনকালেই জাপানে পশ্চিম প্ৰশান্ত মহাসাগৰীয় অঞ্চলৰ বহুলাংশ জয় কৰিবলৈ সক্ষম হয়।
১৯৪২ চনত কেইবাখনো নৌ-যুদ্ধত জাপান পৰাস্ত হোৱা, উত্তৰ আফ্ৰিকাৰ যুদ্ধ সমূহত পৰাজয় আৰু ষ্টেলিনগ্ৰেডৰ যুদ্ধত অক্ষশক্তিৰ শোচনীয় পৰাজয় ইত্যাদি ঘটনাক্ৰমে এই অগ্ৰগতি ৰোধ কৰে। ১৯৪৩ চনত পূব ইউৰোপৰ কেইবাখনো যুদ্ধত জাৰ্মানীৰ পৰাজয়, মিত্ৰশক্তিৰ ফেচিষ্ট ইটালী আক্ৰমণ, প্ৰশান্ত মহাসাগৰীয় অঞ্চলসমূহত আমেৰিকাৰ বিজয়, ইত্যাদি পৰিঘটনাই অক্ষশক্তিক পিছ হুহুকিবলৈ বাধ্য কৰে। ১৯৪৪ চনত পশ্চিমীয়া মিত্ৰশক্তিয়ে ফ্ৰান্স আক্ৰমণ কৰে, ছোভিয়েট ইউনিয়নে ইয়াৰ হেৰোৱা অংশসমূহ উদ্ধাৰ কৰাৰ লগতে জাৰ্মানী আৰু জাৰ্মানীৰ মিত্ৰদেশসমূহ জয় কৰে। কৰে। ১৯৪৫ চনৰ ৮ মে'ত ছোভিয়েট ইউনিয়ন আৰু পোলেণ্ডৰ সেনাই বাৰ্লিন অধিকাৰ কৰি জাৰ্মানীক নিচৰ্ত ভাৱে আত্মসমৰ্পণ কৰিবলৈ বাধ্য কৰোৱাৰ লগে লগে ইউৰোপত এই যুদ্ধৰ সামৰণি পৰে। ১৯৪৪ ৰ পৰা ১৯৪৫ চনৰ ভিতৰত আমেৰিকাই জাপানৰ নৌসেনাক পৰাস্ত কৰি পশ্চিম প্ৰশান্ত মহাসাগৰীয় অঞ্চলৰ সামৰিক গুৰুত্ব থকা স্থান সমূহ পুনৰ অধিকাৰ কৰে; জাপানত পাৰমাণৱিক বোমা পেলোৱাৰ লগে লগে জাপানৰ পৰাজয় আসন্ন হৈ পৰে। ১৯৪৫ চনৰ ১৫ আগষ্টত জাপানৰ সম্ৰাটে আত্মসমৰ্পণ কৰিবলৈ মান্তি হোৱাৰ লগে লগে এছিয়া মহাদেশতো যুদ্ধৰ সামৰণি পৰে।
১৯৪৫ চনত অক্ষশক্তিৰ ওপৰত মিত্ৰশক্তিৰ সম্পূৰ্ণ বিজয়েৰে এই যুঁজৰ সামৰণি পৰে। দ্বিতীয় বিশ্বযুদ্ধই পৃথিৱীৰ ৰাজনৈতিক সমীকৰণৰ লগতে সামাজিক পৰিগঠনো সলনি কৰি পেলায়। আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় সহযোগিতা বৃদ্ধি আৰু ভৱিষ্যতৰ এনে বিবাদ সমাধান কৰাৰ উদ্দেশ্যেৰে ৰাষ্ট্ৰসংঘৰ জন্মহয়। এই যুদ্ধত জয়ী হোৱা সামৰিক মহাশক্তি আমেৰিকা, ছোভিয়েট ইউনিয়ন, চীন, ইংলেণ্ড আৰু ফ্ৰান্স ৰাষ্ট্ৰসংঘৰ নিৰাপত্তা পৰিষদৰ স্থায়ী সদস্য মনোনীত হয়।[3] আমেৰিকা আৰু ছোভিয়েট ইউনিয়ন প্ৰতিদ্বন্দ্বী মহাশক্তি ৰূপে পৰিগণিত হয়, আৰু ইয়েই পৰৱৰ্তী ৪৬ বছৰ ধৰি চলি থকা "শীতল যুদ্ধ"ৰ জন্ম দিয়ে। ইতিমধ্যে আফ্ৰিকা আৰু এছিয়াত ঔপনিবেশবাদৰ ওৰ পৰাৰ লগে লগে ইউৰোপীয় মহাশক্তি বিলাকৰ প্ৰভুত্ব কমি আহে। যুদ্ধত যিবিলাক দেশৰ ঔদ্যোগবিলাক ধ্বংসপ্ৰাপ্ত হৈছিল, সেই দেশবিলাকে অৰ্থনৈতিক পুনৰুত্থানত গুৰুত্ব আৰোপ কৰে। যুদ্ধৰোত্তৰ পৰিস্থিতিত আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় সম্পৰ্ক সুদৃঢ় কৰাৰ অৰ্থে ইউৰোপত ৰাজনৈতিক জোঁটবন্ধনৰ প্ৰচেষ্টা আৰম্ভ হয়।
১৯৩৯ চনৰ ১ ছেপ্টেম্বৰৰ পৰা দ্বিতীয় বিশ্বযুদ্ধৰ সূচনাৰ দিন ধৰা হয়। সেই দিনটোতে জাৰ্মানীয়ে পোলেণ্ড আক্ৰমণ কৰিছিল। ইয়াৰ দুদিন পাছতে ব্ৰিটেইন আৰু ফ্ৰান্সে জাৰ্মানীৰ বিৰুদ্ধে যুদ্ধ ঘোষণা কৰে। দ্বিতীয় চীন-জাপান যুদ্ধৰ আৰম্ভণি দিন: ৭ জুলাই, ১৯৩৭-কো বিশ্বযুদ্ধৰ আৰম্ভণি বুলি ধৰা হয়[4][5]।
ব্ৰিটিছ ইতিহাসবিদ এ.জে.পি. টেইলৰ-ৰ মতে 'চীন-জাপান যুদ্ধ' আৰু 'ইউৰোপ আৰু ইয়াৰ উপনিবেশ সমূহ'ৰ যুদ্ধ দুখন সমসাময়িক আছিল আৰু দুয়োখন যুদ্ধই ১৯৪১ চনত একাকাৰ হৈ পৰে। এই প্ৰবন্ধত পাৰস্পৰিক মতকে ৰখা হৈছে। অইন কিছুসংখ্যক ঐতিহাসিকৰ মতে দ্বিতীয় বিশ্বযুদ্ধৰ আৰম্ভণি ১৯৩৫ চনৰ ৩ অক্টোবৰ তাৰিখে ইটালীয়ে ইথিওপিয়া আক্ৰমণ কৰাৰ দিনটোৰ পৰা। এই আক্ৰমণৰ ফলতেই 'দ্বিতীয় ইটালী-এবিছিনিয়াৰ যুদ্ধ'-ৰ সূত্ৰপাত হৈছিল।[6] ইংৰাজ ইতিহাসবিদ এণ্টনি বীভ'ৰ-ৰ মতে দ্বিতীয় বিশ্বযুদ্ধৰ আৰম্ভণি হয় জাপান-এ ১৯৩৯ চনৰ আগষ্ট মাহত কৰা মাঞ্চুৰিয়া আক্ৰমণৰ লগতে।[7]
যুদ্ধ শেষৰ সঠিক তাৰিখ সম্বন্ধেও মতভেদ বিদ্যমান। কোৱা হয় যে ১৯৪৫ চনৰ ১৪ আগষ্টত (Victory over Japan Day) জাপানে অস্ত্ৰসম্বৰণ কৰাৰ লগতে যুদ্ধৰ সমাপ্তি হৈছিল। আনহাতে জাপানে পোছাকীভাৱে আত্মসমৰ্পণ কৰিছিল ২ ছেপ্টেম্বৰ ১৯৪৫ চনত। কিছুসংখ্যক ইউৰোপীয় বুৰঞ্জীবিদৰ মতে বিশ্বযুদ্ধৰ অৱসান হোৱা দিন ১৯৪৫ চনৰ ৮ মে (Victory of Europe Day), সেই দিনটোতে ইউৰোপৰ ভূ-খণ্ডত মিত্ৰ শক্তিয়ে জয়লাভ কৰিছিল। অৱশ্যে শান্তি-চুক্তিত (Treaty of San Francisco) জাপানে স্বাক্ষৰ কৰিছিল ১৯৫১ চনতহে।[8] অৱশ্যে জাৰ্মানীৰ লগত 'চূড়ান্ত নিস্পত্তিৰ চুক্তি' (Treaty on the Final Settlement with Respect to Germany) হয় ১৯৯০ চনত।[9]
প্ৰথম বিশ্বযুদ্ধই সন্মিলিত ৰাজ-শক্তিৰ পতন ঘটাই ৰাজনৈতিক মানচিত্ৰত বিশেষ সালসলনি কৰিছিল। প্ৰথম বিশ্বযুদ্ধৰ ফলত পূৰ্বৰ শক্তিকেন্দ্ৰসমূহ অষ্ট্ৰিয়া-হাংগেৰী, জাৰ্মানী আৰু অট্টোমান সাম্ৰাজ্যৰ পতন ঘটিল। ১৯১৭ চনত বলছেভিকসকলে ৰাছিয়া-ত ক্ষমতা দখল কৰিলে। প্ৰথম বিশ্বযুদ্ধত জয়ী হোৱা মিত্ৰ শক্তিৰ অংশসমূহ, যেনে ফ্ৰান্স, বেলজিয়াম, ইটালী, গ্ৰীচ আৰু ৰোমানিয়াৰ দখললৈ নতুন ভূ-খণ্ড আহিল। পূৰ্বৰ সাম্ৰাজ্য অষ্ট্ৰিয়া-হাংগেৰী, ৰাছিয়ান সাম্ৰাজ্য আৰু অট্টোমান সাম্ৰাজ্য ভাঙি নতুন দেশৰ জন্ম হ'ল।
প্ৰথম বিশ্বযুদ্ধৰ পাছত পৃথিৱী-ব্যাপী শান্তিৰ বাবে আন্দোলন হৈছিল[10][11] যদিও, এই যুদ্ধৰ ক্ষয়-ক্ষতিয়ে ইউৰোপৰ কেবাখনো দেশত আগ্ৰাসী আৰু প্ৰতিশোধকামী ৰাজনীতিৰ জন্ম দিয়ে। প্ৰথম বিশ্বযুদ্ধৰ অন্ত পেলোৱা ভাৰ্ছাইৰ সন্ধিৰ দাবী অনুসৰি জাৰ্মানীয়ে নিজৰ সাম্ৰাজ্যৰ এক বৃহৎ ভূ-খণ্ড হেৰোৱাৰ উপৰিও ঔপনিৱেশিক আৰু অৰ্থনৈতিক দিশত যথেষ্ট ক্ষতিৰ সন্মুখীন হৈছিল। মূল ভু-খণ্ডৰৰ ১৩% জাৰ্মানীয়ে এৰি দিবলগীয়া হৈছিল, সমূহ উপনিৱেশৰ দাবী এৰিবলগীয়া হৈছিল। এই চুক্তি অনুসৰি জাৰ্মানীয়ে অইন দেশৰ ভূ-খণ্ড আগ্ৰাসন কৰিব নোৱাৰিছিল, লগতে তেওঁলোকে এটা সীমিত সংখ্যাৰ আৰু সীমিত সা-সুবিধাৰ সেনা-বাহিনী হে ৰাখিব পাৰিছিল।[12] এনে সময়তে ৰাছিয়াত হোৱা গৃহযুদ্ধৰ পাছত ছোভিয়েট যুক্তৰাষ্ট্ৰ গঠন হৈছিল।[13]
১৯১৮-১৯১৯ চনৰ জাৰ্মান বিপ্লৱৰ ফলস্বৰূপে জাৰ্মানীত সাম্ৰাজ্যবাদী শাসনৰ অৱসান ঘটে আৰু গণতান্ত্ৰিক চৰকাৰৰ (যাক ৱেইমান ৰিপাব্লিক বোলা হৈছিল) উত্থান হয়। দ্বিতীয় বিশ্বযুদ্ধৰ সময়লৈ জাৰ্মানীত সোঁপন্থী আৰু বাওঁপন্থীৰ মাজত সংঘাত অব্যাহত আছিল। প্ৰথম বিশ্বযুদ্ধৰ মিত্ৰ-শক্তিৰ অংশীদাৰ হিচাপে ইটালীয়ে কিছু ভূ-খণ্ড লাভ কৰিছিল যদিও ইটালীয় জাতীয়তাবাদীসকল সন্তুষ্ট নাছিল, কাৰণ, ১৯১৫ চনত হোৱা শান্তিৰ চুক্তি 'লণ্ডন চুক্তি'ৰ প্ৰতিশ্ৰুতি অনসুৰি ব্ৰিটেইন আৰু ফ্ৰান্সে ইটালীক যুদ্ধৰ অংশীদাৰ হিচাপে মানি লোৱা নাছিল। ১৯২২ চনৰপৰা ১৯২৫ চনলৈ ফেচীবাদী আন্দোলনৰ নেতা বেনিটো মুছ'লিনিয়ে ইটালী শাসন কৰিছিল। এই সময়ত ইটালীক বিশ্ব শক্তি হিচাপে গঢ় দি ইটালীয় সাম্ৰাজ্য বা নৱ্য ৰোমান সাম্ৰাজ্য গঠন কৰাৰ চেষ্টা কৰা হয়। এই উদ্দেশ্যৰে ইটালীৰ পৰা প্ৰতিনিধিমূলক গণতন্ত্ৰ, প্ৰতিনিধিমূলক সমাজবাদ, বাওঁপন্থী আৰু মুক্ত ধাৰা আঁতৰাই তাৰ ঠাইত ইটালীক চৰম জাতীয়তাবাদী (nationalist), সমগ্ৰতাবাদী (totalitarian) আৰু শ্ৰেণী সুবিধাবাদী (class collaborationist) ৰাষ্ট্ৰ হিচাপে পৰিচালনা কৰা হয়।[14] জাৰ্মানীতো, এডল্ফ হিট্লাৰৰ নেতৃত্বত গঢ়ি উঠা নাজী দল-এ এক ফেচীবাদী চৰকাৰ গঠন কৰাৰ চেষ্টা চলায়। তেনে সময়তে ১৯৩০-ৰ দশকত দেখা দিয়া বিশ্ব মন্দাই (Great Depression) নাজী দলৰ প্ৰতি গণ সমৰ্থন তীব্ৰতৰ কৰি তোলে আৰু ১৯৩৩ চনত হিটলাৰক জাৰ্মানীৰ চেন্সেলৰ নিযুক্ত কৰা হয়। সেই চনতে হোৱা ৰাইখ্ষ্টাগ অগ্নিকাণ্ড-ৰ (Reichstag fire) গইনা লৈ হিটলাৰৰ নাজী দলে কমিউনিষ্ট দলৰ বিৰূদ্ধে ৰাজনৈতিক ষড়যন্ত্ৰৰ অভিযোগ আনে আৰু এই অভিযোগৰ ভিত্ততে কমিউনিষ্ট দলৰ সমূহ সদন সদস্যক আঁতৰাই নিজৰ স্থতি সুদৃঢ় কৰে আৰু জাৰ্মানীক নাজী দলৰ দ্বাৰা চালিত এক-দলবিশিষ্ট সমগ্ৰতাবাদী ৰাষ্ট্ৰ হিচাপে গঢ়ি তোলে।[15]
১৯২০-ৰ দশকত মধ্যভাগত চীনৰ কুওমিন্টাং দলে (Kuomintang Party) চীনদেশৰ উত্তৰৰ সামন্ত প্ৰভুসকলক বশ কৰি একীভূত চীন গঠন কৰাৰ বাবে আগ্ৰাসী সমৰ অভিযান অভিযান কৰে। কিন্তু এই অভিযান চীনৰ গৃহযুদ্ধলৈ ৰূপান্তৰিত হয়। কুওমিন্টাং দলৰ পূৰ্বৱৰ্ত্তী চীন সমাজবাদী দল আৰু ইয়াৰ মিত্ৰ-শক্তিৰ বিৰূদ্ধে কুওমিন্টাং দলৰ যুঁজ আৰম্ভ হয়।[16] আনহাতে, ১৯৩১ চনত ক্ৰমান্বয়ে আগ্ৰাসী নীতি গ্ৰহণ কৰা জাপান সাম্ৰাজ্যই মুক্ডেন কাণ্ডৰ (Mukden Incident) অচিলা লৈ মাঞ্চুৰিয়া আক্ৰমণ কৰি অধিগ্ৰহণ কৰে আৰু তাত পুতলা ৰাজ্য মাঞ্চুকুও গঢ়ি তোলে।[17] জাপান সাম্ৰাজ্যই সমগ্ৰ এছিয়া শাসন কৰাৰ প্ৰথম পদক্ষেপ হিচাপে চীনত নিজৰ প্ৰভুত্ব বিস্তাৰ কৰাৰ বাবে আগ্ৰহী আছিল।[18] জাপানৰ আগ্ৰাসন বাধা দিবলৈ সেই সময়ৰ অক্ষম চীনে জাতিসংঘৰ সহায় বিচাৰে। জাতিসংঘই মাঞ্চুৰিয়া অধিগ্ৰহণ কৰাৰ বাবে জাপানক ককৰ্থনা কৰে আৰু সেই অজুহাতত জাপান জাতিসংঘৰপৰা আঁতৰি আহে। ইয়াৰ পাছতে চীন আৰু জাপান যুঁজ-বাগৰত লিপ্ত হয়। ছাংহাই, ৰেহে আৰু হিবেই-ৰ যুঁজৰ পাছত জাপান আৰু চীন-এ ১৯৩৩ চনত টেংগু যুদ্ধবিৰতি চুক্তিত (Tanggu Truce) স্বাক্ষৰ কৰে। ইয়াৰ পাছতো চীনৰ স্বেচ্ছাসেৱক বাহিনীয়ে মাঞ্চুৰিয়া আৰু মাঞ্চুৰিয়াৰ অন্দৰমহলৰ চাহাৰ আৰু ছুইয়ান অঞ্চলত (১৯৩৩-১৯৩৬) জাপানৰ আগ্ৰাসনৰ বিৰূদ্ধে প্ৰতিৰোধী যুদ্ধ চলাই যায়।[19]
১৯২৩ চনত জাৰ্মানৰ চৰকাৰ ভংগ কৰিবলৈ ব্যৰ্থ হোৱা হিট্লাৰ ১৯৩৩ চনত সেই দেশৰ চেন্সেলৰ নিযুক্ত হয়। তেওঁ গণতন্ত্ৰৰ অৱসান ঘটায় আৰু চৰমপন্থী, গোষ্ঠীভিত্তিক বিশ্ব শক্তিৰ পোষকতা আৰম্ভ কৰে, লগতে তেওঁ বৃহৎ ভাৱে জাৰ্মান সামৰিক শক্তিক পুনৰ সংগঠিত কৰিবলৈ আৰম্ভ কৰে।[20] একে সময়তে ফ্ৰান্সে ইটালীৰ লগত মিত্ৰতা সুদৃঢ় কৰিবলৈ ইথিওপিয়াত ইটালীৰ আগ্ৰাসনৰ বিৰূদ্ধে নীৰৱতা অৱলম্বন কৰে। ইথিওপিয়াত ইটালীয়ে একচ্ছত্ৰী ঔপনিৱেশিক প্ৰভুত্ব স্থাপন কৰা পক্ষপাতী আছিল। ১৯৩৫ চনত জাতিসংঘই ছাৰ অৱবাহিকা অঞ্চল জাৰ্মানীক ওভোটাই দিয়ে। প্ৰথম বিশ্বযুদ্ধৰ অন্তত স্বাক্ষৰিত ভাৰ্ছাইৰ সন্ধি অনুসৰি 'ছাৰ অৱবাহিকা' ১৫ বছৰৰ বাবে ব্ৰিটেইন আৰু ফ্ৰান্সৰ দখলত আছিল আৰু ১৯৩৫ চনত এই সময়-সীমা শেষ হোৱাত 'জনমত' (plebiscite) অনুসৰি ইয়াক আকৌ জাৰ্মানীক ওভোতাই দিয়া হয়। আনফালে হিট্লাৰে 'ভাৰ্ছাইৰ সন্ধি'ৰ চৰ্ত অৱমাননা কৰি সামৰিক পুনৰসংগঠন অব্যাহত ৰাখে, লগতে সামৰিক বাহিনীৰ বাবে বাধ্যতামূলক নিযুক্তি (conscription) প্ৰক্ৰিয়া আৰম্ভ কৰে।[21]
জাৰ্মানীক সীমিত ৰাখিবলৈ ইংলেণ্ড, ফ্ৰান্স আৰু ইটালীয়ে মিলি ষ্ট্ৰেছা বাহিনী (Stress Front) গঢ়ি তোলে। আনহাতে ইউৰোপৰ ভূ-খণ্ডৰ প্ৰতি জাৰ্মানীৰ আগ্ৰাসী নীতিলৈ লক্ষ্য ৰাখি ছোভিয়েট ৰাষ্ট্ৰই ফ্ৰান্সৰ লগত 'পাৰস্পৰিক সহযোগৰ চুক্তি'ত স্বাক্ষৰ কৰে। ফ্ৰান্স-ছোভিয়েট জোটবন্ধন (Franco-Soviet pact)-ৰ এই চুক্তি স্বাক্ষৰিত হোৱাৰ আগেয়ে জাতিসংঘৰ নিয়ম অনুসৰি সাল-সলনি ঘটাবলগীয়া হয়। সলনি হোৱা চু্ক্তিখনত বিশেষ ক্ষমতা নাথাকিল।[22][23] ১৯৩৫ চনৰ জুন মাহত ইংলেণ্ড আৰু জাৰ্মানীৰ মাজত এখন নৌ-চুক্তি সম্পাদিত হয়। এই চুক্তিত আগৰ বহুতো সীমাবদ্ধতা উঠাই লোৱা হয়। ইউৰোপ আৰু এছিয়াৰ ঘটনাৱলীলৈ লক্ষ্য ৰাখি আগষ্ট মাহত 'নিৰপেক্ষতা আইন' (Neutrality Act) বলৱৎ কৰে।[24] এনে সময়তে অক্টোবৰ মাহত, ইটালীয়ে ইথিঅ'পিয়া আক্ৰমণ কৰে, আৰু ইউৰোপৰ দেশসমূহৰ ভিতৰত একমাত্ৰ জাৰ্মানীয়ে এই আক্ৰমণক সমৰ্থন কৰে। ইয়াৰ পাছতে ইটালীয়ে জাৰ্মানীৰ অষ্ট্ৰিয়া আগ্ৰাসনৰ প্ৰতি থকা আপত্তি উঠাই লয়।[25]
মাৰ্চ, ১৯৩৬-ত হিট্লাৰে ভাৰ্ছাই আৰু লোকাৰ্নো সন্ধিৰ চৰ্ত ভংগ কৰি ৰাইনলেণ্ড-ত পুনৰ সামৰিক শক্তি সংগঠিত কৰে। প্ৰথম বিশ্বযুদ্ধৰ পাছত ৰাইন নৈৰ পূব পাৰৰ জাৰ্মানীৰ অংশসমূহত সামৰিক শক্তিৰ সংগঠনত নিষেধাজ্ঞা আছিল। অৱশ্যে ইউৰোপৰ মূল শক্তিসমূহে হিট্লাৰৰ কাৰ্য্যত প্ৰতিক্ৰিয়া প্ৰকাশ কৰা নাছিল।[26] জুলাই মাহত হোৱা স্পেইনৰ গৃহযুদ্ধত হিট্লাৰ আৰু মুছোলিনিয়ে স্পেনিছ জাতীয়তাবাদী দলক সমৰ্থন আগবঢ়ায়। আনহাতে, ছোভিয়েট ৰাষ্ট্ৰদলে স্পেনিছ চৰকাৰক সমৰ্থন দিয়ে। স্পেইনৰ গৃহযু্দ্ধক দুয়োপক্ষই নিজৰ নিজৰ সামৰিক উদ্ভাৱনৰ পৰীক্ষা-নিৰীক্ষাৰ থলী হিচাপে প্ৰয়োগ কৰিছিল।[27] গৃহযুদ্ধৰ অন্তত ১৯৩৯ চনত ফেচীবাদী আৰু কৰ্তৃত্ববাদী স্পেনিছ জাতীয়তাবাদী দলে জয়লাভ কৰে। ১৯৩৬ চনৰ অক্টোবৰ মাহত জাৰ্মানী আৰু ইটালী-য়ে ৰোম-বাৰ্লিন অক্ষশক্তি (Rome-Berlin Axis) গঠন কৰে। ইয়াৰ এমাহ পাছতে জাৰ্মানী আৰু জাপানে এণ্টি কমিনটাৰ্ন চুক্তিত (Anti-Comintern) স্বাক্ষৰ কৰে, এবছৰ পাছতে ইটালীও এই চুক্তিৰ অংশীদাৰ হয়। এই চুক্তিত 'আন্তৰ্জাতিক কমিউনিষ্ট' (Communist International) গঠনৰ বিৰুদ্ধে ব্যৱস্থা লোৱাৰ কথা কোৱা হৈছিল। আনফালে 'ঝিয়ান কাণ্ড'ৰ পাছত চীন দেশৰ কুওমিণ্টাং আৰু অন্যান্য কমিউনিষ্ট দলে যুদ্ধবিৰতি লৈ ছোভিয়েট ৰাষ্ট্ৰদলৰ সৈতে সহযোগ কৰি জাপানৰ বিৰুদ্ধে যুঁজিবলৈ এক 'সন্মিলিত বাহিনী' গঠন কৰে।[28]
দ্বিতীয় ইটালী-এবিছিনিয়া যুদ্ধ অক্টোবৰ ১৯৩৫-ৰপৰা মে ১৯৩৬-লৈ চলিছিল। ইটালী ৰাজ্যৰ সেনা আৰু ইথিওপিয়া (এবিছিনিয়া) সাম্ৰাজ্যৰ সেনাৰ মাজত এই যুদ্ধ সংঘটিত হৈছিল। যুদ্ধৰ সমাপ্তিত ইথিওপিয়া ইটালীয় সেনাই অধিকাৰ কৰে আৰু ইথিওপিয়াক নতুনকৈ গঠিত 'ইটালীয় পূব আফ্ৰিকা' উপনিবেশৰ সংলগ্ন কৰা হয়। সমসাময়িক ৰাজনৈতিক দিশত এই যুদ্ধই শান্তিস্থাপনৰ ক্ষেত্ৰত জাতিসংঘৰ দুৰ্বলতাক উদঙাই দিয়ে। ইটালী আৰু ইথিওপিয়া দুয়োখন দেশেই জাতি-সংঘৰ সদস্য আছিল। ইটালীয়ে জাতি-সংঘৰ দশম অনুচ্ছেদৰ ধাৰা পোনপটীয়া ভাৱেই উলংঘা কৰিছিল যদিও সংঘই ইটালীৰ বিৰূদ্ধে একো ব্যৱস্থা কৰিব নোৱাৰিলে।[29]
ইটালীৰ গৃহযুদ্ধত জাৰ্মানী আৰু ইটালীয়ে সেনানায়ক ফ্ৰান্সিছকো ফ্ৰেংকোৰ দ্বাৰা পৰিচালিত জাতীয়তাবাদী দলক সমৰ্থন দিছিল। আনহাতে ছোভিয়েট ৰাষ্ট্ৰদলে স্পেইনৰ চৰকাৰক সমৰ্থন দিছিল। জাৰ্মানী আৰু ছোভিয়েট দেশে এই 'প্ৰতিনিধিমূলক যুদ্ধ' (proxy war)-খনক ন-আৱিস্কৃত সামৰিক অস্ত্ৰ-শস্ত্ৰ তথা সমৰকৌশলৰ পৰীক্ষাৰ কেন্দ্ৰ হিচাপে ব্যৱহাৰ কৰিছিল। জাৰ্মানসকলে এই যুদ্ধৰ ভিতৰতে ১৯৩৭ চনৰ এপ্ৰিল মাহত গুৱেৰ্নিকাত বোমা বৰ্ষণ কৰি অনাগত দিনৰ যুদ্ধত ব্যৱহাৰ হ'বলগীয়া অ-সামৰিক নাগৰিকৰ ওপৰত বোমা-বৰ্ষণৰ ইংগিত দিছিল। এই যুদ্ধত জাতীয়তাবাদী দলে জয়লাভ কৰে।[30][31]
জাপানৰ প্ৰৰোচনাতে সংঘটিত মাৰ্ক' প'ল' সেতু সংঘাত-ৰ (Marco Polo Bridge Incident) গইনা লৈ জাপানে চীন আক্ৰমণ কৰি চীনৰ ৰাজতন্ত্ৰৰ পুৰণি ৰাজধানী বেইজিং অধিকাৰ কৰে আৰু সমগ্ৰ চীনা সাম্ৰাজ্যতে নিজৰ আধিপাত্য বিস্তাৰ কৰিবলৈ অভিযান আৰম্ভ কৰে।[32] তাৎক্ষণিক ভাৱে ছোভিয়েট দেশে চীন-ছোভিয়েট অনাগ্ৰাসী চুক্তি (Sino-Soviet Non-Aggression Pact সম্পন্ন কৰি চীনলৈ 'দ্ৰব্য সহায়' (material support) আগবঢ়ায়, আৰু ইয়াৰ জৰিয়তে স্বত:স্ফূৰ্ত ভাৱে ইতিপূৰ্বে বলৱৎ 'চীন-জাপান সহযোগিতা চুক্তি' (Sino-German cooperation (1911–-1941)) ভঙ্গ হয়। চীনৰ সৰ্ব্বোচ্চ সমৰাধিনায়ক (Generalissimo) ছিয়াং কাই-ছেক-এ (Chiang Kai-shek) জাৰ্মানীত প্ৰশিক্ষিত 'উত্তম সেনা'ক ছাংহাইৰ (Battle of Shanghai) ৰক্ষণা-বেক্ষণৰ বাবে প্ৰেৰণ কৰে, কিন্তু তিনি মাহৰ যুদ্ধৰ পাছত ছাংহাইৰ পতন ঘটে। জাপানী সেনাই চীনা সেনাক পিছ হুহঁকিবলৈ বাধ্য কৰে আৰু ১৯৩৭ চনৰ ডিচেম্বৰ মাহত চীনৰ ৰাজধানী নানকিং (Nanking) দখল কৰে আৰু নানকিঙৰ গণহত্যা (Nanking Massacre) সংঘটিত কৰে।
১৯৩৮ চনৰ জুন মাহত চীনা সৈন্যই ইয়েল' নদীত বানপানীৰ (1938 Yellow River flood) সৃষ্টি কৰি জাপানৰ বিজয়াভিযান ৰুদ্ধ কৰিবলৈ সক্ষম হয়। এই সুযোগতে চীনে ৱুহান-ত (Wuhan) প্ৰতিৰোধ গঢ়ি তুলিবলৈ সময় পায়। কিন্তু অক্টোবৰ মাহত জাপানী সেনাই ৱুহান দখল কৰে।[33] অৱশ্যে জাপানৰ সামৰিক বিজয়ে চীনা প্ৰতিৰোধ সম্পূৰ্ণৰূপে ৰোধ কৰিব নোৱাৰিলে। চীনা চৰকাৰে ৰাজধানী চংকিঙ-লৈ (Chongqing) ৰাজধানী স্থানান্তৰ কৰে আৰু যুদ্ধ চলাই যায়।[34]
২৯ জুলাই, ১৯৩৮ চনত জাপানে ছোভিয়েট যুক্তৰাজ্য আক্ৰমণ কৰে। খাছান হ্ৰদৰ যুদ্ধত (Battle of Lake Khasan) জয় লাভ কৰি ছোভিয়েট সেনাই জাপানক ৰুধিবলৈ সক্ষম হয়। অৱশ্যে জাপানে এই যুদ্ধৰ ফলাফলক অমীমাংসিত বুলি গণ্য কৰে, আৰু ১৯৩৯ চনৰ মে মাহৰ ১১ তাৰিখে জাপান-মংগোলিয়াৰ সীমা খালখিন গল নদীলৈ বিস্তাৰ কৰাৰ লক্ষ্য স্থিৰ কৰে। আৰম্ভণিতে কেইখন মান যুদ্ধত সাফল্য লাভ কৰিলেও ছোভিয়েট 'লাল সেনা'-ই (Red Army) মংগোলিয়াত জাপানৰ 'কোৱানটাং সেনা' (Kwantung Army) হৰুৱাবলৈ সক্ষম হয়। এয়া আছিল জাপানৰ প্ৰথম ডাঙৰ পৰাজয়।[35][36]
এই যুঁজ-বাগৰৰ ফলস্বৰূপে জাপানী চৰকাৰে ছোভিয়েট চৰকাৰৰ লগত শান্তিপূৰ্ণ অৱস্থানৰ পোষকতা কৰে, যাতে চীনৰ লগত চলি থকা যুদ্ধত ছোভিয়েট দেশে হস্তক্ষেপ নকৰে। আনহাতে এই যুঁজৰ পাছতে জাপানে আমেৰিকা আৰু প্ৰশান্ত মহাসাগৰত থকা ইউৰোপীয় উপনিৱেশ সমূহলৈ নিজৰ মনোযোগ স্থানান্তৰিত কৰে। এই যুদ্ধৰ ফলতে ছোভিয়েট সামৰিক নায়ক 'জৰ্জি ঝুকভ'-ৰ উত্থান হয়, এখেতে পাছলৈ দ্বিতীয় বিশ্বযুদ্ধৰ 'মস্কোৰ যুদ্ধ' আদিত বিশেষ ভূমিকা লৈছিল।[37]
ইউৰোপত জাৰ্মানী আৰু ইটালী-য়ে সাহসী পদক্ষেপ ল'বলৈ আৰম্ভ কৰিছিল। ১৯৩৮ চনৰ মাৰ্চ মাহত জাৰ্মানী অষ্ট্ৰিয়া আক্ৰমণ কৰি অধিকাৰ কৰে। কিন্তু অন্যান্য ইউৰোপীয়া শক্তিয়ে এই কাৰ্য্যৰ বিৰূদ্ধে বিশেষ প্ৰতিক্ৰিয়া দৰ্শোৱা নাছিল।[38] ইয়াৰ পাছত হিটলাৰে চেক'শ্ল'ভাকিয়াৰ অন্তৰ্গত জাৰ্মান লোকৰ সংখ্যাগৰিষ্ঠ অঞ্চল ছাডেটেনলেণ্ড-ৰ (Sudetenland) বাবে দাবী তোলে। ফ্ৰান্স আৰু ব্ৰিটেইনে জাৰ্মানীৰ লগত 'মিউনিক চুক্তি' সম্পন্ন কৰি এই অঞ্চল জাৰ্মানীৰ হাতত অৰ্পণ কৰে। চেক'শ্ল'ভাকিয়াৰ চৰকাৰে এই কাৰ্য্যৰ বিৰোধিতা কৰিছিল। কিন্তু জাৰ্মানীয়ে আৰু নতুন ভূ-খণ্ড দাবী কৰিব নোৱাৰাৰ প্ৰতিশ্ৰুতি ৰাখি 'মিউনিক চুক্তি' স্বাক্ষৰ কৰা হৈছিল।[39] অৱশ্যে ইয়াৰ কিছুদিন পাছতেই জাৰ্মানী আৰু ইটালীয়ে সন্মিলিত ভাৱে চেক'শ্ল'ভাকিয়াৰ কিছু ভূ-খণ্ড হাংগেৰী আৰু পোলেণ্ড-ৰ হাতত দিবলৈ বাধ্য কৰে।[40] ১৯৩৯ চনৰ মাৰ্চ মাহত জাৰ্মানীয়ে চেক'শ্ল'ভাকিয়াৰ বাকী অংশ আক্ৰমণ কৰে, আৰু ইয়াক দুটা ভাগত বিভক্ত কৰি ক্ৰমে 'বহেমিয়া আৰু মোৰাভিয়া আশ্ৰিত ৰাজ্য' (Protectorate of Bohemia and Moravia) আৰু জাৰ্মান-অনুগামী দেশ 'শ্ল'ভাক গণৰাজ্য' (Slovak Republic) গঠন কৰে।[41]
ইয়াৰ পাছতে হিটলাৰে ডানঝিগ মুক্ত চহৰ জাৰ্মানীৰ অন্তৰ্গত কৰাৰ বাবে দাবী তোলে। হিটলাৰৰ কাৰ্য্যকলাপত সতৰ্ক হৈ ব্ৰিটেইন আৰু ফ্ৰান্সে 'পোলেণ্ডৰ স্বাধীনতা যুদ্ধ'ত 'সহায় কৰাৰ প্ৰতিশ্ৰুতি' দিয়ে। ১৯৩৯ চনৰ এপ্ৰিল মাহত ইটালীয়ে আলবেনিয়া আক্ৰমণ কৰে। ইয়াৰ ফলশ্ৰুতিত 'সহায় কৰাৰ প্ৰতিশ্ৰুতি' ৰোমানিয়া আৰু গ্ৰীচলৈও আগবঢ়োৱা হয়।[42] পোলেণ্ডলৈ ফ্ৰান্স আৰু ব্ৰিটিছে সহায়ৰ প্ৰতিশ্ৰুতি দিয়াৰ পাছতেই জাৰ্মানী আৰু ইটালী-য়ে 'তীখা চুক্তি'-ত (Pact of Steel) স্বাক্ষৰ কৰি মিত্ৰতা কটকটীয়া কৰে।[43]
১৯৩৯ চনৰ আগষ্ট মাহতম জাৰ্মানী আৰু ছোভিয়েট সংঘই 'ম'ট'ল'ভ-ৰিবেনট্ৰ'প চুক্তি' (Molotov–-Ribbentrop Pact সম্পন্ন কৰে।[44] এই চুক্তি এক অ-বৈৰীতা চুক্তি আছিল আৰু এটা গোপন অনুচ্ছেদ অন্তৰ্ভুক্ত কৰা হৈছিল। এই চুক্তিৰ জৰিয়তে দুই দেশেই ৰাজনৈতিক প্ৰয়োজনত প্ৰভাৱ বিস্তাৰ কৰিব পৰা অঞ্চল নিৰ্ণয় কৰি দিছিল। পোলেণ্ড আৰু লিথুআনিয়া-ত জাৰ্মানীয়ে প্ৰভাৱ বিস্তাৰ কৰিব পাৰিব, আনহাতে পূব পোলেণ্ড, ফিনলেণ্ড, এষ্ট'নিয়া, লাটভিয়া আৰু বেছাৰাবিয়াত ছোভিয়েট শক্তিয়ে প্ৰভাৱ বিস্তাৰ কৰিব পাৰিব। এই চুক্তিত পোলেণ্ডত চলি থকা স্বাধীনতা যুদ্ধৰ বিষয়েও নীতি নিৰ্ধাৰণ কৰা হৈছিল।[45]
১৯৩৯চনৰ ১ ছেপ্টেম্বৰত জাৰ্মানী আৰু তেওঁলোকৰ সেইসময়ৰ কৰতলীয়া ৰাজ্য শ্ল'ভাকিয়াই পোলেণ্ড আক্ৰমণ কৰে।[46] ৩ ছেপ্টেম্বৰত ফ্ৰান্স, ব্ৰিটেইন আৰু ৰাষ্ট্ৰমণ্ডলৰ[47] দেশসমূহে জাৰ্মানীৰ বিৰূদ্ধে যুদ্ধ ঘোষণা কৰে, যদিও 'ফ্ৰান্সৰ চাৰলেণ্ড আক্ৰমণৰ' বাদে পোলেণ্ডক বৰ বেছি সহায় কৰিবলৈ সক্ষম নহয়।[48]জাৰ্মানীক অৰ্থনৈতিক ভাৱে দুৰ্বল কৰি তেওঁলোকৰ আগ্ৰাসন ৰোধ কৰাৰ উদ্দেশ্যে ব্ৰিটেইন আৰু ফ্ৰান্সে জাৰ্মানীৰ ওপৰত ৩ ছেপ্টেম্বৰত নৌ –আৱৰোধো আৰম্ভ কৰে।[49][50] ১৭ ছেপ্টেম্বৰত জাপানৰ লগত যুদ্ধ বিৰতি চুক্তি সাক্ষৰ কৰাৰ পাছত ছোভিয়েট ইউনিয়নেও পোলেণ্ড আক্ৰমণ কৰে।[51] পোলেণ্ডৰ ভু-খণ্ড জাৰ্মানী আৰু ছোভিয়েট ইউনিয়নে ভাগ কৰি লয়, লিথুৱানিয়া আৰু শ্ল'ভাকিয়াইও অলপ অলপ অংশ পায়। কিন্তু পোল সকলে আত্মসমৰ্পণ নকৰে আৰু এখন পোলিছ গুপ্ত ৰাজ্য স্থাপন কৰে, আৰু এটা গুপ্ত ঘৰুৱা সৈন্যবাহিনী তৈয়াৰ কৰি পোলেণ্ডৰ বাহিৰত মিত্ৰশক্তিৰ লগ লাগি যুদ্ধত ব্ৰতী হয়।[52]প্ৰায় ১ লাখ পোল সৈন্য ৰোমানিয়া আৰু আন বাল্টিক দেশ বিলাকলৈ অপসাৰিত কৰা হয়, আৰু এই সৈন্যসকলৰ বহুতেই পিছত আন আন ঠাইত জাৰ্মানীৰ বিপৰীতে যুদ্ধ কৰে।[53]পোলেণ্ডৰ বিখ্যাত ' এনিগমা ক'ড ব্ৰেকাৰ'((Poland's Enigma Code Breakers) সকলকো ফ্ৰান্সলৈ পলুৱাই লৈ যোৱা হয়।[54]এই কালছোৱাতে জাপানে সামৰিক ভাৱে গুৰত্বপূৰ্ণ চীনৰ 'চাংশ্বা'(Changsha) চহৰ আক্ৰমণ কৰে, কিন্তু ছেপ্টেম্বৰৰ শেষৰ ফালে এই আক্ৰমণ প্ৰতিহত কৰা হয়।[55]
পোলেণ্ড আক্ৰমণ আৰু 'লিথুৱানিয়াৰ শাসন সম্পৰ্কে জাৰ্মান-ছোভিয়েট সন্ধিৰ' (German-Soviet treaty governing Lithuania) পিছতে ছোভিয়েট ইউনিয়নে পাৰস্পৰিক সহযোগিতা চুক্তিসমূহৰ গইনা লৈ বাল্টিক দেশবিলাকক ছোভিয়েট সৈন্য (Red Army) ৰখাৰ অনুমতি দিবলৈ বাধ্য কৰে।[56][57][58]ফিনলেণ্ডে নিজৰ ভু-খণ্ড দিবলৈ অস্বীকাৰ কৰাত ১৯৩৯ চনৰ নৱেম্বৰ মাহত ছোভিয়েট ইউনিয়নে ফিনলেণ্ড অধিকাৰ কৰে।[59]১৯৪০ চনত 'ফিনিছ কনচেচন'(Finnish concessions, ফিনলেণ্ডে নিজৰ ভু-খণ্ড কিছু অংশ ছোভিয়েট ইউনিয়নক এৰি দি নিজৰ স্বাধীনতা ঘূৰাই লবলৈ কৰা মস্কো শান্তি চুক্তি ৰ পাছতহে এই বিবাদ অন্ত পৰে।[60]ফ্ৰান্স আৰু ব্ৰিটেইনে এই আক্ৰমণক, জাৰ্মানীৰে মিতিৰালি কৰাৰ সমপৰ্যায়ৰ বুলি অভিহিত কৰে আৰু জাতিসংঘৰ পৰা ছোভিয়েট ইউনিয়নক বহিষ্কাৰ কৰাৰ পোষকতা কৰে।[58]
পশ্চিম ইউৰোপত ব্ৰিটিছ সৈন্যবাহিনী মোতায়েন কৰা হয়, কিন্তু এই কালছোৱাক ব্ৰিটিছ সকলে 'নকল যুদ্ধ' আৰু জাৰ্মানসকলে 'বহি থকা যুদ্ধ' বুলি অভিহিত কৰে, কাৰণ কোনো পক্ষই ১৯৪০ চনৰ এপ্ৰিল মাহলৈকে কোনো বৃহৎ আক্ৰমণ সংঘটিত কৰা নাছিল।[61] ১৯৪০ চনৰ ফেব্ৰুৱাৰী মাহত ছোভিয়েট ইউনিয়ন আৰু জাৰ্মানীৰ মাজত এখন " ব্যৱসায়িক চুক্তি' স্বাক্ষৰিত হয়; এই চুক্তি মৰ্মে জাৰ্মানীক মিত্ৰশক্তিৰ অৰ্থনৈতিক অৱৰোধৰ লগত মকাবিলা কৰিবলৈ ছোভিয়েট ইউনিয়নে বিভিন্ন কেঁচামালৰ যোগান ধৰে, আৰু তাৰ বিনিয়ত জাৰ্মানীৰ সামৰিক আৰু ঔদ্যোগিক উপকৰণ আৰু আহিলা সমূহ লাভ কৰে।[62]
১৯৪০ চনৰ এপ্ৰিলত জাৰ্মানীয়ে ডেনমাৰ্ক আৰু নৰৱে আক্ৰমণ কৰে, ইয়াৰ উদ্দেশ্য আছিল চুইডেনৰ পৰা 'লোৰ আকৰ' লৈ আহিব লগা জাহাজ সমূহৰ যাতায়ত সুনিশ্চিত কৰা, যি ক্ষেত্ৰত ইতিমধ্যে মিত্ৰশক্তিৰ চকু পৰিছিল।[63] মিত্ৰশক্তিৰ সহায় স্বত্বেও শীঘ্ৰেই ডেনমাৰ্কৰ পতন হয়, ২ মাহৰ ভিতৰতে জাৰ্মানীয়ে নৰৱে জয় কৰে।[64] ১৯৪০ৰ মে' মাহত ব্ৰিটেইনে আইচলেণ্ডৰ ওপৰত জাৰ্মান আক্ৰমণৰ আশংকা কৰি এই দ্বীপৰাষ্ট্ৰখন অধিকাৰ কৰি লয়।[65]নৰৱেত ব্ৰিটিছ সৈন্যবাহিনীৰ বিফলতাৰ বাবে ইংলেণ্ডত বিৰূপ প্ৰতিক্ৰিয়াৰ সৃষ্টি হয়, আৰু তাৰ ফলস্বৰূপে ১৯৪০ চনৰ ১০ মে'ত 'নিভে'ল চেম্বাৰলেইন' ৰ ঠাইত ৱিনষ্ট'ন চাৰ্চিলক প্ৰধানমন্ত্ৰী পতা হয়।[66]
১৯৪০ চনৰ ১০ মে'ত জাৰ্মানীয়ে ফ্ৰান্স, বেলজিয়াম, নেদাৰলেণ্ড আৰু লাক্সেমবাৰ্গ আক্ৰমণ কৰে।[67]জাৰ্মানীয়ে ব্লিটজক্ৰেগ (blitzkrieg)কৌশল ( ক্ষিপ্ৰ গতিৰে সকলো সামৰিক শক্তি একেলগে ব্যৱহাৰ কৰা এক জাৰ্মান সমৰ কৌশল) প্ৰয়োগ কৰি কেইদিন মানৰ ভিতৰতে নেদাৰলেণ্ড আৰু বেলজিয়াম অধিকাৰ কৰে।[68]ফ্ৰান্সৰ মেজিন' লাইন (Maginot Line) সুৰক্ষা বেষ্টনী আৰু বেলজিয়ামত থকা মিত্ৰশক্তিৰ সৈন্যবাহিনীক আচম্বিত কৰি এদ্ৰেনেচ (Ardennes) অঞ্চলৰ ঘন অৰণ্যৰ মাজেৰে জাৰ্মান সৈন্যই অতৰ্কিত আক্ৰমণ চলায়[69]; এই অৰণ্যক ফৰাচী সমৰ বিশেষজ্ঞ সকলে সশস্ত্ৰ বাহনবিলাকৰ বিপক্ষে এক প্ৰাকৃতিক সুৰক্ষা ব্যৱস্থা বুলি গণ্য কৰিছিল[70]ব্ৰিটিছ সৈন্যই জুনৰ প্ৰথম ভাগতে তেওঁলোকৰ অস্ত্ৰ শস্ত্ৰ আৰু আন বয় বস্তু এৰি , ফ্ৰান্সৰ ডানকাৰ্ক(evacuate the continent at Dunkirk) অঞ্চলৰ মাজেৰে পলায়ন কৰিবলৈ বাধ্য হয়।[71] ১০ জুনত ফ্ৰান্স আৰু ব্ৰিটেইনৰ বিৰুদ্ধে যুদ্ধ ঘোষণা কৰি ইটালীয়ে ফ্ৰান্স আক্ৰমণ কৰে;[72]বাৰ দিনৰ পাছত ফ্ৰান্সে আত্মসমৰ্পণ কৰে আৰু ফ্ৰান্সৰ ভু-খণ্ড ইটালী আৰু জাৰ্মান অধিকৃত অঞ্চলৰূপে বিভক্ত হৈ পৰে,[73]আৰু এক অনা-অধিকৃত অংশ ৱিচ্চি শাসনৰ (Vichy Regime)অন্তৰ্ভুক্ত হয়। ৩ জুলাইত ব্ৰিটেইনে, জাৰ্মানীয়ে হস্তগত কৰাৰ আশংকাত আলজেৰিয়াত থকা এক ফ্ৰান্স নৌবহৰ হস্তগত কৰে।[74]
১৯৪০ চনৰ জুন মাহত ফ্ৰান্স যুদ্ধৰ শেষৰ ফালে ছোভিয়েট ইউনিয়নে বলপূৰ্বক ভাৱে ইষ্ট'নিয়া, লাটভিয়া, আৰু লিথুৱানিয়াৰ[57] লগতে ৰোমানিয়াৰ বিবাদাস্পত 'বেচাৰেবিয়া' অঞ্চল অধিগ্ৰহণ কৰে। ইতিমধ্যে নাৎসী-ছোভিয়েট 'ৰাজনৈতিক মৈত্ৰী আৰু অৰ্থনৈতিক সহযোগিতা' (political rapprochement and economic cooperation) ক্ৰমান্বয়ে কমি আহে[75][76] আৰু দুয়ুখন দেশেই যু্দ্ধৰ প্ৰস্তুতি আৰম্ভ কৰে।[77]
ফ্ৰান্সক বশ কৰাৰ পাছত, ব্ৰিটেইন আক্ৰমণ কৰাৰ পৰিকল্পনাৰে জাৰ্মানীয়ে নিজৰ বায়ুসেনাৰ শক্তি বৃদ্ধি কৰাৰ এলানি কাৰ্যসূচী হাতত লয়।[78] অৱশ্যে এই কাৰ্যসূচী বিফল হয় আৰু ছেপ্টেম্বৰ মাহত ইংলেণ্ড আক্ৰমণৰ পৰিকল্পনা বাতিল কৰা হয়।[78]নতুনকৈ হস্তগত কৰা ফৰাচী বন্দৰ সমূহ ব্যৱহাৰ কৰি জাৰ্মান নৌসেনাই অত্যধিক ব্যাপ্ত হৈ থকা ব্ৰিটিছ ৰাজকীয় নৌ-বাহিনীৰ বিপক্ষে সফলতা লাভ কৰিবলৈ আৰম্ভ কৰে,আটলাণ্টিক মহাসাগৰৰ ব্ৰিটিছ জাহাজবিলাকৰ বিৰুদ্ধে ইউ-ব'ট (U-boat)বা চাবমেৰিন ব্যৱহাৰ কৰা আৰম্ভ কৰে।[79]১৯৪০ চনত ইটালীয়ে ভুমধ্য সাগৰীয় অঞ্চলত নিজৰ সমৰ অভিযান আৰম্ভ কৰি, জুন মাহত মাল্টা অবৰোধ কৰে, আগষ্ট মাহত ব্ৰিটিছ অধিকৃত চোমালিলেণ্ড জয় কৰে, আৰু ছেপ্টেম্বৰ মাহত ব্ৰিটিছ শাসিত ইজিপ্টৰ ওপৰত বাৰম্বাৰ আক্ৰমণ চলায়। ইফালে ছেপ্টেম্বৰ মাহত চীনৰ উত্তৰভাগৰ 'ফৰাচী ইণ্ডোচীন' অঞ্চলত কেইবাটাও নৌ বহৰ হস্তগত কৰি জাপানেও চীনৰ ওপৰত অবৰোধ কটকটীয়া কৰি তোলে।[80]
এই কালছোৱাত নিৰপেক্ষ হৈ থকা আমেৰিকা যুক্তৰাষ্ট্ৰই চীন আৰু পশ্চিমীয়া মিত্ৰশক্তিক আওপকীয়াকৈ সহায় কৰি আছিল। ১৯৩৯ চনৰ নৱেম্বৰ মাহত আমেৰিকাই নিজৰ "নিৰপেক্ষতা আইন' (Neutrality Act) ৰ সংশোধন ঘটাই মিত্ৰশক্তি] 'নগদ ধনেৰে আমেৰিকাৰ পৰা বয়বস্তু কিনাৰ' (cash and carry) অনুমতি প্ৰদান কৰে।[81]১৯৪০ চনত জাৰ্মানীয়ে পেৰিছ জয় কৰাৰ পাছত আমেৰিকাৰ নিজৰ নৌশক্তি লক্ষণীয় ভাৱে বৃদ্ধি কৰে, আৰু জাপানে ইণ্ডোচীন আক্ৰমণ কৰাৰ পাছত, জপানৰ বিপক্ষে লো,তীখা আৰু যন্ত্ৰাংশৰ ৰপ্তানিৰ ওপৰত প্ৰতিবন্ধন লগায়।[82]ছেপ্টেম্বৰ মাহত আমেৰিকাই ব্ৰিটিছ অধিকৃত অঞ্চলসমূহ ব্যৱহাৰ কৰাৰ অধিকাৰৰ বিনিময়ত ব্ৰিটিছ নৌবাহিনীক ৫০খন ডেষ্ট্ৰয়াৰ জাহাজ যোগান ধৰিবলৈ সন্মত হয়।[83]তথাপিও, ১৯৪১ চন মানলৈকে অধিকসংখ্যক আমেৰিকাবাসীয়ে ইউৰোপত চলি থকা যুদ্ধত আমেৰিকান সেনাবাহিনীৰ পোনপতীয়া যোগদানৰ বিৰোধিতা কৰিছিল।[84]
১৯৪০ চনৰ ছেপ্টেম্বৰ মাহত জাপান, ইটালী আৰু জাৰ্মানীৰ মাজত হোৱা ত্ৰিপাক্ষিক চুক্তিয়ে দেশকেইখনক একগোট কৰি 'অক্ষশক্তি'ক এক বিধিসন্মত ৰূপ প্ৰদান কৰে।[85] এই চুক্তিমতে, ছোভিয়েট ইউনিয়নক বাদ দি, আন যিকোনো দেশে যদি 'অক্ষশক্তি' কোনো সদস্য দেশক আক্ৰমণ কৰে, তেন্তে এই তিনিখন দেশৰ লগত একেলগে যুদ্ধত লিপ্ত হব লাগিব।[86]এই কালছোৱাত আমেৰিকা যুক্তৰাষ্ট্ৰই ঋণ -বন্ধকী (Lend-Lease) নীতি মতে বিভিন্ন সামগ্ৰী যোগানেৰে ইংলেণ্ড আৰু চীনক অবিৰত ভাৱে সহায় কৰি আহিছিল,[87]আৰু আটলাণ্টিক মাহাসাগৰৰ প্ৰায় আধা অংশযুৰি এক সুৰক্ষিত অঞ্চল সৃষ্টি কৰিছিল, য'ত যাতায়ত কৰা ব্ৰিটিছ জাহাজ বিলাকক আমেৰিকাৰ নৌসেনাই ৰক্ষণাবেক্ষণ দিছিল।[88]ইয়াৰ ফলস্বৰূপে, আধিকাৰিক ভাৱে নিৰপেক্ষ হৈ থাকিও, তেওঁলোকে জাৰ্মানীৰ লগত উত্তৰ আৰু মধ্য আটলাণ্টিক অঞ্চলত এক দীৰ্ঘদিনীয়া নৌ-যুদ্ধত জড়িত হৈ পৰিব লগা হৈছিল।[89][90]
১৯৪০ চনৰ নৱেম্বৰ মাহত হাংগেৰী, শ্ল'ভাকিয়া আৰু ৰোমানিয়াৰ যোগদানেৰে অক্ষশক্তিৰ পৰিসৰ বৃদ্ধি পায়।[91]১৯৪০ চনৰ অক্টোবৰ মাহত ইটালীয়ে গ্ৰীচ আক্ৰমণ কৰে, কিন্তু কেইদিন মানৰ ভিতৰতে এই আক্ৰমণ প্ৰতিহত কৰা হয় আৰু তেওঁলোক আলবেনিয়ালৈকে পিছুৱাই যায়, য'ত তেওঁলোকৰ গতিৰোধ হয়।[92]১৯৪০ চনত ডিচেম্বৰত ব্ৰিটিছ ৰাষ্ট্ৰমণ্ডলৰ সৈন্যই ইটালী অধিকৃত ইজিপ্ট আৰু পুব আফ্ৰিকাত, ইটালীৰ সৈন্য বাহিনী ওপৰত প্ৰত্যাক্ৰমণ আৰম্ভ কৰে।[93]১৯৪১ চনৰ আৰম্ভণিতে ৰাষ্ট্ৰমণ্ডল সৈন্যবাহিনীয়ে ইটালীক লিবিয়ালৈয়ে পিছুৱাই যাবলৈ বাধ্য কৰে, আৰু চাৰ্চিলে এই সৈন্য বাহিনীক গ্ৰীচক সুৰক্ষিত কৰিবৰ বাবে পঠাবলৈ আদেশ জাৰি কৰে।[94] ইটালীৰ নৌ বাহিনীও কেইবাটাও শোচনীয় পৰাজয়ৰ সন্মুখীন হয়, ব্ৰিটিছ নৌসেনাই 'টাৰাণ্ট'যুদ্ধত তিনিখন ইটালীয় যুদ্ধ জাহাজ ধ্বংস কৰে; মাতাপান অন্তৰীপৰ যুদ্ধতো কেইবাখনো ইটালীয় জাহাজ নষ্ট কৰিবলৈ সক্ষম হয়।[95]
অনতিপলমে জাৰ্মানীয়ে ইটালীক সহায় কৰিবলৈ আগবাঢ়ি আহে। হিটলাৰে লিবিয়ালৈ জাৰ্মান সৈন্য প্ৰেৰণ কৰে আৰু মাৰ্চৰ শেষৰফালে আকাৰত সৰু হৈ পৰা (গ্ৰীচলৈ পঠোৱা বাবে) ৰাষ্ট্ৰমণ্ডল সৈন্যবাহিনীৰ ওপৰত ভয়ংকৰ আক্ৰমণ চলায়।[96] Iএমাহৰ ভিতৰতে ৰাষ্ট্ৰমণ্ডল সৈন্যবাহিনী ইজিপ্টলৈ অপসৰণ কৰে(টব্ৰুক বন্দৰৰ বাদে)।[97]বাদে)। ৰাষ্ট্ৰমণ্ডল সৈন্যবাহিনীয়ে এবাৰ মাৰ্চ আৰু এবাৰ জুন মাহত অক্ষশক্তিৰ সৈন্যক আঁতৰাই পঠাবলৈ প্ৰচেষ্টা চলায়, কিন্তু দুয়ুবাৰেই বিফল হয়।[98]এপ্ৰিলৰ আৰম্ভণিতে বুলগেৰিয়াই অক্ষশক্তিত যোগদান কৰাৰ পিছতে, জাৰ্মানীয়ে গ্ৰীচ আৰু যুগোশ্লাভিয়া আক্ৰমণ কৰি বালকান অঞ্চলত নিজৰ অধিকাৰ সাব্যস্ত কৰে; ইয়াতো তেওঁলোকে ক্ষিপ্ৰ অগ্ৰগতি লাভ কৰে আৰু মে'ৰ শেষলৈ মিত্ৰশক্তিক পিছুৱাই যাবলৈ বাধ্য কৰে।[99]
মিত্ৰশক্তিয়েও এই সময়চোৱাত চেগা চোৰোকাকৈ সফলতা নোপোৱা নহয়। মধ্যপ্ৰাচ্যৰ ইৰাকৰ ওপৰত, চিৰিয়াত থকা জাৰ্মান বায়ুসেনাৰ ঘাটি বিলাকৰ সহায়ত হোৱা এক আক্ৰমণ মিত্ৰশক্তিয়ে প্ৰতিহত কৰে,[100] আৰু স্বাধীন ফ্ৰান্সৰ সহযোগিতাত চিৰিয়া আৰু লেবানন অধিকাৰ কৰে, যাতে ভৱিষ্যতে এনে আক্ৰমণ সম্ভৱ নহয়।[101] আটলাণ্টিকত ব্ৰিটিছ নৌ সেনাই জাৰ্মান ধ্বজাবাহী জাহাজ বিছমাৰ্ক ধ্বংস কৰি জনসাধাৰণৰ মনোবল আকৌ ঘূৰাই আনিবলৈ সক্ষম হয়, যি সেই পৰিস্থিতি অতীৱ প্ৰয়োজনীয় হৈ পৰিছিল।[102] আন এক গুৰুত্বপূৰ্ণ কথা হ'ল যে, ব্ৰিটেইন যুদ্ধৰ সময়ত ব্ৰিটিছ বায়ুসেনাই জাৰ্মান লুফ্টৱেফ বায়ুসেনাৰ সকলোবোৰ আক্ৰমণ সফলতাৰে প্ৰতিহত কৰিছিল। জাৰ্মান বায়ুসেনাৰ বোমা আক্ৰমণ ১৯৪১ চনৰ মে' মাহত মোটামুটি বন্ধ হৈ পৰে।[103]
দুয়ুপক্ষৰ ফালৰ পৰাই মাজে মাজে কেইবাটাও আক্ৰমণ সংঘটিত হোৱা স্বত্বেও ১৯৪০ চন মানলৈ এছিয়াত চীন আৰু জাপানৰ মাজত হোৱা যুদ্ধৰ গতি স্তিমিত হৈ পৰিল। যোগান পথ বিলাক বন্ধ কৰি চীনৰ ওপৰত অধিক চাপ সৃষ্টি কৰি, জাপানৰ সৈন্যবাহিনীক পশ্চিমীয়া মিত্ৰশক্তিবিলাকৰ বিৰুদ্ধে সুবিধাজনক স্থিতি প্ৰদান কৰাৰ উদ্দেশ্যে জাপানে উত্তৰ ইণ্ডোচীনৰ সামৰিক নিয়ন্ত্ৰণ নিজৰ হাতলৈ আনে।[104]সেই বছৰৰ আগষ্ট মাহত চীনৰ কমিউনিষ্ট সকলে মধ্যচীনত অভিযান আৰম্ভ কৰে, ইয়াৰ প্ৰতিক্ৰিয়া হিচাপে জাপানে কমিউনিষ্ট সকলৰ প্ৰতি ভৌতিক আৰু মানৱসম্পদ যোগান হ্ৰাস কৰিবলৈ নিজৰ অধিকৃত অঞ্চল সমূহত কঠোৰ ব্যৱস্থা(ইং ৱিকিত পঢ়ক (Three Alls Policy) গ্ৰহণ কৰে।[105]চীনৰ কমিউনিষ্ট আৰু ৰাষ্ট্ৰবাদী শক্তি সমূহৰ মাজত বৰ্ধিত বিবাদৰ ফলস্বৰূপে ১৯৪১ চনৰ জানুৱাৰীত দুয়ুপক্ষৰ মাজত প্ৰত্যক্ষ সমৰ আৰম্ভ হয়, আৰু তেওঁলোকৰ অভ্যন্তৰীণ সহযোগিতাৰ ওৰ পৰে, আৰু ই অক্ষশক্তিক সুবিধাজনক স্থিতি প্ৰদান কৰে।[106]ইউৰোপ আৰু এছিয়াৰ পৰিস্থিতি তুলনামূলকভাৱে সুস্থিৰ হোৱাৰ পৰিপ্ৰেক্ষিতত জাৰ্মানী, জাপান আৰু (ছোভিয়েট ইউনিয়নে) নিজৰ নিজৰ সামৰিক প্ৰস্তুতি আৰম্ভ কৰে। জাৰ্মানীৰ লগত বৰ্ধিত মতবিৰোধৰ বাবে অধিক সতৰ্ক হৈ পৰা ছোভিয়েট ইউনিয়ন আৰু ইউৰোপত চলি থকা যুদ্ধৰ সুবিধা লৈ এছিয়াৰ সম্পদ সমৃদ্ধ ইউৰোপীয় উপনিবেশবিলাক হস্তগত কৰিব বিছৰা জাপানে, ১৯৪১ চনত এপ্ৰিলত এক দ্বিপাক্ষিক ' ছোভিয়েট -জাপান নিৰপেক্ষতা সন্ধি'ত (Soviet–Japanese Neutrality Pact) স্বাক্ষৰ কৰে।[107] ইয়াৰ বিপৰীতে জাৰ্মানীয়ে ছোভিয়েট ইউনিয়ন আক্ৰমণ কৰাৰ প্ৰস্তুতিৰে ছোভিয়েট সীমান্তত সৈন্য সঞ্চালন আৰম্ভ কৰে।[108]
১৯৪১ চনৰ ২২ জুনত জাৰ্মানী আৰু ইউৰোপীৰ অক্ষশক্তিৰ দেশসমূহে ফিনলেণ্ডৰ লগ লাগি ' অপাৰেচন বাৰ্বাৰোচা'ৰ(Operation Barbarossa) নামত ছোভিয়েট ইউনিয়ন আক্ৰমণ কৰে। এই আকস্মিক আক্ৰমণৰ মূল উদ্দেশ্য[109] আছিল বাল্টিক অঞ্চল, মস্কো আৰু ইউক্ৰেইন অধিকাৰ কৰি কাস্পিয়ান আৰু শ্বেতসাগৰ সংযোগী আৰ্খানজেলেস্ক-আস্ত্ৰাখান ৰেখা(Arkhangelsk-Astrakhan line)লৈকে আগবঢ়া। হিটলাৰৰ লক্ষ্য আছিল ছোভিয়েট ইউনিয়নৰ সামৰিক শক্তি নিঃশেষ কৰা, কমিউনিজমৰ উৎখাত কৰা, থলুৱা বাসিন্দা সকলক হত্যা কৰি[110] জাৰ্মানসকলৰ বাবে মুক্ত অঞ্চল[111] সৃষ্টি কৰা আৰু সামৰিক সমলসমূহৰ নীৰৱিচ্ছিন যোগান সুনিশ্চিত কৰা[112], যাতে জাৰ্মানীৰ অৱশিষ্ট শত্ৰুবিলাকক সহজে নিৰ্মূল কৰিব পাৰি।
যদিও ছোভিয়েট ৰে'ড আৰ্মিয়ে এনে পৰিস্থিতিৰ প্ৰত্যাশা কৰি যুদ্ধৰ আগতেই প্ৰত্যাক্ৰমণৰ প্ৰস্তুতি চলাইছিল[113], কিন্তু বাৰ্বাৰোচাই (Operation Barbarossa) তেওঁলোকক প্ৰতিৰক্ষামূলক স্থিতি লবলৈ বাধ্য কৰে। সেই বছৰ গ্ৰীষ্মকালত অক্ষশক্তিয়ে ছোভিয়েট ভু-খণ্ডৰ বহুলাংশ নিজৰ দখললৈ আনে , আৰু ছোভিয়েট পক্ষৰ বিস্তৰ ক্ষতিসাধন হয়। যিকি নহওক , আগষ্টৰ মাজভাগত জাৰ্মান সেনা কৰ্তৃপক্ষই এই অগ্ৰাসন সাময়িক ভাৱে বন্ধ ৰাখি, তাৰে একাংশ সৈন্য, মধ্য ইউক্ৰেইন আৰু লেনিনগ্ৰাড অভিমুখী বাহিনীকেইটাক সাহায্য কৰিবলৈ পঠোৱাৰ সিদ্ধান্ত গ্ৰহণ কৰে।[114] অক্ষশক্তিৰ দিশৰ পৰা এই 'কিয়েভ আক্ৰমণ' এক বৃহৎ সফলতা আছিল, কাৰণ তেওঁলোকে চাৰিটা ছোভিয়েট সৈন্যদলক নিঃচিহ্ন কৰাৰ লগতে পূব ইউক্ৰেইনৰ ঔদ্যোগিক চহৰ ক্ৰিমেয়ালৈ অগ্ৰসৰ হোৱাৰ পথ প্ৰশস্ত কৰি তুলিছিল।[115]
অক্ষশক্তিৰ সৈন্যক তিনি ভাগত ভগাই পেলোৱাৰ লগতে ফ্ৰান্স আৰু ভুমধ্যসাগৰীয় অঞ্চলৰ পৰা তেওঁলোকৰ বায়ুসেনাক পূব-প্ৰান্তলৈ সঞ্চালন কৰা কথাটোৱে ব্ৰিটেইনক নিজৰ সামগ্ৰিক ৰণনীতি পূনৰ জুকীয়াই চাবলৈ বাধ্য কৰিলে।[116][117]জুলাই মাহত ব্ৰিটেইন আৰু চোভিয়ট ইউনিয়নে জাৰ্মানীৰ বিপক্ষে সামৰিক সহযোগিতাৰ চুক্তি কৰিলে[118] আৰু পাৰ্চিয়ান কৰিড'ৰ en:Persian Corridor(Persian Corridor)আৰু তেলখাদসমূহ হস্তগত কৰাৰ উদ্দেশ্যে ইৰাণ অধিকাৰ কৰিলে।[119] আগষ্ট মাহত আমেৰিকা আৰু ব্ৰিটেইনে যুটীয়া ভাৱে " আটলাণ্টিক চাৰ্টাৰ" জাৰী কৰে।[120]
ৰোমানিয়াই তেওঁলোকৰ নেতা 'আয়ন এণ্টনেস্ক' ৰ কমিউনিষ্ট বিৰোধী স্থিতিত অটল থাকে আৰু ছোভিয়েট ইউনিয়নৰ পৰা তেওঁলোকৰ হেৰোৱা ভূ-খণ্ড পুনৰ অধিকাৰ কৰাৰ প্ৰচেষ্টা চলায়।[121]অক্টোবৰ মাহলৈ ইউক্ৰেইন আৰু বাল্টিক অঞ্চলত তেওঁলোকৰ লক্ষ্য সফল হোৱাত, আৰু কেৱল লেনিনগ্ৰাড[122] আৰু চেৱাষ্টপ'লতহে[123] অৱৰোধ জাৰী ৰাখিব লগা হোৱাত, অক্ষশক্তিয়ে পুনৰ মস্কোৰ ওপৰত এক বৃহৎ আক্ৰমণ সংঘটিত কৰাৰ প্ৰচেষ্টা চলায়। দুমাহ জোৰা ভয়ংকৰ যুদ্ধৰ অন্তত অক্ষশক্তি মস্কো ৰ উপকণ্ঠৰ অঞ্চলত প্ৰৱেশ কৰে, কিন্তু তেওঁলোকৰ সৈন্যবল ভাগৰুৱা[124] হৈ পৰাত অভিযান স্থগিত ৰাখিবলৈ বাধ্য হয়।[125]ছোভিয়েট ইউনিয়নৰ বহুলাংশ ভূ-খণ্ড হস্তগত কৰিবলৈ সক্ষম হলেও, মূল উদ্দশ্যত কিন্তু অক্ষশক্তি বিফল হয় : গুৰুত্বপূৰ্ণ মহানগৰ বিলাক ছোভিয়েট শক্তিৰ হাততে থাকি যায় আৰু, ছোভিয়েট প্ৰতিৰক্ষা প্ৰণালী তেতিয়াও সক্ষম হৈয়েই থাকে। এনেদৰেই ইউৰোপত "ব্লিটজক্ৰেইগ" কালৰ অন্ত পৰে।[126]
ডিচেম্বৰৰ আৰম্ভণিতে সংৰক্ষিত সমলসমূহ ব্যৱহাৰ কৰি[127], ছোভিয়েট ইউনিয়নে অক্ষশক্তিৰ সমপৰ্য্যায়ৰ সৈন্যবল যোগাৰ কৰিবলৈ সক্ষম হয়।[128]পূব প্ৰান্তত জাপানী কোৱানটুং সেনাক মকাবিলা কৰিব পৰাকৈ সামান্য সংখ্যক সেনা ৰাখি[129], ছোভিয়েট ে সমগ্ৰ সৈন্যবাহিনী অক্ষশক্তিক প্ৰত্যাক্ৰমণ কৰিবৰ বাবে নিয়োগ কৰে। ৫ ডিচেম্বৰত প্ৰায় ১০০০ কিল'মিটাৰ দৈৰ্ঘৰ সীমান্তত একেলগে এই প্ৰত্যাক্ৰমণ আৰম্ভ হয় আৰু জাৰ্মান সৈন্যবাহিনীক পশ্চিমলৈ খেদি পথায়।[130]
ইউৰোপত জাৰ্মানীৰ সফলতাই জাপানকো দক্ষিণ-পূব এছিয়াত ইউৰোপীয় চৰকাৰ সমূহৰ ওপৰত চাপ সৃষ্টি কৰিবলৈ উৎসাহ যোগায়। ডাচ্চ চৰকাৰে তেওঁলোকৰ অধিকৃত এচিয় উপনিবেশবিলাকৰ ৰাজনৈতিক ক্ষমতা এৰি নিদিলেও, তাৰ পৰা জাপানক তেলৰ যোগান ধৰিবলৈ সন্মত হয়। তাৰ বিপৰীতে ফ্ৰান্সৰ ৱিচ্ছি প্ৰশাসনে(Vichy France) ফৰাচী ইণ্ডোচীনৰ ভূ-খণ্ডৰ অধিকাৰেই জাপানক দি দিয়ে।[131]আমেৰিকা, ব্ৰিটেইন আৰু বাকী পশ্চিমীয়া দেশ সমূহে জাপানে ইণ্ডোচীন অধিকাৰ কৰি লোৱা কাৰ্য্যৰ প্ৰত্যুত্তৰ হিচাপে সকলো জাপানী সামগ্ৰী জব্দ কৰে, আৰু আমেৰিকা যুক্তৰাষ্ট্ৰই ( যি জাপানৰ প্ৰয়োজনীয়ে খাৰুৱা তেলৰ ৮০% ই যোগান ধৰিছিল[132]), জাপানৰ বিপক্ষে সম্পূৰ্ণ তৈল প্ৰতিবন্ধন ঘোষণা কৰে।[133]ইয়াৰ অৰ্থ এইটোৱেই হয়গৈ যে, হয় জাপানে এছিয়াত আৰু চীনৰ বিৰূদ্ধে তেওঁলোকৰ অভিযানসমূহ স্থগিত ৰাখিব লাগিব, নহয় বলপ্ৰয়োগ কৰি তৈলক্ষেত্ৰসমূহ নিজৰ দখললৈ আনিব লাগিব। জাপানী সেনাই প্ৰথম উপায়টো পচণ্ড নকৰিলে, বহু জাপানী সেনাধ্যক্ষই আমেৰিকাৰ তৈল প্ৰতিবন্ধন এক প্ৰকাৰৰ অকথিত যুদ্ধ ঘোষণা বুলিহে বিবেচনা কৰিলে।[134]
জাপানে খৰতকীয়াকৈ এছিয়াত থকা ইউৰোপীয় উপনিবেশ বিলাক হস্তগত কৰাৰ পৰিকল্পনা কৰিলে, যাতে মধ্য প্ৰশান্ত মহাসাগৰীয় অঞ্চলৈকে বিস্তৃত এক বৃহৎ প্ৰতিৰক্ষা বেষ্টনি তৈয়াৰ কৰিব পাৰে; যি জাপানক দক্ষিণ-পূব এছিয়াৰ সম্পদৰাজিৰ ওপৰত একচ্ছত্ৰী আধিপত্য প্ৰদান কৰিব, আৰু আত্মৰক্ষাৰ বাবে যুদ্ধ কৰি কৰি মিত্ৰশক্তি নিশকতীয়া হৈ পৰিব।[135]এই বেষ্টনি তৈয়াৰ কৰিবলৈ যাওঁতে আমেৰিকাৰ সম্ভাব্য হস্তক্ষেপৰ পূৰ্বানুমান কৰি জাপানে, পোন প্ৰথমে আমেৰিকাৰ প্ৰশান্ত মহাসাগৰত থকা নৌবহৰ বিলাক অক্ষম কৰি তোলাৰ পৰিকল্পনা কৰে।[136]সেইমতেই, ১৯৪১চনৰ ৭ ডিচেম্বৰত( এচিয় সময় মতে ৮ ডিচেম্বৰ) জাপানে দক্ষিণ পশ্চিম এছিয়া আৰু মধ্য প্ৰশান্ত মহাসাগৰীয় অঞ্চলত থকা ইংৰাজ আৰু আমেৰিকান ঘাটি সমূহত প্ৰায় একেসময়তে এলানি আক্ৰমণ চলায়।[137]পাৰ্ল হাৰবাৰৰ আমেৰিকান নৌবহৰ আক্ৰমণ , থাইলেণ্ড আৰু মালয়ত জাপানৰ পদাৰ্পণ, হংকং যুদ্ধ আদি এই পৰিকল্পনাৰে ফল।[137]
এই আক্ৰমণ সমূহেআমেৰিকা, ব্ৰিটেইন, অষ্ট্ৰেলিয়াকে ধৰি আন আন মিত্ৰশক্তি সমূহক জাপানৰ বিৰুদ্ধে পোনপতীয়া যুদ্ধত লিপ্ত হবলৈ বাধ্য কৰে। ইয়াৰ প্ৰত্যুত্তৰতজাৰ্মানীকে ধৰি ত্ৰিপাক্ষিক চুক্তিৰ সকলো স্বাক্ষৰ কাৰীয়ে আমেৰিকাৰ বিৰূদ্ধে যুদ্ধ ঘোষণা কৰে। জানুৱাৰী মাহত আমেৰিকা, ব্ৰিটেইন, ছোভিয়েট ইউনিয়ন, চীন আৰু আন ২২খন সৰু বা নিৰ্বাসিত চৰকাৰে, 'আটলাণ্টিক চাৰ্টাৰ' সমৰ্থন কৰি "ৰাষ্ট্ৰসংঘ ঘোষণাপত্ৰ" জাৰী কৰে।[138] ছোভিয়েট ইউনিয়নে এই ঘোষণাৰ সকলো কথা মানিবলৈ অস্বীকাৰ কৰি জাপানৰ লগত নিৰপেক্ষতা বজাই ৰখাৰ সিদ্ধান্ত গ্ৰহণ কৰে,[139][140]আৰু " আত্মনিৰ্ণয়" শীৰ্ষক সিদ্ধান্তটোৰ পৰা নিজকে মুক্ত ৰাখে।[120]১৯৪১ চনৰ পৰা ষ্টেলিনে, চাৰ্চিল আৰু ৰুজভেল্টক ফ্ৰান্সৰ দিশৰ পৰা অক্ষশক্তিক আক্ৰমণ কৰিবলৈ বাৰম্বাৰ অনুৰোধ কৰে।[141] পূব সীমান্ত তেতিয়া ইউৰোপৰ সৰ্ববৃহৎ যুদ্ধস্থলী হৈ পৰিছিল; কেইবা মিলিয়ন ছোভিয়েট সৈন্য হতাহত হোৱাৰ বিপৰীত মিত্ৰশক্তিৰ হতাহতৰ সংখ্যা আছিল যথেষ্ট কম। চাৰ্চিল আৰু ৰুজভেল্টে এই আক্ৰমণৰ প্ৰস্তুতিৰ বাবে আৰু অধিক সময় বিছাৰে, ফলত এনে এক ধাৰণাৰ জন্ম হয় যে তেওঁলোকে "ছোভিয়েট লোকৰ জীৱনৰ বিনময়ত পশ্চিমীয়া লোকৰ জীৱন ৰক্ষা কৰিবলৈ হোঁহোকা পিছলা কৰিছে। "[142]
ইতিমধ্যে ১৯৪২ চনৰ এপ্ৰিল মাহৰ মাজভাগলৈ, জাপান আৰু ইয়াৰ সহযোগী থাইলেণ্ডে মিত্ৰশক্তিৰ অপূৰণীয় ক্ষতি সাধন কৰি প্ৰায় সমগ্ৰ বাৰ্মা, মালয়, ডাচ্চ অধিকৃত ভাৰতীয় অঞ্চল, চিংগাপুৰ[143] আৰু ৰাবাউল দখল কৰে, যথেষ্ট সংখ্যক লোকক যুদ্ধবন্দীও কৰে। ফিলিপাইনচে কৰেজিড'ৰ নামৰ স্থানত কঠিন প্ৰতিদ্বন্দ্বীতা আগবঢ়াই যদিও অৱশেষত হাৰ মানে আৰু ফিলিপাইনচৰ ৰাষ্ট্ৰমণ্ডল চৰকাৰক নিৰ্বাসিত কৰা হয়।[144]জাপানৰ নৌসেনাইয়ো দক্ষিণ চীন সাগৰ, জাভা সাগৰ আৰু ভাৰত মহাসাগৰত কেইবাটাও উল্লেখনীয় বিজয় সাব্যস্ত কৰে[145], আৰু অষ্ট্ৰেলিয়াৰ ডাৰৱিনত থকা মিত্ৰশক্তিৰ নৌ বহৰত বোমা বৰ্ষণ কৰে। এই সময়ছোৱাত মিত্ৰশক্তিৰ একমাত্ৰ সফলতা হ'ল ১৯৪২ চনৰ জানুৱাৰীত ছাংশ্বা বিজয়।[146]অপ্ৰস্তুত প্ৰতিদ্বন্দ্বীৰ বিৰূদ্ধে এই সহজ বিজয় বিলাকে জাপানক অত্যধিক আত্মবিশ্বাসী কৰি তোলে; লগতে জোখতকৈ বেছি বিস্তৃত।[147]
জাৰ্মানীয়েও নিজৰ অগ্ৰগতি বজাই ৰাখে। আমেৰিকান নৌ-সেনাৰ সন্দেহপূৰ্ণ সিদ্ধান্ত কিছুমানৰ সুবিধা লৈ তেওঁলোকে আটলাণ্টিকৰ আমেৰিকান উপকূলবৰ্তী এলেকাত মিত্ৰশক্তিৰ জাহাজ যাতায়ত ব্যৱস্থা বিধস্ত কৰি পেলায়।[148]বিস্তৰ ক্ষয়-ক্ষতিৰ সন্মুখীন হলেও ইউৰোপৰ অক্ষশক্তিয়ে মধ্য আৰু পশ্চিম ৰাছিয়াত এক বৃহৎ ছোভিয়েট আক্ৰমণ প্ৰতিহত কৰিবলৈ সক্ষম হয়, আৰু পূৰ্ববৰ্তী বছৰটোত হস্তগত কৰা ভু-খণ্ডৰ ওপৰত নিজৰ কতৃত্ব বাহাল ৰাখে।[149] উত্তৰ আফ্ৰিকাতো জানুৱাৰী মাহত জাৰ্মানীয়ে আক্ৰমণ কৰি, ব্ৰিটিছ সৈন্যক গাজালা লাইনলৈ(Gazala Line) পিছুৱাই যাবলৈ বাধ্য কৰে।[150]ইয়াৰ পিছত কিছুদিনৰ বাবে সকলো আক্ৰমণ বন্ধ ৰাখি জাৰ্মানীয়ে পৰবৰ্তী অভিযান সমূহৰ পৰিকল্পনা কৰা আৰম্ভ কৰে।[151]
১৯৪২ চনৰ মে' মাহৰ আৰম্ভণিতে জল-স্থল দুয়ো দিশৰ পৰা একেলগে আক্ৰমণ কৰি মৰ্চবে' বন্দৰ (Port Moresby) অধিকাৰ কৰাৰ অভিযান চলায় উদ্দেশ্য আছিল আমেৰিকা আৰু অষ্ট্ৰেলিয়াৰ মাজত যোগাযোগ আৰু ৰছদ পথ বিচ্ছিন্ন কৰা। মিত্ৰশক্তিয়ে ক'ৰেল চি যুদ্ধত জাপানী নৌসেনাক আগভেটি ধৰি এই আক্ৰমণ প্ৰতিহত কৰে।[152]'ডুলিটল ৰেইড'ৰ(Doolittle Raid) সফলতাৰে উৎসাহিত হৈ জাপানে মিডৱে' এট'ল আক্ৰমণ কৰাৰ পৰিকল্পনা কৰে, যাতে আমেৰিকাৰ যুদ্ধ জাহাজ বিলাকক যুদ্ধলৈ প্ৰলোভিত কৰি ধ্বংস কৰিব পাৰি; আমেৰিকাৰ দৃষ্টি আনফালে নিবলৈ একেসময়তে আলাস্কাৰ এলুটিয়ান দ্বীপপূঞ্জলৈয়ো সেনা পথোৱাৰ পৰিকল্পনা কৰা হয়।[153]জুনৰ আগভাগতে জাপানে নিজৰ পৰিকল্পনা কাৰ্য্যকৰী কৰিবলৈ আগবাঢ়ে, কিন্তু ইতিমধ্যে আমেৰিকাই 'জাপান নৌসেনা ক'ড' ভাঙিবলৈ সক্ষম হ'য় আৰু জাপানৰ পৰিকল্পনাৰ বিষয়ে আগতীয়াকৈ জানিব পাৰে। ,এই সুবিধা ব্যৱহাৰ কৰি আমেৰিকাই মিডৱে' যুদ্ধত ৰাজকীয় জাপানী নৌসেনাৰ বিৰূদ্ধে নিৰ্ণায়ক জয় সাব্যস্ত কৰে।[154]
মিডৱে' যুদ্ধৰ পৰাজয়ত নিজৰ আক্ৰমণাত্মক ক্ষমতা যথেষ্ট পৰিমাণে হেৰুৱাই পেলোৱা জাপানে, Jএইবাৰ [পাপুৱা]ত স্থলযুদ্ধৰে মৰ্চবে' বন্দৰ অধিকাৰ কৰাৰ প্ৰচেষ্টা চলায়।[155]ইফালে আমেৰিকায়ো দক্ষিণ পশ্চিম এছিয়াত জাপানৰ মুখ্য সামৰিক ঘাটি 'ৰাবাউল' দখল কৰাৰ পথত, প্ৰথম পদক্ষেপ হিচাপে, দক্ষিণ চ'ল'ম'ন দ্বীপপূঞ্জৰ জাপানী অধিকৃত অঞ্চল সমূহত ( মূলত: গুডাল কেনেল) আক্ৰমণ চলোৱাৰ পৰিকল্পনা কৰে।[156]
দুয়ুদেশেই জুলাই মাহত নিজৰ পৰিকল্পনা মতে অভিযান আৰম্ভ কৰে, কিন্তু ছেপ্টেম্বৰ মাহলৈ জাপানে গুডাল-কেনেল যুদ্ধত বেছি গুৰুত্ব দিব লগাত পৰে। নিউগিনিত থকা জাপানী সৈন্য সকলক মৰ্চবে' বন্দৰ এৰি দ্বীপটোৰ উত্তৰ দিশলৈ যাবলৈ আদেশ দিয়া হয়, য'ত তেওঁলোকে বুনা-গুনা যুদ্ধত আষ্ট্ৰেলীয় আৰু আমেৰিকান সেনাৰ মুখামুখি হয়।[157] গুদাল-কেনেল অনতি পলমে দুয়ুপক্ষৰ বাবে যুদ্ধৰ কেন্দ্ৰ বিন্দু হৈ পৰে আৰু দুয়ুপক্ষই বিপুল সৈন্য তথা যুদ্ধ জাহাজৰ সমাবেশ ঘটায়। ১৯৪৩ চনৰ আৰম্ভণিলৈ এই যুদ্ধত জাপানে পৰাজয় স্বীকাৰ কৰে আৰু নিজৰ সৈন্য অপসৰণ কৰিবলে বাধ্য হয়।[158] ইতিমধ্যে ৰাষ্ট্ৰমণ্ডল সৈন্য বাহিনীয়ে বাৰ্মাত একেলগে দুটা অভিযান আৰম্ভ কৰে, প্ৰথম, ১৯৪২ চনত আৰাকান এলেকাত আক্ৰমণ, য'ত তেওঁলোক শোচনীয় ভাৱে পৰাজিত হৈ ভাৰতলৈ পিছুৱাই আহে।[159]দ্বিতীয়তে তেওঁলোকে জাপানী সীমান্তবিলাকত অনিয়মিত ভাৱে আক্ৰমণ চলায়, ইয়াতো তেওঁলোকৰ সফলতা সন্দেহাবৃত হৈ থাকে।[160]
জাৰ্মানীৰ পূব –সীমান্তত অক্ষশক্তিয়ে কাৰ্চ্ছ উপদ্বীপ আৰু খাৰক'ভত ছোভিয়েট আক্ৰমণ প্ৰতিৰোধ কৰে[161]আৰু তাৰপাছতেই দক্ষিণ ৰাছিয়াত তেওঁলোকৰ গ্ৰীষ্মকালীন মূল অভিযান আৰম্ভ কৰে উদ্দেশ্য আছিল সীমান্তৰ উত্তৰ আৰু মধ্যক্ষেত্ৰ সমূহ সুৰক্ষিত ৰাখি, ককেকাছ অঞ্চলৰ তেলখাদ বিলাক আৰু কুবান ষ্টেপচ অঞ্চল দখল কৰা। জাৰ্মান বিলাকে উত্তৰৰ সৈন্য গোটক ' A' আৰু 'B' দুভাগত ভাগ কৰি লয়। A গোটে ড'ন নদীৰ নামনি অঞ্চলত আক্ৰমণ চলায় আৰু B গোটে ককেকাছৰ দক্ষিণ পূব দিশত ভল্গা নদী অভিমুখে আগবাঢ়ে।[162] ৰাছিয়াই ষ্টেলিনগ্ৰাডত তেওঁলোকৰ খোপনি মজবুত কৰাৰ সিদ্ধান্ত লয়, যি প্ৰকৃততে দুয়ুটা জাৰ্মান সৈন্যগোটৰ পৰিকল্পিত পথতে অৱস্থিত আছিল।
নৱেম্বৰৰ মাজভাগত এক ঘাটক পথযুদ্ধৰ মাজেৰে জাৰ্মান সেনাই প্ৰায় ষ্টেলিনগ্ৰাড দখল কৰিছিলেই, সেই সময়তে ছোভিয়েট ে তেওঁলোকৰ দ্বিতীয় শীতকালীন আৰম্ভ কৰি ষ্টেলিনগ্ৰাডত জাৰ্মান বাহিনীক ঘেৰি ধৰে[163]আৰু ঋেভ চেলিয়েণ্টত এলানি আক্ৰমণ চলায়, যদিও এই আক্ৰমণ অৱশেষত শোচনীয় ভাৱে বিফল হয়।[164]১৯৪৩ চনৰ ফেব্ৰুৱাৰীত জাৰ্মান বাহিনী বিস্তৰ ক্ষতিৰ সন্মুখীন হয় আৰু ষ্টেলিনগ্ৰাডত থকা জাৰ্মান সৈন্য সকলে আত্মসমৰ্পণ কৰিব লগাত পৰে।[165]ফেব্ৰুৱাৰীৰ মাজভাগত ছোভিয়েট সৈন্যৰ দ্বাৰা অহৰ্নিশে চাপ পাই সংকুচিত হৈ পৰা জাৰ্মান সকলে খাৰক'ভৰ ওপৰত পুনৰ আক্ৰমণ চলায় আৰু ৰাছিয়ান মহানগৰ কুৰ্স্কৰ সীমান্তত এটা চেলিয়েণ্ট (salient, তিনিও দিশৰ পৰা শত্ৰুৰে আবৰি থকা এক সামৰিক অৱস্থান) তৈয়াৰ কৰে।[166]
১৯৪১ চনৰ নৱেম্বৰত ৰাষ্ট্ৰমণ্ডল সেনাবাহিনীয়ে উত্তৰ আফ্ৰিকাত ' অপাৰেচন ক্ৰুচেডাৰ(Operation Crusader), নামৰে এক বৃহৎ আক্ৰমণ চলাই ইটালী আৰু জাৰ্মানীৰ হাতৰ পৰা হেৰোৱা ভু-খণ্ড উদ্ধাৰ কৰে।[167]পশ্চিমৰ ফালে জাপানে ৱিচ্ছি শাসনাধিস্থ মাডাগাস্কাৰক ব্যৱহাৰ কৰাৰ আশংকাত ১৯৪২ চনত ব্ৰিটেইনে এই দ্বীপ অধিকাৰ কৰে।[168]কিন্তু এই জয়ক ম্লান পেলাই অক্ষশক্তিয়ে লিবিয়াত ওপৰত প্ৰবল আক্ৰমণ চলাই মিত্ৰশক্তিক ইজিপ্তলৈ থেলি পঠায়।[169]ইফালে ইউৰোপৰ সামৰিক লক্ষ্য বিলাকত মিত্ৰশক্তিৰ গেৰিলা আক্ৰমণ বিলাক শোচনীয় ভাৱে বিফল হয়,[170] তাৰ পৰা ইয়াকে গম পোৱা যায় যে, উপযুক্তি প্ৰস্তুতি, সৰঞ্জাম আৰু সুৰক্ষা অবিহনে মিত্ৰশক্তিৰ দ্বাৰা ইউৰোপীয় অৱস্থান সমূহত সফল আক্ৰমণ সম্ভৱপৰ নহয়।[171]
১৯৪২ চনৰ আগষ্টত মিত্ৰশক্তিয়ে এল আলামিনৰ ওপৰত দ্বিতীয় আক্ৰমণ প্ৰতিহত কৰে[172] আৰু যথেষ্ট ক্ষয়-ক্ষতিৰ মাজেৰে হলেও মাল্টালৈ অতীৱ প্ৰয়োজনীয় যোগান ব্যৱস্থা পুণঃসং স্থাপিত কৰে[173] ইয়াৰ কিছু মাহ পিছতে মিত্ৰশক্তিয়ে ইজিপ্তৰ ওপৰত আক্ৰমণ চলায় আৰু অক্ষশক্তিক পৰাজিত কৰি লিবিয়াৰ মাজেৰে আগবাঢ়ে।[174]কেইদিন মান পাছতে ব্ৰিটেইন –আমেৰিকা সন্মিলিত সেনাই উত্তৰ আফ্ৰিকাত আক্ৰমণ চলায়, আৰু মিত্ৰশক্তি অধিকৃত অঞ্চলৰ সীমান্তলৈকে নিজৰ দখললৈ কৰে।[175]ফ্ৰান্স উপনিবেশ আঁতৰি যোৱাৰ প্ৰত্যুত্তৰত হিটলাৰে ৱিচ্ছি অধিকৃত ফ্ৰান্স আক্ৰমণ কৰাৰ নিৰ্দেশ দিয়ে।[175]যদিও ৱিচ্ছি সেনাই এই যুদ্ধ বিৰতি চুক্তিৰ উলংঘনৰ বিৰোধিতা নকৰে, তথাপিও জাৰ্মানীয়ে হস্তগত কৰাৰ আশংকাত নিজৰ নৌবহৰ সমূহ আঁতৰাই পঠিয়ায়।[176]শলঠেকত পৰা অক্ষশক্তিয়ে টিউনিচিয়ালৈ অপসৰণ কৰে, যদিও ১৯৪৩ৰ মে' মাহত মিত্ৰশক্তিয়ে টিউনিচিয়াও হস্তগত কৰে।[177]
গুডাল-কেনেলৰ সফলতাৰ পাছত মিত্ৰশক্তিয়ে প্ৰশান্ত মহাসাগৰত জাপানৰ ওপৰত কেইবাটাও আক্ৰমণ চলায়। ১৯৪৩ ৰ মে' মাহত মিত্ৰশক্তিয়ে এলেউচিয়ান দ্বীপপূঞ্জৰ পৰা জাপানী সকলক নিষ্কাষ কৰিবলৈ সৈন্যবল পঠায়[178], আৰু সোনকালেই ৰাবাউল(Rabaul) অবৰোধ কৰিবলৈ চাৰিওকাষৰ দ্বীপসমূহত অভিযান চলায়, আৰু মধ্য প্ৰশান্ত মহাসাগৰীয় অঞ্চলৰ গিলবাৰ্ট আৰু মাৰ্শ্বাল দ্বীপত জাপানী পৰিধি উলংঘন কৰে। .[179]১৯৪৪ চনৰ মাৰ্চ মাহলৈ এই দুয়ুটা অভিযানতে মিত্ৰশক্তি সফল হয়, তদুপৰি কেৰ'লিন দ্বীপৰ ট্ৰুকত থকা এক বৃহৎ জাপানী ঘাটি ধ্বংস কৰিবলৈ সক্ষম হয়। এপ্ৰিল মাহত পশ্চিম নিউগিনি পুনৰুদ্ধাৰ কৰিবলৈও তেওঁলোকে অভিযান আৰম্ভ কৰে।[180]
ইফালে ১৯৪৩চনৰ বসন্ত কালত ( আৰু গ্ৰীষ্মৰো কিছুদিন) জাৰ্মানী আৰু ছোভিয়েট বাহনীয়ে মধ্য ৰাছিয়াত বৃহৎ আৰু নিৰ্ণায়ক আক্ৰমণ সংঘটিত কৰিবলৈ প্ৰস্তুতি চলায়। .১৯৪৩ চনৰ ৪ জুলাইত জাৰ্মানীয়ে কুৰ্স্কত চহৰত থকা ছোভিয়েট সৈন্যৰ ওপৰত আক্ৰমণ আৰম্ভ কৰি দিয়ে। কিন্তু এসপ্তাহৰ ভিতৰতে, ছোভিয়েট ৰ সুপৰিকল্পত আৰু গভীৰ প্ৰতিৰক্ষা ব্যৱস্থাৰ[181][182] সন্মুখত তেওঁলোকৰ অৱস্থা শোচনীয় হৈ পৰে, আৰু বিশ্বযুদ্ধত প্ৰথমবাৰৰ বাবে হিটলাৰে কোনো অভিযান আধাতে সামৰাৰ হুকুম দিব লগা হয়।[183]এই সিদ্ধান্তই ৯ জুলাইৰ মিত্ৰশক্তিৰ চিচিলি অভিযানতো আংশিক প্ৰভাৱ পেলায়, আৰু ইটালীৰ পূৰ্ববৰ্তী বিফলতাসমূহৰ সুবিধা লৈ মিত্ৰশক্তিয়ে মুচ'লিনিক উৎখাত কৰি বন্দী কৰিবলৈ সক্ষম হয়।[184]
১৯৪৩ চনৰ জুলাই মাহত ছোভিয়েট সৈন্যই নিজৰ প্ৰত্যাক্ৰমণ আৰম্ভ কৰে, আৰু লগে লগে জাৰ্মানীৰ পূবপ্ৰান্তত জয়, বা স্থিতাৱস্থা বাহাল ৰখাৰ আশাও নিৰ্বাপিত হয়। কুৰ্স্কত ছোভিয়েট সৈন্যৰ বিপুল সফলতা জাৰ্মানীৰ পতনৰ বাৰ্তাবাহক হৈ আহে[185]আৰু ছোভিয়েট ে পূব প্ৰান্তত নিজৰ অৱস্থিতি মজবুত কৰি লয়।[186][187]জাৰ্মানসকলে এই প্ৰান্তত নিজৰ অৱস্থা সুস্থিৰ কৰাৰ প্ৰচেষ্টাৰে পেন্থাৰ-ৱ'ট'ন লাইনত ততাতৈয়াকৈ এক সুৰক্ষা বেষ্টনী তৈয়াৰ কৰে, কিন্তু স্মলেনস্ক (Smolensk)নামে স্থানত ছোভিয়েট ে এই বেষ্টনিও ভাঙি পেলায়।[188]
১৯৪৩ৰ ছেপ্টেম্বৰৰ আগভাগতে, পশ্চিমীয়া মিত্ৰশক্তিয়ে ইটালীৰ মূল ভূ-খণ্ডত আক্ৰমণ চলায়, আৰু ইটালীক পৰাস্ত কৰি অস্ত্ৰসম্বৰণ কৰিবলৈ বাধ্য কৰায়।[189]প্ৰত্যুত্তৰত জাৰ্মানীয়ে ইটালীৰ সৈন্যসকলৰ পৰা অস্ত্ৰ কাঢ়ি লয়, আৰু মিত্ৰশক্তিৰ পৰা মূক্ত হৈ থকা ইটালীৰ অঞ্চলসমূহৰ নিয়ন্ত্ৰণ নিজৰ হাতলৈ আনে,[190]আৰু লগে লগে এক কেইবা তৰপীয়া প্ৰতিৰক্ষা বেষ্টনী তৈয়াৰ কৰে।[191] জাৰ্মানীৰ বিশেষ সৈন্যবলে মুচ'লিনিক উদ্ধাৰ কৰে, আৰু লগে লগে মুচ'লিনিয়ে জাৰ্মান অধিকৃত ইটালীত " সমাজতান্ত্ৰিক ইটালী"(Italian Social Republic).[192] নামেৰে এখন কৰতলীয়া দেশৰ সৃষ্টি কৰে। ইতিমধ্যে নৱেম্বৰ মাহলৈ মিত্ৰশক্তিয়ে জাৰ্মান প্ৰতিৰক্ষা বেষ্টনীৰ তৰপ বিলাক এটা এটাকৈ ধ্বংস কৰি মূল বেষ্টনীত উপনীত হয়।[193]
১৯৪৩ চনলৈ আটলাণ্টিকতো জাৰ্মানী বিস্তৰ ক্ষতিৰ সন্মুখীন হয়। মিত্ৰশক্তিৰ প্ৰত্যাক্ৰমণবোৰ ক্ৰমান্বয়ে সফলতাৰ দিশলৈ গতি কৰে আৰু জাৰ্মানীয়ে কেইবাখনো চাবমেৰিন যুদ্ধত হেৰুৱাই নিজৰ অভিযানসমূহ স্থগিত ৰাখিবলৈ বাধ্য হয়।[194]১৯৪৩ ৰ নৱেম্বৰত ৰুজভেল্ট আৰু চাৰ্চিল, শ্বাং-কেই-শ্বেক আৰু যোচেফ ষ্টেলিনৰ লগত ক্ৰমে কাইৰো[195] আৰু তেহৰাণত[196] মিলিত হয়। প্ৰথম বৈঠকত যুদ্ধৰোত্তৰ কালত জাপানী ভূ-খণ্ড ঘূৰাই দিয়া সম্পৰ্কে সিদ্ধান্ত হয়,[195]আৰু দ্বিতীয় বৈঠকত সিদ্ধান্ত হয় যে, জাৰ্মানীৰ পৰাজয়ৰ তিনিমাহৰ পাছতে ছোভিয়েট ইউনিয়নে জাপানৰ বিৰূদ্ধে যুদ্ধ ঘোষণা কৰিব।[196]
চীনে জাপানক ১৯৪৩ৰ নৱেম্বৰত পৰা আৰম্ভ হোৱা সাত সপ্তাহৰ এক ক্ষয়ংকৰী যুদ্ধত ব্ৰতী হবলৈ বাধ্য কৰে, আৰু মিত্ৰশক্তিৰ সহযোগিতাৰ প্ৰতীক্ষা কৰে।[197][198]১৯৪৪ জানুৱাৰীত মিত্ৰশক্তিয়ে মণ্টে কেচিন' ৰেখাত ইটালীৰ বিৰূদ্ধে এলানি দুৰ্বাৰ আক্ৰমণ চলায় আৰু এনিজ'ত সোমাই জাৰ্মান সৈন্যক অতিক্ৰম কৰি পিছফালৰ পৰাও আক্ৰমণ কৰাৰ চেষ্টা কৰে।[199]জানুৱাৰীৰ শেষলৈ ছোভিয়েট সৈন্যৰ বাৰম্বাৰ আক্ৰমণে জাৰ্মান বাহিনীক লেনিনগ্ৰাডৰ পৰাও খেদি পঠায়[200]আৰু যুদ্ধৰ ইতিহাসৰ আটাইতকৈ দীঘলীয়া আৰু ঘাটক অবৰোধৰ অন্ত পেলায়। কিন্তু তাৰ পৰবৰ্তী ছোভিয়েট আক্ৰমণ জাৰ্মানীৰ উত্তৰ সেনা গোটে স্বাধীনতাকামী ইষ্টনিয়ান সকলৰ সহযোগত প্ৰতিহত কৰে। এই বিফলতাই বাল্টিক অঞ্চলত আন ছোভিয়েট অভিযান সমূহো স্থবিৰ কৰি তোলে।[201]১৯৪৪ চনৰ মে মাহলৈ ছোভিয়েট সেনাই ক্ৰিমিয়া মুক্ত কৰে, ইউক্ৰেইনৰ পৰা অক্ষশক্তিক খেদি পথায় আৰু ৰোমানিয়াতো অনুপ্ৰৱেশ কৰাৰ চেষ্টা চলাই যদিও সফল হব নোৱাৰে।[202] ইটালীত মিত্ৰশক্তিয়ে আবিৰত অগ্ৰগতি লাভ কৰে আৰু কেইবাটাও জাৰ্মান সৈন্য গোটক পৰাস্ত কৰি ৪ জুনত ৰোম অধিকাৰ কৰে।[203]
এছিয়াত মিত্ৰশক্তিয়ে মিশ্ৰিত ফলাফল লাভ কৰে। ১৯৪৪ চনৰ মাৰ্চ মাহত জাপানে দুটা বৃহৎ অভিযান চলায়। প্ৰথম, ভাৰতৰ অসমত থকা ব্ৰিটিছ ঘাটি বিলাকত আক্ৰমণ, (operation against British positions in Assam, India),[204] আৰু সোনকালেই কহিমা আৰু ইম্ফাললৈ আগুৱাবলৈ সক্ষম হয়।[205] মে' মাহত ব্ৰিটিছে প্ৰত্যাক্ৰমণ কৰি জাপানক বাৰ্মালৈকে হোঁহোকাই পথায়,[205]আৰু চীনা সৈন্যই উত্তৰ বাৰ্মা অধিকাৰ কৰি মিটকি'নাত(MyitKyina) থকা জাপানী কোঁঠ বিলাক হস্তগত কৰে।[206]দ্বিতীয়তে, জাপানে চীনৰ মূল সামৰিক শক্তিক ধ্বংস কৰি জাপান অধিকৃত অঞ্চল সমূহৰ ৰে'ল পথ বিলাক সুৰক্ষিত কৰা আৰু মিত্ৰশক্তিৰ বিমান কোঠ বিলাক হস্তগত কৰাৰ উদ্দেশ্যেও সমসাময়িক সামৰিক অভিযান চলায়।[207]জুন মাহত জাপানে হেনান প্ৰদেশ জয় কৰে আৰু পুনৰ শ্বাংচা আক্ৰমণ কৰে।[208]
১৯৪৪ চনত ৬ জুন (যাক ( D-Day) বুলি জনা যায়), চোভিয়েতে অনুৰোধ কৰাৰ তিনি বছৰৰ পাছত, পশ্চিমীয়া মিত্ৰশক্তিয়ে উত্তৰ ফ্ৰান্স আক্ৰমণ কৰে.[142]মিত্ৰশক্তিৰ কেইবাটাও সৈন্যগোটক ইটালীৰ পৰা আঁতৰাই আনি, দক্ষিণ ফ্ৰান্সো আক্ৰমণ কৰিবলৈ দিয়া হয়।[209]এই দুয়ুক্ষেত্ৰতে মিত্ৰশক্তিয়ে সফলতা লাভ কৰি পেৰিচৰ সকলো জাৰ্মান সৈন্যগোটকে পৰাস্ত কৰে। মুক্ত ফ্ৰান্সৰ সামৰিক সহযোগেৰে স্থানীয় প্ৰতিৰোধী সকলে অক্ষশক্তিৰ হাতৰ পৰা ২৫ আগষ্টত পেৰিচক স্বাধীন কৰে[210], আৰু পশ্চিমীয়া মিত্ৰশক্তিয়ে বছৰৰ শেষৰ ফাললৈ ইউৰোপৰ পশ্চিম প্ৰান্তৰ পৰা জাৰ্মান সেনাক ক্ৰমাগত ভাৱে পিছুৱাই যাবলৈ বাধ্য কৰে। অৱশ্যে নেডাৰলেণ্ডৰ ফালৰ পৰা বায়ুসেনাৰ সহযোগত জাৰ্মানীৰ উত্তৰাঞ্চলত প্ৰৱেশ কৰিবলৈ কৰা এক প্ৰচেষ্টা বিফল হয়।[211] ইয়াৰ পাছতে মিত্ৰশক্তিয়ে পুনৰ জাৰ্মানীত সোমাবলৈ চেষ্টা কৰে যদিও 'ৰান নদী' পাৰ হবলৈ সক্ষম নহয়। জাৰ্মানীৰ অন্তিম প্ৰতিৰক্ষা বেষ্টনীৰ সন্মুখীন হোৱাৰ ফলত, ইটালীতো মিত্ৰশক্তিৰ অগ্ৰগতি লেহমীয়া হয়।
২২ জুনত বেলাৰুচত ছোভিয়েট সৈন্যই এক কৌশলগত আক্ৰমণ চলায়, যাৰ ফলশ্ৰুতিত জাৰ্মানীৰ আৰ্মি গ্ৰুপ চেণ্টাৰ প্ৰায় সম্পূৰ্ণৰূপে ধ্বংসপ্ৰাপ্ত হয়।[212]তাৰ কিছু পিছতেই চোভিয়েতৰ আন এক কৌশলগত আক্ৰমণে পশ্চিম ইউক্ৰেইন আৰু পূব-পোলেণ্ডৰ পৰা জাৰ্মানীক অপসাৰিত কৰে। চোভিয়েতৰ সফল অগ্ৰগতিয়ে পোলেণ্ডৰ স্থানীয় প্ৰতিৰোধী শক্তি বিলাককো কেইবাটাও বিদ্ৰোহ সংগঠিত কৰিবলৈ উৎসাহ দিয়ে; ইয়াৰ ভিতৰত সৰ্ববৃহৎ আছিল বাৰ্শ্ব' আৰু দক্ষিণৰ ফালে হোৱা শ্লোভাক বিদ্ৰোহ। অৱশ্যে এই বিদ্ৰোহ বিলাকক ছোভিয়েট সেনাই সহায় কৰা নাছিল, আৰু জাৰ্মান প্ৰশাসনে এই বিদ্ৰোহ দমন কৰিবলৈ সক্ষম হৈছিল।[213]ৰে'ড আৰ্মিৰ পূব ৰোমানিয়াত কৌশলগত আক্ৰমণে তাত থকা জাৰ্মান সামৰিক শক্তিক অৱৰোধ কৰি ধ্বংস কৰে। ইয়াৰ ফলস্বৰূপে ৰোমানিয়া আৰু বুলগেৰীয়াত জাৰ্মান সমৰ্থিত চৰকাৰৰ পতন হয় আৰু দুইখন দেশেই মিত্ৰশক্তিৰ লগত হাত মিলায়।[214]
১৯৪৪ চনত ছেপ্টেম্বৰ মাহত ৰে'ড আৰ্মি যুগোশ্লাভিয়াৰ ফালে অগ্ৰসৰ হয়, আৰু অৱৰোধৰ আশংকাত জাৰ্মান সেনাৰ' E' আৰু' F' গোট, গ্ৰীচ, আলবেনিয়া আৰু যুগোশ্লাভিয়াৰ পৰা আঁতৰি যায়।[215]ইতিমধ্যে, মাৰ্শ্বাল জচিপ ব্ৰ'জ টিটোৰ নেতৃত্বত কমিউনিষ্ট বিছিন্নতাবাদী সকলে উপৰ্যুপৰি গেৰিলা আক্ৰমণ কৰি যুগোশ্লাভিয়াৰ অধিকাংশ ভূ-খণ্ড হস্তগত কৰিছিল আৰু দক্ষিণৰ ফালে জাৰ্মান সৈন্যক ব্যস্ত কৰি ৰাখিছিল। উত্তৰ চাৰ্বিয়াত বুলগেৰীয়াৰ সৈন্যৰে সমৰ্থিত ৰে'ড আৰ্মিয়ে বিছিন্নতা বাদী সকলক সহায়ৰ হাত আগবঢ়ায় আৰু ২০ ছেপ্টেম্বৰত ৰাজধানী বে'লগ্ৰেড অধিকাৰ কৰিবলৈ সক্ষম হয়। তাৰ কেইদিন মান পিছতে ছোভিয়েট সকলে জাৰ্মান অধিকৃত হাংগেৰীৰ ওপৰত ভয়ংকৰ আক্ৰমণ চলায়, আৰু ১৯৪৫ চনৰ ফেব্ৰুৱাৰী মাহত বুডাপেষ্ট অধিকাৰ নকৰালৈকে এই আক্ৰমণ অব্যাহত থাকে।[216] বালকান অঞ্চলত ৰে'ড আৰ্মিৰ আকৰ্ষণীয় বিজয়ৰ বিপৰীতে, কাৰেলিয়ান যোজক যোজকত ফিনলেণ্ডন প্ৰতিৰক্ষা অতিক্ৰম কৰাত ছোভিয়েট সৈন্য বিফল হয় আৰু বাধ্য হৈ 'চোভিয়েত-ফিনলেণ্ড সন্ধিত'(Soviet-Finnish armistice) স্বাক্ষৰ কৰে।[217][218] ইয়াৰ ফলস্বৰূপে ফিনলেণ্ডেও মিত্ৰশক্তিত যোগদান কৰে।
জুলাই মাহৰ আৰম্ভণিৰ সময়ছোৱাত পশ্চিম এছিয়াৰ ৰাষ্ট্ৰমণ্ডল সেনাই, অসমত জাপানী অৱৰোধ ভংগ কৰে আৰু জাপানী সৈন্যক চিণ্ডৱিন (Chindwin ) নদীলৈকে অপসাৰিত কৰে,[219] ইতিমধ্যে চীনেও মিটকিনা (Myitkyina) অধিকাৰ কৰে। চীনত জাপানী সৈন্যই অধিক সফলতা লাভ কৰে, জুনৰ মাজভাগত তেওঁলিকে শ্বাংছা অধিকাৰ কৰে আৰু আগষ্টৰ আৰম্ভণিতে হেংয়াং চহৰো হস্তগত কৰে।[220]ইয়াৰ পাছতে জাপানে চীনৰ গুৱাংঝী প্ৰদেশ আক্ৰমণ কৰে, আৰু চীনা সৈন্যৰ বিৰূদ্ধে গুইলিন আৰু লিউঝ'উ'(Guilin and Liuzhou)ত তিনিখন যুদ্ধত জয়লাভ কৰে।[221] ইয়াৰ বিজয়ৰ দ্বাৰা তেওঁলোকে চীন আৰু ইণ্ডোচীনত থকা তেওঁলোকৰ সৈন্যদল সমূহৰ মাজত পোনপটীয়া যোগাযোগ স্থাপন কৰিবলৈ সক্ষম হয়।[222]
ইতিমধ্যে প্ৰশান্ত মহাসাগৰীয় অঞ্চলত আমেৰিকাই জাপানী প্ৰতিৰক্ষা বেষ্টনী ক্ৰমান্বয়ে সংকুচিত কৰি আনে। ১৯৪৪ চনৰ জুন মাহত আমেৰিকাই মেৰিয়ানা আৰু পালাউ (offensive against the Mariana and Palau islands) দ্বীপত আক্ৰমণ চলায়, আৰু ফিলিপাইন সাগৰৰ যুদ্ধত (Battle of the Philippine Sea) জাপানৰ বিৰূদ্ধে নিৰ্ণায়ক জয় সাব্যস্ত কৰে। এই পৰাজয়ৰ ফলশ্ৰুতিত জাপানী প্ৰধানমন্ত্ৰী ট'জ' (Tōjō) ই পদত্যাগ কৰিব লগাত পৰে আৰু আমেৰিকাই জাপানৰ গৃহদ্বীপসমূহত বৃহৎ বিমান আক্ৰমণ চলাব পৰাকৈ কেইবাটাও বিমানঘাটী লাভ কৰে। অক্টোবৰৰ শেষৰ ফালে আমেৰিকান সৈন্যই ফিলিপাইনচৰ লেয়েট দ্বীপ আক্ৰমণ কৰে; আৰু তাৰ কেইদিন পাছতেই মিত্ৰশক্তিৰ নোসেনাই লেয়েট উপসাগৰত এক বৃহৎ বিজয় লাভ কৰে, এই লেয়েট উপসাগৰৰ যুদ্ধক(Battle of Leyte Gulf) ইতিহাসৰ সৰ্ববৃহৎ নৌযুদ্ধ সমূহৰ এখন বুলি জনা যায়।[223]
১৯৪৪ চনৰ ১৬ ডিচেম্বৰ, জাৰ্মানীয়ে নিজৰ অন্তিম সমল আৰু শক্তি একগোট কৰি পশ্চিম প্ৰান্তৰ এদ্ৰেনচত মিত্ৰশক্তিৰ বিৰূদ্ধে এক বৃহৎ প্ৰত্যাক্ৰমণ(a massive counter-offensive in the Ardennes) আৰম্ভ কৰে, উদ্দেশ্য আছিল এণ্টৱেৰ্পত(Antwerp) থকা প্ৰধান যোগান বন্দৰ হস্তগত কৰা আৰু মিত্ৰশক্তিৰ সৈন্যবাহিনীক বেৰি ধৰি তেওঁলোকক এক ৰাজনৈতিক বুজাবুজিলৈ আহিবলৈ বাধ্য কৰা।[224]জানুৱাৰী মাহলৈ জাৰ্মানীৰ এই আক্ৰমণ প্ৰত্যাহত কৰা হয় আৰু তেওঁলোকৰ ৰণনৈতিক উদ্দেশ্য সমূলি বিফল হয়।[224]ইটালীত জাৰ্মান প্ৰতিৰক্ষা বেষ্টনীৰ সমুখত মিত্ৰশক্তিয়ে স্থিতাৱস্থা বাহাল ৰাখে। ১৯৪৫ৰ জানুৱাৰী মাহৰ মাজভাগত চোভিয়েতে পোলেণ্ড আক্ৰমণ কৰি ৱিষ্টুলাৰ পৰা জাৰ্মানীৰ অ'ডেৰ নদীলৈকে আগবাঢ়ি যায়, আৰু পূৰ্ব-প্ৰুচিয়া হস্তগত কৰে।[225]৪ ফেব্ৰুৱাৰীত আমেৰিকা, ইংলেণ্ড আৰু ৰাছিয়াৰ নেতা সকল য়াল্টা সন্মিলনত মিলিত হয়। .এই সন্মিলনত নেতা সকল, যুদ্ধৰ পৰবৰ্তী কালত জাৰ্মানীৰ ভূ-খণ্ডৰ অধিকাৰ[226] আৰু চোভিয়েতে জাপানৰ বিৰূদ্ধে যুদ্ধত অংশগ্ৰহণ কৰাৰ সময় সম্পৰ্কে একমতত উপনীত হয়।[227]
ফেব্ৰুৱাৰীত চো্ভিয়েতে চিলেচিয়া(Silesia)আৰু পমেৰানিয়া(Pomerania) আক্ৰমণ কৰে আৰু পশ্চিমীয়া মিত্ৰশক্তিয়ে পশ্চিম জাৰ্মানীত প্ৰৱেশ কৰি ৰাইন নদীৰ ওচৰ চাপে। মাৰ্চ মাহলৈ মিত্ৰশক্তিয়ে ৰুৰ চহৰৰ উত্তৰ আৰু দক্ষিণ দিশে ৰাইন নদী অতিক্ৰম কৰি জাৰ্মান সৈন্যৰ B গোটক বেৰি ধৰে[228],আৰু চোভিয়েত সৈন্য ভিয়েনালৈ অগ্ৰসৰ হয়। এপ্ৰিলৰ আৰম্ভণিতে মিত্ৰশক্তিয়ে ইটালী অতিক্ৰম কৰি পশ্চিম জাৰ্মানীত ভৰি দিয়ে আৰু ছোভিয়েট সৈন্যই বাৰ্লিনৰ ওপৰত আক্ৰমণ চলায়। এপ্ৰিলৰ আৰম্ভণিতে মিত্ৰশক্তিয়ে ইটালী অতিক্ৰম কৰি পশ্চিম জাৰ্মানীত ভৰি দিয়ে আৰু শেষৰ ফালে ছোভিয়েট সৈন্যই বাৰ্লিনৰ ওপৰত আক্ৰমণ চলায়। ২৫ এপ্ৰিলৰ দিনা দুয়ুদলৰ সৈন্যৰ এলবে নদীৰ পাৰত প্ৰত্যক্ষ ভাৱে মিলিত হয়। ১৯৪৫ চনৰ ৩০ এপ্ৰিলত ৰেইখষ্টেগৰ(Reichstag) পতন হয়, লগে লগে তৃতীয় ৰেইখৰ পৰাজয়ৰ সংকেতধ্বনি বাজি উঠে।[229]
এই কালছোৱাত বিভিন্ন দেশৰ নেতৃত্বৰ সাল সলনি হয়। ১২ এপ্ৰিলত ৰুজভেল্টৰ মৃত্যু হোৱাত হে'ৰী ট্ৰুমেন আমেৰিকা যুক্তৰাষ্ট্ৰৰ ৰাষ্ট্ৰপতি অধিষ্ঠিত হয়। ২৮ এপ্ৰিলত ইটালীৰ বিচ্ছিন্নতা বাদী সকলে বেনিট' মুচ'লিনিক হত্যা কৰে।[230] দুদিনৰ পিছত হিটলাৰেও আত্মহত্যা কৰে, আৰু গ্ৰেণ্ড এডমিৰেল কাৰ্ল ডনিট্জে(Karl Dönitz) নাজী বাহিনীৰ দ্বায়িত্ব গ্ৰহণ কৰে।[231]
২৯ এপ্ৰিলত ইটালীত জাৰ্মান সৈন্যই আত্মসমৰ্পণ কৰে। ৭ মে'ত ৰেইমচত (Reims) জাৰ্মান আত্মসমৰ্পণৰ সন্ধি(German instrument of surrender)স্বাক্ষৰ কৰা হয়[232] আৰু ৮ মে'ত বাৰ্লিনত আনুস্থানিক ভাৱে গ্ৰহণ কৰা হয়। তথাপিও প্ৰাগত জাৰ্মান আৰ্মি গ্ৰুপ চেণ্টাৰে ১১ মে' লৈকে প্ৰতিৰোধ অব্যাহত ৰাখে।[233]
প্ৰশান্ত মহাসাগৰীয় ৰণক্ষেত্ৰত, ফিনিপাইনী ৰাষ্ট্ৰমণ্ডল সেনাৰ সহযোগত আমেৰিকান সেনাই অগ্ৰগতি লাভ কৰে আৰু ১৯৪৫ চনৰ এপ্ৰিললৈ লেয়েট পূণৰোদ্ধাৰ(clearing Leyte) কৰে। কৰে। ১৯৪৫ চনৰ জানুৱাৰীত তেওঁলোকে লুজ'নত ভৰি দিয়ে(landed on Luzon) আৰু মাৰ্চত মেনিলা অধিকাৰ কৰে। এই ভয়ংকৰ যু্দ্ধই মেনিলাক ধ্বংসস্তুপত পৰিণত কৰে। তথাপিও লুজ'ন(Luzon), মিনাদানাও(Mindanao), আদি দ্বীপসমূহত মহাসমৰৰ শেষলৈকে চেগা চোৰোকাকৈ যুদ্ধ চলি থাকে।[234]
১৯৪৫ চনৰ মে' মাহত অষ্ট্ৰেলিয়াৰ সৈন্যই বৰ্ণিঅ'ত পদাৰ্পন কৰি তাৰ তৈলক্ষেত্ৰসমূহ হস্তগত কৰে। ইংলেণ্ড, আমেৰিকা আৰু চীনৰ সন্মিলিত সৈন্য বাহিনীয়ে মাৰ্চ মাহত উত্তৰ ব্ৰহ্মদেশত জাপানক পৰাস্ত কৰে আৰু ৩ মে'ত ইংৰাজ সৈন্য ৰেংগুনত পদাৰ্পণ কৰে।[235] চীনেও ১৯৪৫ চনৰ ৬ এপ্ৰিলৰ পৰা ৭ জুনলৈকে হোৱা পশ্চিম হুনান যুদ্ধৰে প্ৰত্যক্ৰমণ আৰম্ভ কৰে। আমেৰিকাৰ সৈন্য জাপানৰ দিশেও অগ্ৰসৰ হৈ, মাৰ্চত 'আইৱ' জিমা'(Iwo Jima) আৰু জুনৰ শেষলৈ অকিনাৱা(Okinawa) অধিকাৰ কৰে।[236]আমেৰিকাৰ বোমাৰু বিমানে বহুতো জাপানী চহৰ ধ্বংসস্তূপত পৰিণত কৰে আৰু তেওঁলোকৰ চাবমেৰিন বিলাকে জাপানৰ আমদানি পথ বিলাক বিচ্ছিন্ন কৰি পেলায়।[237]
১১ জুলাইত মিত্ৰশক্তিৰ নেতৃত্ব জাৰ্মানীৰ পট্চডেম সন্মিলনত (Potsdam Conference) মিলিত হয়। তেওঁলোকে জাৰ্মানীৰ ভূ-খণ্ডৰ আধিকাৰ সম্বন্ধে কৰা আগতীয়া চুক্তিত অটল থাকিবলৈ সিদ্ধান্ত কৰে,[238] আৰু জাপানক নিশ্চৰ্ত আত্মসমৰ্পণ কৰিবলৈ পুনৰবাৰ দাবী জনায়, আৰু ইয়াৰ অন্যথা হ'লে জাপান অনতিপলমে সম্পূৰ্ণ ধ্বংস্তূপত পৰিণত হব বুলি বিশেষভাৱে সকীয়াই দিয়ে।[239]এই সময়তে ইংলেণ্ডত সাধাৰণ নিৰ্বাচন অনুষ্ঠিত হয় আৰু চাৰ্চিলক অপসাৰিত কৰি ক্লীমেণ্ট এট্লি ব্ৰিটেইনৰ প্ৰধানমন্ত্ৰী পদত অভিষিক্ত হয়।[240]জাপানে পট্চডেমৰ চৰ্তসমূহ একেৰাহে উপেক্ষা কৰি অহাত, আগষ্টৰ আৰম্ভণিতে আমেৰিকাই জাপানৰ হিৰোছিমা আৰু নাগাচাকি চহৰত পাৰমাণৱিক বোমা নিক্ষেপ কৰে। এই দুই বোমা পেলোৱাৰ মাজতে য়াল্টা চুক্তি অনুসৰি ছোভিয়েট ৰাছিয়াই জাপান অধিকৃত মাঞ্চুৰিয়া আক্ৰমণ কৰে, আৰু জাপানৰ সৰ্ববৃহৎ সামৰিক শক্তি ক্বোৱাণ্টাং সেনাক সহজে পৰাস্ত কৰে।[241][242]ৰে'ড আৰ্মিয়ে চাখালিন(Sakhalin) আৰু কুৰিল দ্বীপো (Kuril Islands) জয় কৰে। ১৯৪৫ চনৰ ১৫ আগষ্টত জাপানে আত্মসমৰ্পণ কৰে, ১৯৪৫ চনৰ ২ ছেপ্টেম্বৰত আমেৰিকান যুদ্ধজাহাজ ইউ এচএচ মিছৌৰিৰ(USS Missouri) ডেকত আত্মসমৰ্পণ দলিল(surrender documents) স্বাক্ষৰ কৰা হয়, আৰু ইয়াৰ লগে লগে দ্বিতীয় বিশ্বযুদ্ধৰ অন্ত পৰে।[243]
মিত্ৰশক্তিয়ে অধিকৃত অষ্ট্ৰিয়া আৰু জাৰ্মানীৰ অংশসমূহত প্ৰশাসন আৰম্ভ কৰে। অষ্ট্ৰিয়াক এখন নিৰপেক্ষ ৰাষ্ট্ৰৰ ৰূপে গণ্য কৰা হয়। আনহাতে জাৰ্মানীক পূব আৰু পশ্চিম এই দুই ভূ-খণ্ডত ভাগ কৰা হয়। পশ্চিম জাৰ্মানীৰ কৰ্তৃত্ব পশ্চিম মিত্ৰশক্তিৰ হাতত আছিল, আৰু পূব জাৰ্মানীৰ কৰ্তৃত্ব দিয়া হৈছিল ছোভিয়েট সংঘ ৰাজ্যক। জাৰ্মানীৰ পৰা নাজীবাদ অপসাৰণ কৰিবলৈ নাজী যুদ্ধ অপৰাধী সকলক ন্যুৰেমবাৰ্গ বিচাৰৰ (Nuremberg Trials) জৰিয়তে বিচাৰ কৰা হয়, আৰু ক্ষমতাত থকা নাজীসকলক অপসাৰণ কৰা হয়। অৱশ্যে ক্ৰমান্বয়ে বিচাৰ ব্যৱস্থা ক্ষমাদানৰ প্ৰতি চালিত হয়, আৰু প্ৰাক্তন-নাজী সকলক পশ্চিম জাৰ্মানীৰ মূলসূঁতিৰ লগত চামিল হ'বলৈ দিয়া হয়।[244]
জাৰ্মানীয়ে যুদ্ধৰ আগৰ (১৯৩৭) ভূ-খণ্ডৰ প্ৰায় এক-চতুৰ্থাংশ হেৰুৱাব লগীয়া হয়। পূব অংশৰ 'ছিলেছিয়া', 'নিউমাৰ্ক' আৰু 'পমেৰেনিয়া'-ৰ সৰহ অংশই পোলেণ্ডৰ অধীনলৈ আহে। 'পূব প্ৰুছিয়া' পোলেণ্ড আৰু ছোভিয়েট সংঘৰাষ্ট্ৰৰ মাজত দ্বিখণ্ডিত কৰা হয়, আৰু প্ৰায় ৯ নিযুত জাৰ্মান লোকক এই অঞ্চলৰপৰা বহিষ্কাৰ কৰা হয়। চেক'শ্ল'ভাকিয়াৰ অন্তৰ্গত ছাডেটেনলেণ্ডৰপৰাও ৩ নিযুত জাৰ্মানক বহিষ্কাৰ কৰা হয়। বহিষ্কৃত জাৰ্মান লোকসকল জাৰ্মানীৰ মূল ভূ-খণ্ডলৈ যাবলগীয়া হৈছিল। ১৯৫০-ৰ দশকত পশ্চিম জাৰ্মানীৰ এক পঞ্চমাংশ লোক এই বহিষ্কৃত সকলৰ একোজন আছিল। ছোভিয়েট সংঘই 'কাৰ্জন সীমা'ৰ (Curzon line) পূবে অৱস্থিত পোলেণ্ডৰ অংশ অধিগ্ৰহণ কৰি ২ নিযুত পোলেণ্ড-দেশীয় লোকক বহিষ্কাৰ কৰিছিল।[245]লগতে পূব ৰোমানিয়া,[246][247] আৰু পূব ফিনলেণ্ডৰ কিছু অংশ[248] আৰু তিনিওখন বাল্টিক দেশ (Baltic states) ছোভিয়েট সংঘই অধিগ্ৰহণ কৰে। .[249][250]
যুদ্ধৰ পাছত শান্তি অক্ষুণ্ণ ৰাখিবলৈ[251] মিত্ৰশক্তিয়ে ৰাষ্ট্ৰসংঘ গঠন কৰে, আৰু আনুষ্ঠানিক ভাৱে ১৯৪৫ চনৰ ২৪ অক্টোবৰ তাৰিখে 'ৰাষ্ট্ৰসংঘ' স্থাপন কৰা হয়।[252] ১৯৪৮ চনত ৰাষ্ট্ৰসংঘই মানৱাধিকাৰৰ সৰ্বজনীন ঘোষণা (Universal Declaration of Human Rights) প্ৰকাশ কৰে আৰু সকলো সদস্য ৰাষ্ট্ৰৰ বাবে ইয়াক এক সাধাৰণ মান হিচাপে গ্ৰহণ কৰে।[253] বিশ্বযুদ্ধত বিজয়ী মিত্ৰপক্ষৰ শক্তিশালী দেশ, আমেৰিকা যুক্তৰাষ্ট্ৰ, ছোভিয়েট সংঘ, চীন, ব্ৰিটেইন আৰু ফ্ৰান্স ৰাষ্ট্ৰসংঘৰ 'নিৰাপত্তা পৰিষদ'ৰ স্থায়ী সদস্য নিযুক্ত হয়। যুদ্ধ শেষ হোৱাৰ আগেয়েই মিত্ৰপক্ষৰ পাশ্চাত্য দেশসমূহ আৰু ছ'ভিয়েট সংঘৰ মাজৰ মিত্ৰতাত যতি পৰিবলৈ আৰম্ভ কৰিছিল।[254]
জাৰ্মানীক দুটা ভাগত বিভক্ত কৰি দুখন স্বাধীন ৰাজ্য, ক্ৰমে 'পশ্চিম জাৰ্মানী' (Federal Republic of Germany) আৰু 'পূব জাৰ্মানী' ([German Democratic Republic]]) গঢ়ি তোলা হৈছিল।[255] এই দুই জাৰ্মান দেশৰ সীমা নিৰ্ধাৰণ কৰা হৈছিল পাশ্চাত্য মিত্ৰশক্তি আৰু ছ'ভিয়েট শক্তিয়ে অধিগ্ৰহণ কৰা জাৰ্মান ভূখণ্ডৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰি। ইউৰোপৰ বাকী অংশতো পাশ্চাত্য প্ৰভাৱশালী আৰু ছোভিয়েট প্ৰভাৱশালী অংশ হিচাপে বিজাভিত হৈছিল।[256] পূব আৰু মধ্য ইউৰোপত বেছিভাগ দেশেই ছোভিয়েট প্ৰভাৱান্বিত আছিল আৰু এই দেশসমূহত ছোভিয়েট ৰাষ্ট্ৰৰ প্ৰত্যক্ষ বা পৰোক্ষ পৃষ্ঠপোষকতাত কমিউনিষ্ট শাসন প্ৰচলিত হৈছিল। ইয়াৰ ফলতেই পোলেণ্ড, হাংগেৰী,[257] চেক'শ্ল'ভাকিয়া,[258] ৰোমানিয়া, আলবেনিয়া,[259] আৰু পূব জাৰ্মানী দেশকেইখন ছোভিয়েট দেশৰ পুতলা-ৰাজ্য হিচাপে গঢ় লৈ উঠে। যুগোশ্লাভিয়াৰ কমিউনিষ্ট চৰকাৰে সম্পূৰ্ণ স্বাধীন নীতি গ্ৰহণ কৰাৰ বাবে ছোভিয়েটৰ লগত তেওঁলোকৰ সম্পৰ্কৰ অৱনতি হয়।[260]
দ্বিতীয় বিশ্বযুদ্ধৰ পাছত দুটা বৃহৎ সামৰিক মিত্ৰশক্তি গঢ়ি উঠে, আমেৰিকা যুক্তৰাষ্ট্ৰৰ নেতৃত্ব দিয়া 'নেটো' (NATO), আৰু ছোভিয়েট নেতৃত্বাধীন 'ৱাৰ্ছ শক্তি' (Warsaw Pact);[261] এই দুই শক্তিৰ মাজত ৰাজনৈতিক আৰু সামৰিক প্ৰভাৱ বিস্তাৰৰ বাবে হোৱা প্ৰতিযোগিতাৰ ফলতে দীৰ্ঘকালীন 'শীতল যুদ্ধ'ৰ ( Cold War) আৰম্ভ হয়।[262]
এছিয়া মহাদেশত আমেৰিকা যুক্তৰাষ্ট্ৰই জাপান দখল কৰে আৰু পশ্চিম প্ৰশান্ত মহাসাগৰৰ জাপান শাসিত দ্বীপসমূহৰ প্ৰশাসন নিজৰ হাতলৈ আনে। আনহাতে ছাখালিন আৰু কুৰিল দ্বীপপুঞ্জক ছোভিয়েট ৰুছিয়াই নিজৰ দেশৰ লগত চামিল কৰে।[263] জাপানৰ দ্বাৰা শাসিত কোৰিয়া-ক দক্ষিণ কোৰিয়া আৰু উত্তৰ কোৰিয়াত বিভক্ত কৰি, ক্ৰমে আমেৰিকা আৰু ছোভিয়েট শাসনৰ অধীনলৈ অনা হয়। অৱশ্যে ১৯৪৮ চনত দুয়োখন দেশেই স্বাধীন হয়, আৰু সম্পূৰ্ণ কোৰিয়াৰ ওপৰত নিজৰ শাসনভাৰ দাবী কৰে, আৰু তাৰ পৰিণতিতে 'কোৰিয়াৰ যুদ্ধ' আৰম্ভ হয়।[264]
১৯৪৬ চনৰ জুন মাহত, চীনত জাতীয়তাবাদী আৰু কমিউনিষ্ট সকলৰ মাজত গৃহযুদ্ধ আৰম্ভ হয়। কমিউনিষ্টসকল এই গৃহযুদ্ধত বিজয়ী হৈ ১৯৪৯ চনত মূল ভূ-খণ্ডত 'চীনা প্ৰজা গণৰাজ্য' স্থাপন কৰে, আনফালে জাতীয়তাবাদী সকল টাইৱানত আৱদ্ধ হৈ ৰয়।[265] মধ্য প্ৰাচ্যত আৰবসকলে ৰাষ্ট্ৰসংঘই আগবঢ়োৱা 'পেলেষ্টাইন বিভাজন' আৰু 'ইজৰাইল গঠন' আঁচনিৰ বিৰোধিতা কৰে, আৰু দীৰ্ঘকালীন 'আৰব-ইজৰাইল সংঘাত'ৰ সূত্ৰপাত হয়। ইউৰোপৰ ঔপনিৱেশিক শক্তিয়ে নিজৰ উপনিবেশ সমূহ ধৰি ৰাখিবলৈ বিচাৰিছিল যদিও যুদ্ধত হোৱা নৈতিক ক্ষতি বা আৰ্থিক ক্ষতিৰ বাবে সেয়া সম্ভৱপৰ হোৱা নাছিল। লগে লগে 'উপনিৱেশবাদৰ অৱসান' (decolonisation) ঘটিবলৈ আৰম্ভ কৰে।[266][267]
গোলকীয় অৰ্থনীতিটো বিশ্বযুদ্ধই গধূৰ প্ৰভাৱ পেলাইছিল, অৱশ্যে ভাগ লোৱা দেশসমূহৰ ভিতৰত প্ৰভাৱ ভিন্নধৰ্মী আছিল। আমেৰিকা যুক্তৰাষ্ট্ৰৰ লাভ হৈছিল আটাইতকৈ বেছি; দ্বিতীয় বিশ্বযুদ্ধৰ পাছতে আমেৰিকাত 'শিশুৰ জন্মৰ হাৰ বৃদ্ধি' (baby boom) পায়, আৰু ১৯৫০ চনলৈ আমেৰিকা যুক্তৰাষ্ট্ৰৰ 'জনেপ্ৰতি ঘৰুৱা উৎপাদন' পৃথিৱীৰ ভিতৰতে সৰ্ব্বোচ্চ হয়, আৰু আমেৰিকাই গোলকীয় অৰ্থনীতিৰ মুখ্য শক্তি হৈ পৰে।[268][269] ১৯৪৫ চনৰপৰা ১৯৪৮ চনলৈ ব্ৰিটেইন আৰু আমেৰিকাই পশ্চিম জাৰ্মানীৰ প্ৰতি 'উদ্যোগিক বিকাশৰোধক নীতি' প্ৰনয়ন কৰে।[270] এই নীতিৰ ফলত সমগ্ৰ ইউৰোপতে অৰ্থনীতি মন্দা হৈ পৰে আৰু ইউৰোপৰ অৰ্থনীতি থন ধৰি উঠিবলৈ দীঘলীয়া সময় লয়।[271][272]
১৯৪৮ চনৰ পশ্চিম জাৰ্মানীৰ 'মুদ্ৰা-সংস্কাৰ'-ৰ (Deutsche Mark) পাছতহে অৰ্থনীতিয়ে কিছু গতি লাভ কৰিবলৈ সক্ষম হয়। ইয়াৰ পাছতে গ্ৰহণ কৰা 'মাৰ্শ্বাল নীতি'ৰ (Marshall plan) অধীনৰ 'মুক্ত ইউৰোপীয়ান অৰ্থনৈতিক নীতি'য়ে অৰ্থনৈতিক সংশোধনী প্ৰক্ৰিয়া খৰতকীয়া কৰি তোলে।[273][274] ১৯৪৮ চনৰ পাছত পশ্চিম জাৰ্মানীৰ অৰ্থনৈতিক উন্নতিক 'জাৰ্মান অৰ্থনৈতিক আশ্চৰ্য্য' (German economic miracle) বুলি অভিহিত কৰা হৈছে।[275] ইয়াৰ লগতে ইটালী[276][277] আৰু ফ্ৰান্সৰ অৰ্থনীতিও উন্নত হ'বলৈ আৰম্ভ কৰে।[278] ইয়াৰ বিপৰীতে, ব্ৰিটেইনত অৰ্থনৈতিক সংকট নামি আহে,[279] আৰু পাছৰ কেইবাটাও দশকলৈ অৰ্থনীতিৰ নিম্নগামী অৱস্থা অব্যাহত থাকে।[280]
দ্বিতীয় বিশ্বযুদ্ধত বৃহৎ ক্ষয়-ক্ষতিৰ সন্মুখীন হোৱা ছোভিয়েট সংঘতো, যুদ্ধৰ পাছৰ কালচোৱাত উৎপাদন খৰতকীয়া ভাৱে বৃদ্ধি পায়।[281] জাপানতো 'আশ্চৰ্য্যজনক অৰ্থনৈতিক উন্নয়ন' (Japanese post-war economic miracle) হয়, আৰু ১৯৮০ চনলৈ জাপান পৃথিৱীৰ ভিতৰত এক উল্লেখযোগ্য অৰ্থনৈতিক শক্তি হিচাপে পৰিগণিত হয়।[282] ১৯৫২ চনত চীনে যুদ্ধৰ আগৰ উদ্যোগিক অৱস্থা ফিৰাই পায়।[283]
এই বিশ্বযুদ্ধত সকলো মৃতক বা আহত মানুহৰ হিচাব (record) ৰখা হোৱা নাছিল বা সম্ভৱ নাছিল। সেয়ে সৰ্বমুঠ হতাহতৰ সম্পূৰ্ণ সঠিক হিচাব নাই (estimate)। অনেকৰ মতে প্ৰায় ২০ মিলিয়ন সৈনিক (ইং ৱিকি: Battle casualties of World War II) আৰু প্ৰায় ৪০ মিলিয়ন সাধাৰণ মানুহ মৰিছিল।[284][285][286] ৰোগ (ইং ৱিকি: disease), অনাহাৰ, গণহত্যা (ইং ৱিকি: massacre), পৰিকল্পিত বোমা আক্ৰমণ (ইং ৱিকি: Strategic bombing) আৰু ইচ্ছাকৃত জাতিহত্যা (ইং ৱিকি: genocide) আদিত অনেক সাধাৰণ মানুহৰ (civilians) মৃত্যু হয়। চোভিয়েৎ গণৰাজ্যত (USSR) ৮.৭ মিলিয়ন সৈনিক আৰু ১৯ মিলিয়ন নাগৰিককে ধৰি মুঠ ২৭ মিলিয়ন মানুহৰ মৃত্যু হয়।[287] সৈনিকসকলৰ ভিতৰত বেছিসংখ্যকেই (১,৩৭৭,৪০০) থলুৱা (ethnic) ৰুচ (ইং ৱিকি: Russian) আৰু ইউক্ৰেণীয় (ইং ৱিকি: Ukrainian)।[288] চাৰিজনৰ ভিতৰত এজনকৈ চোভিয়েৎবাসী হয়তো যুদ্ধত নিহত বা আহত হৈছিল।[289] জাৰ্মানীৰ ৫.৩ মিলিয়ন সৈনিকৰ মৃত্যুহয়, বেছিভাগৰে হয়তো পূৱ সীমান্তৰ (eastern front) যুদ্ধত অথবা জাৰ্মানীতে, যুদ্ধৰ শেষৰফালে।[290]
যুদ্ধৰ মুঠ মৃত্যুৰ প্ৰায় ৮৫% মিত্ৰদেশৰ - বিশেষকৈ ৰাচিয়া বা চীনৰ - আৰু প্ৰায় ১৫% আছিল অক্ষশক্তিৰ। ইয়াৰে অনেক সংখ্যকেই অধিকৃত এলেকাত জাৰ্মান বা জাপানী সেনাৰ যুদ্ধ অপৰাধৰ ফলত ঘটিছিল। নাজী জাৰ্মানীৰ ৰাজনৈতিক দৰ্শনৰ দ্বাৰা প্ৰণোদিত 'হ'ল'কাষ্ট" প্ৰায় ১১ মিলিয়নৰ[291] পৰা ১৭ মিলিয়নলৈকে[292] ইহুদী আৰু তাৰ লগতে ৰোমানী (একপ্ৰকাৰ অঘৰী জাতি), সমকামী, শ্লাভ আৰু অন্যান্য জাতিগত সংখ্যালঘু নাগৰিকক হত্যা কৰা হৈছিল।[293] জাপান অধিকৃত চীনত প্ৰায় ৭.৫ মিলিয়ন,[294] আৰু অক্ষশক্তিৰ (Axis Power)মিত্ৰদেশ ক্ৰৱেচিয় (Croatian) ইউটাচে-ৰ (Ustaše)দ্ধাৰা য়োগোশ্লাভিয়াত শত-সহস্ৰ (সঠিক সংখ্যা উপলব্ধ নহয়) জাতিগত (ethnic) চাৰ্ব (Serbia)নাগৰিকৰ লগতে অনেক ইহুদী, আৰু জীপচীক[295] যুদ্ধ শেষ হোৱাৰ পাচতেই প্ৰতিহিংসাত (Bleiburg tragedy)হত্যা কৰা হয়।
জাপানী সৈনিকৰ দ্বাৰা কৰা হোৱা এটা কুখ্যত গণহত্যা (Massacre)আছিল চীনৰ নানকিং (Nanking)চহৰৰ নানকিং গণহত্যা। (Nanking Massacre)[296] ইয়াত ৩ মিলিয়নৰ পৰা ১০ মিলিয়ন সাধাৰণ (মুখ্যতঃ) চীনা নাগৰিকক জাপানী সৈনিকৰ দ্বাৰা বলাৎকাৰ আৰু হত্যা কৰা হয়।[297]মিতচুয়োচি হিমেতাৰ (Mitsuyoshi Himeta) মতে 'Three Alls Policy/Sankō Sakusen' (Three Alls Policy)ৰ ফলত ২.৭ মিলিয়ন মানুহৰ মৃত্যু হয়। জেনেৰেল য়েচুজি অ'কামুৰা (Yasuji Okamura)ই এই নীতি হেইপেই (Heipei) আৰু শ্বানতুং (Shantung)অত ৰূপায়িত কৰিছিল।[298]
অক্ষশক্তিয়ে কোনো কোনো ক্ষেত্ৰত জৈৱিক (Biological warfare)আৰুৰাসায়নিক মাৰণাস্ত্ৰও (Chemical warfare)ব্যৱহাৰ কৰিছিল। ইটালীয়ান সকলে আবিছিনিয়া জয় কৰিবলৈ দ্ধিতীয় ইটালী-আবিছিনিয়াৰ যুদ্ধত ( Second Italo-Abyssinian War)মাষ্টাৰ্ড গেচ (Mastard Gas)ব্যৱহাৰ কৰিছিল।[299] তেনেকৈয়ে জাপানী বাহিনীয়ে চীন জয় কৰিবলৈ দ্বিতীয় চীন-জাপানৰ যুদ্ধত ( Second Sino-Japanese war)(ইউনিট ৭৩১ চাওক (Unit 731))[300][301]আৰু খালকিনৰ যুদ্ধত ( Battle of Khalkhin Gol)প্ৰথম অৱস্থাত চোভিয়েৎসকলৰ বিৰুদ্ধে অনুৰূপ অস্ত্ৰ ব্যৱহাৰ কৰিছিল।[302] অৱশ্যে জাৰ্মান আৰু জাপানী (Japanese human experimentation on the Chinese)দুইপক্ষই সাধাৰণ নাগৰিক[303] আৰু কোনো কোনো ক্ষেত্ৰত যুদ্ধবন্দীসকলৰ (prisoner of war)ওপৰতো[304]এনে অস্ত্ৰৰ পৰীক্ষা-নিৰীক্ষা চলাইছিল
যদিও অক্ষশক্তিৰ অনেক দুষ্কাৰ্য্যক পৃথিৱীৰ প্ৰথম আন্তৰ্জাতিক ট্ৰাইবুনেলৰ বিচাৰমঞ্চলৈ অনা হ'ল (List of Axis war crime trials)[305], মিত্ৰশক্তিৰ অনুৰূপ অনেক ঘটনা ( Allied war crimes during World War II)আওকাণ কৰা হ'ল। উদাহৰণ স্বৰূপে চোভিয়েৎ ইউনিয়নৰ গণবিস্থাপন (population transfers in the Soviet Union), আমেৰিকাত জাপানী আমেৰিকান নাগৰিকসকলৰ আৱন্ধকৰণ (Japanese American internment), অপাৰেশ্যন কীলহাউল (Operation Keelhaul),[306], জাৰ্মান নাগৰিকৰ বহিস্কৰণ (expulsion of Germans after World War II), যুদ্ধঅধিকৃত জাৰ্মানীত বলাৎকাৰ (rape during the occupation of Germany), চোভিয়েৎ ইউনিয়নৰ কেটীন গণহত্যা (Katyn massacre) যাৰ কাৰণে ওলোতাই জাৰ্মান সকলক হে দোষ আৰোপ কৰা হ'ল আদি।
অনেক মৃত্যুৰ বাবে আংশিকভাবে যুদ্ধকে দোষাৰোপ কৰা হয়, যেনে ১৯৪৩ চনৰ বংগৰ দুৰ্ভিক্ষ (Bengal famine of 1943), ১৯৪৪-৪৫ চনৰ ভিয়েৎনামৰ দুৰ্ভিক্ষ (Vietnamese Famine of 1945)।[307] জৰ্গ ফ্ৰিয়েডৰিখ (Jörg Friedrich) আদি বুৰঞ্জীবিদৰ মতে পশ্চিমী মিত্ৰশক্তিৰ দ্বাৰা শত্ৰুপক্ষৰ অঞ্চলসমূহত বহুল মাত্ৰাত বোমা আক্ৰমণ (Strategic bombing during World War II) যেনে জাপানৰ ট'কিঅ' (Bombing of Tokyo) আৰু বিশেষকৈ জাৰ্মানীৰ ড্ৰেচডেন ( bombing of Dresden), হামবাৰ্গ, ক'লন (Bombing of Cologne in World War II) আদিকো যুদ্ধ অপৰাধ বুলিয়েই ধৰিব পৰা যায়।[308] এনে আক্ৰমণত ১০০তকৈও বেছি চহৰ ধ্বংস আৰু ৬ লাখতকৈও সাধাৰণ জাৰ্মান নাগৰিকৰ মৃত্যু হৈছিল।
নাজীসকল হ'ল'কাষ্টৰ বাবে কুখ্যাত হয়। ইয়াত মুঠ প্ৰায় ৬ মিলিয়ন ইহুদীৰ (বেছিভাগেই আস্কেনাজী ইহুদী (Ashkenazi Jews)) লগতে ২ মিলিয়ন পোল (Nazi crimes against ethnic Poles) আৰু অন্যান্য ৪ মিলিয়ন 'জীয়াই থকাৰ অনুপযুক্ত' (life unworthy of life) বুলি ভবা মানুহ - শাৰীৰিকভাৱে অক্ষম (disability), মানসিক ৰোগী (mentally ill), চোভিয়েৎ যুদ্ধবন্দী (Nazi crimes against Soviet POWs), সমকামী, ফ্ৰীমেচনসকল (Freemasons) আৰু ৰোমানীসকলক (Romani people) এক সুপৰিকল্পিত আঁচনিৰ অধীনত হত্যা কৰা হয়। প্ৰায় ১২ মিলিয়নক - যাৰ বেছিভাগেই পূৱ ইউৰোপীয় OST-আৰ্বেটাৰ (OST-Arbeiter) - জাৰ্মান যুদ্ধ অৰ্থনীতি সম্বৃদ্ধ কৰিবলৈ বলপ্ৰয়োগ কৰি মজদুৰীৰ কামত (forced labor in Germany during World War II) লগোৱা হৈছিল।[309]
নাজী কন্চেণ্ট্ৰেশ্যন কেম্প বোৰৰ উপৰিও চোভিয়েৎ গুলাগ (gulag) (শ্ৰমিক কেম্প/labour camp) বোৰতো অধিকৃট পোলেণ্ড, লিথুবানিয়া,লাটভিয়া আৰু ইষ্ট'নিয়া তথা জাৰ্মান যুদ্ধবন্দী আৰু আনকি নাজীৰ সমৰ্থক বুলি সন্দেহ কৰা চোভিয়েৎ নাগৰিকৰো মৃত্যু হৈছিল।[310] প্ৰায় ৬০% চোভিয়েৎ যুদ্ধবন্দীৰেই মৃত্যু ঘটিছিল।[311] ৰিচাৰ্ড অ'ভেৰীৰ (Richard Overy) মতে মুঠ ৫.৫ মিলিয়ন চোভিয়েৎ যুদ্ধবন্দীৰ প্ৰায় ৫৭% - ৩.৬ মিলিয়ন - মৰিছিল অথবা হত্যা কৰা হৈছিল।[312] ওলাই অহা যুদ্ধবন্দীসকলক নাজীৰ সমৰ্থক বুলি চোভিয়েতত সন্দেহৰ চকুৰে চোৱা হৈছিল আৰু তাৰে কিছুসংখ্যকক NKVD-ৰ (NKVD) (চোভিয়েৎ গুপ্ত পুলিচ) উদ্যোগত গুলাগলৈ নিৰ্বাসন দিয়া হৈছিল।[313]
জাপানী যুদ্ধবন্দী শিবিৰবোৰতো মৃত্যুৰ হাৰ অত্যন্ত বেছি আছিল। ইয়াৰে বহুতকে শ্ৰমিক শিবিৰ (labour camp) হিচাবে ব্যৱহাৰ কৰা হৈছিল। 'সূদুৰ প্ৰাচ্যৰ আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় মিলিটেৰী ট্ৰাইবুনেলে' পোৱা মতে ইয়াত পশ্চিমীয়া যুদ্ধবন্দীৰ মৃত্যুৰ হাৰ আছিল ২৭.১% (আমেৰিকান ৩৭%)[314], জাৰ্মান আৰু ইটালীয়ানসকলৰ তলত হোৱাতকৈ ৭ গুণ বেছি।[315] ৩৭,৫৮৩ ব্ৰিটিছ, ২৮,৫০০ নেডাৰলেণ্ডৰ, 28,500 আৰু ১৪,৪৭৩ জন আমেৰিকাৰ যুদ্ধবন্দীক জাপানৰ আত্মসমৰ্পণৰ পাচত মুকলি কৰি দিয়া হয়। মাত্ৰ ৫৬ জন চীনা সৈনিকক হে এই শিবিৰবোৰৰ পৰা মুকলি কৰা হয়।[316]
বুৰঞ্জীবিদ ঝিফেন জু (Zhifen Zu)-ৰ মতে ১৯৩৫ ৰ পৰা ১৯৪১ চনৰ ভিতৰত 'পূৱ এছিয়া বিকাশ সমিটি' (East Asia Development Board) বা Kōain ৰ দ্ধাৰা উত্তৰ চীন আৰু মাঞ্চুৰীয়াৰ অন্ততঃ ৫ মিলিয়ন সাধাৰণ নাগৰিকক খনি আৰু যুদ্ধ উদ্যোগত দাসত্ত্ব কাৰ্য্য কৰিবলৈ বন্দী কৰা হয়। ১৯৪২ ৰ পাচত ই সংখ্যা ১০ মিলিয়ন হয়।[317] আমেৰিকাৰ লাইব্ৰেৰী অব কংগ্ৰেছৰ হিচাব মতে ৪-ৰ পৰা ১০ মিলিয়ন ৰ'মুচা (জাপানী ভাষাত "manual laborers"), (romusha) ক জাপানী সেনাই কাম কৰিবলৈ বাধ্য কৰাইছিল। প্ৰায় ২৭০,০০০ লোকক উত্তৰ-পূৱ এছিয়াৰ জাপানী অধিকৃত অঞ্চলবোৰত কাম কৰিবলৈ পঠোৱা হয়, ইয়াৰে মাত্ৰ ৫২,০০০ জাভালৈ উভতি আহে।[318] ১৯ ফেব্ৰুৱাৰী ১৯৪২ চনত আমেৰিকাৰ ৰাষ্ট্ৰপতি ৰুজাভেল্টে 'এক্সিকিউটিভ অৰ্ডাৰ ৯০৬৬' অৰ জৰিয়তে যুদ্ধৰ সময়চোৱাত আমেৰিকাত থকা সহস্ৰাধিক জাপানী, ইটালীয়, জাৰ্মান আৰু পাৰ্ল হাৰ্বাৰত (Pearl Horber) জাপানী বোমা আক্ৰমণৰ পাছত পলাই অহা কিছুমান নাগৰিকক অন্তৰীন (intern) কৰিবলৈ আদেশ দিয়ে। আমেৰীকা আৰু কানাডাত ১৫০,০০০ জাপানী-আমেৰিকানক অন্তৰীণ কৰি ৰখা হয়।[319][320] তদুপৰি আমেৰিকাৰ সুৰক্ষাৰ বাবে ভাবুকি হ'ব পাৰে বুলি আশংকা কৰি ১৪,০০০ আৰ্মান আৰু ইটালীয় নাগৰিকক অন্তৰীণ কৰা হয়।[321]
মিত্ৰশক্তিৰ য়াল্টা আলোচনা (Yalta Conference) -ৰ চুক্তিমতে চোভিয়েৎ দেশত অনেক মিলিয়ন যুদ্ধবন্দী আৰু নাগৰিকক বলপূৰ্বক শ্ৰমিক হিচাবে (Foreign forced labor in the Soviet Union) ব্যৱহাৰ কৰা হয়।[322] হাংগেৰীৰ ক্ষেত্ৰত হাংগেৰীয় সকলকো চোভিয়েতে ১৯৫৫ চনলৈকে বলপূৰ্বক শ্ৰমিক হিচাবে ব্যৱহাৰ কৰিছিল (Forced labor of Hungarians in the Soviet Union)।[323]
যুদ্ধৰ আৰম্ভণিতে ইউৰোপৰ মিত্ৰশক্তিৰ দেশসমূহ জনসংখ্যা আৰু অৰ্থনৈতিক দিশত অক্ষশক্তিতকৈ বহু গুণে আগবঢ়া আছিল। ১৯৩৮ চনত 'পশ্চিম মিত্ৰশক্তি'ৰ (Western Allies) (ব্ৰিটেইন, ফ্ৰান্স, পোলেণ্ড আৰু ব্ৰিটিছ ডমিনিয়ন (dominion) দেশসমূহ (ব্ৰিটিছ কমনৱেল্থৰ অন্তৰ্গত স্বায়িত্বশাসিত ৰাজ্যসমূহ]]) মুঠ জনসংখ্যা আৰু 'মুঠ ঘৰুৱা উৎপাদন'ৰ পৰিমাণ 'ইউৰোপীয় অক্ষশক্তি'তকৈ (জাৰ্মানী আৰু ইটালী) ৩০% অধিক আছিল। মিত্ৰশক্তিৰ উপনিবেশ সমূহো সংলগ্ন কৰিলে জনসংখ্যা ৫ গুণতকৈ বেছি আৰু 'মুঠ ঘৰুৱা উৎপাদন' প্ৰায় দুগুণ বেছি পোৱা যায়।[324] এছিয়া মহাদেশৰ চীনৰ জনসংখ্যা জাপানতকৈ প্ৰায় ৬ গুণ বেছি আছিল, আৰু মুঠ ঘৰুৱা উৎপাদন আছিল জাপানতকৈ ৮৯% আগবঢ়া। জাপানৰ উপনিবেশসমূহ সংলগ্ন কৰি তুলনা কৰিলে দেখা যায় চীনৰ জনসংখ্য তিনিগুণ আৰু 'মুঠ ঘৰুৱা উৎপাদন' ৩৮ শতাংশ বেছি আছিল।[324]
প্ৰথম অৱস্থাৰ জাৰ্মানীৰ আৰু জাপানৰ 'সৰ্বশক্তি আক্ৰমণ'ৰ (blitzkrieg) আগত মিত্ৰশক্তিৰ পৰাজয় ঘটিলেও, ১৯৪২ চনৰপৰা আমেৰিকা আৰু ছোভিয়েট সংঘৰ যোগদানৰ পাছত মিত্ৰশক্তিৰ অৰ্থনৈতিক আৰু জনসংখ্যাৰ অগ্ৰসৰতাই নিৰ্ণায়ত্মক ভূমিকা লৈছিল।[325] মিত্ৰশক্তিৰ হাতত প্ৰাকৃতিক সম্পদৰ দখল বেছিকৈ আছিল বাবে উৎপাদনো বেছি আছিল। কিন্তু ইয়াৰ লগতে আন কিছুমান অৰ্থনৈতিক সিদ্ধান্তৰো ভূমিকা আছিল। জাৰ্মানী আৰু জাপানে যুদ্ধৰ বাবে শ্ৰমিক নিয়োগ কৰোঁতে মহিলা নিয়োগ কৰাৰ পক্ষপাতী নাছিল,[326][327] মিত্ৰশক্তিৰ 'কৌশলগত বোমা বৰ্ষণ'[328][329] আৰু জাৰ্মানীয়ে বহু পলমকৈ যুদ্ধকালীন অৰ্থনীতি বলৱৎ কৰাও[330] উৎপাদন বৃদ্ধিৰ আন কাৰণ আছিল। আনহাতে জাৰ্মানী আৰু জাপান দুয়োখন দেশেই দীৰ্ঘকালীন যুদ্ধৰ বাবে সাজু নাছিল, আৰু তেওঁলোকৰ তেনে প্ৰস্তুতিও নাছিল।[331][332] উৎপাদন বৃদ্ধিৰ বাবে জাৰ্মানী আৰু জাপান দুয়োখন দেশেই ঘাইকৈ দাস শ্ৰমিকৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰিছিল;[333] জাৰ্মানীয়ে পূব ইউৰোপৰ প্ৰায় ১২ নিযুত মানুহক দাস শ্ৰমিক হিচাপে ব্যৱহাৰ কৰিছিল[309], আনহাতে জাপানে 'প্ৰান্ত-পূৰ্ব এছিয়া'ৰপৰা (Far East Asia) ১৮ নিযুত শ্ৰমিক আনিছিল[317][318]।
ইউৰোপৰ অঞ্চলসমূহ দুই প্ৰকাৰে অধিকৰণ কৰা হৈছিল। পশ্চিম, উত্তৰ আৰু মধ্য ইউৰোপত (ফ্ৰান্স, নৰৱে, ডেনমাৰ্ক আৰু নিম্ন দেশসমূহ (low countries) আৰু চেক'শ্ল'ভাকিয়াৰ সংযোগীকৃত (annexed) অঞ্চলসমূহত (ইংৰাজী: Protectorate of Bohemia and Moravia) জাৰ্মানীয়ে কাঢ়ি লোৱা (ইংৰাজী: Nazi plunder) ঔদ্যোগিক উৎপাদনসমূহ, সামৰিক সৰঞ্জাম, কেঁচামাল আৰু অন্যান্য সামগ্ৰীসমূহক বাদ দিও অকল তেওঁলোকৰ অৰ্থনৈতীক নীতিসমূহৰ জৰিয়তেই যুদ্ধৰ শেষ পৰ্যন্ত প্ৰায় ৬৯.৫ বিলিয়ন ৰাইখমাৰ্ক (ইংৰাজী: German Reichsmark) (২৭.৮ বিলিয়ন আমেৰিকান ডলাৰ) সংগ্ৰহ কৰিছিল।[334] এনেদৰে অধিকৃত অঞ্চলসমূহৰ পৰা হোৱা আয়ৰ প্ৰায় ৪০% জাৰ্মানীয়ে কৰ-কাটলৰ দ্বাৰাই সংগ্ৰহ কৰিছিল, যুদ্ধৰ পাছৰফালে ই জাৰ্মানীৰ মুঠ আয়ৰ ৪০৫ হৈছিলগৈ।[335]
পূৱত, যুদ্ধৰ অস্থিৰ অগ্ৰগতি (fluctuating front line) আৰু ছোভিয়েটে অৱলম্বন কৰা ঘৰপোৰা নীতি (ইংৰাজী: scorched earth) -ৰ বাবে লেবেন্চৰাম (ইংৰাজী: Lebensraum) অভিযানৰ জৰিয়তে বহুপ্ৰত্যাশিত লাভৰ (bounty) পৰা জাৰ্মানী বঞ্চিত হয়।[336] এই অঞ্চলসমূহত জাৰ্মানীয়ে 'শ্লেভিক বংশীয় নিম্নখাপৰ মানুহ' (ইংৰাজী: Untermensch) সকলৰ ওপৰত অধিকৰণৰ পাচতেই অমানুষিক অত্যাচাৰ আৰু গণহত্যা চলাইছিল (ইংৰাজী: Generalplan Ost)।[337] স্থানীয় বিৰোধী গোট (ইংৰাজী: Resistance during World War II) গঠন কৰা হৈছিল যদিও পূৱতেই হওক বা পশ্চিমতে হওক, ১৮৪৩ চনৰ শেষভাগলৈকে এইবোৰে জাৰ্মান অভিযনসমূহত প্ৰভাৱ পেলাব পৰা নাছিল।[338][339]
এছিয়াত জাপানে অধিকৃত অঞ্চলসমূহক 'বৃহত্তৰ পূৱ এছিয় সমোন্নয়ন ক্ষেত্ৰ' (ইংৰাজী: Greater East Asia Co-Prosperity Sphere) বুলিছিল। ইয়াক জাপানে অধিকৃত অঞ্চলৰ জনসাধাৰণৰ (ইংৰাজী: colonised peoples) মুক্তিৰ বাবে স্থাপন কৰা বুলিলেও প্ৰকৃততে ই জাপানী হেগামনি (ইংৰাজী: hegemony) হে আছিল।[340] প্ৰথম অৱস্থাত অনেক ক্ষেত্ৰত স্থানীয় জনসাধাৰণে ইউৰোপীয় শাসনৰ পৰা মুক্তিদাতা হিচাবে জাপানী বাহিনীক আদৰণি জনাইছিল যদিও জাপানী সেনাৰ অত্যাচাৰৰ বাবে কিছুদিনৰ ভিতৰতে তেওঁলোকৰ মনোভাৱ জাপানী বিৰোধী হৈ পৰে।[341] প্ৰথম অৱস্থাত জাপানে মিত্ৰশক্তিৰ সেনাই এৰি যোৱা প্ৰায় ৪০,০০,০০০ barrel (6,40,000 মি৩) (~5.5×105 টন) তেল পায়। ১৯৪৩ চন পৰ্য্যন্ত জাপানে ডাচ্চ ইষ্ট ইণ্ডিজৰ উৎপাদনৰ পৰা 50 সাঁচ:Bbl to t/prenom barrels (~সাঁচ:Bbl to t/calc t) পৰ্য্যন্ত (১৯৪০ চনৰ মুঠ উৎপাদনৰ ৭৫%) আহৰণ কৰে।[341]
বিমানসমূহক যুদ্ধৰ সময়ত বাতৰি সংগ্ৰহ কৰিবলৈ, যুদ্ধ কৰিবলৈ, বোমা পেলোৱাৰ বাবে, লগতে স্থল-বাহিনীক সহায় কৰাৰ বাবে ব্যৱহাৰ কৰা হৈছিল। দ্বিতীয় বিশ্বযুদ্ধৰ সময়ত এই প্ৰতিটো বিভাগতে বহুতো উন্নতি দেখা পোৱা গৈছিল। মানুহ আৰু বয়বস্তু অনা-নিয়া কৰা,[343] আৰু 'কৌশলগত বোমা বৰ্ষণ' (অসামৰিক স্থান আৰু উদ্যোগ আদিত বোমা বৰ্ষণ কৰি অস্থিৰ কৰি তোলা)[344] আদি দ্বিতীয় বিশ্বযুদ্ধত ব্যৱহৃত নতুন সমৰ কৌশল আছিল। বিমান বিধ্বংসী অস্ত্ৰ-ৰ (Anti-aircraft warfare আৱিষ্কাৰৰ লগতে প্ৰতিৰক্ষাৰো নতুন আৱিষ্কাৰ, যেনে, ৰাডাৰ, ভূমিৰপৰা আকাশলৈ নিক্ষেপ কৰিব পৰা মাৰণাস্ত্ৰ (জাৰ্মান ৮৮মিমি বন্দুক) আদিৰ বিকাশ হৈছিল। জেট বিমানৰ (jet aircraft) ব্যৱহাৰো এই বিশ্বযুদ্ধৰ সময়তে হৈছিল যদিও যুদ্ধৰ শেষৰ বছৰ কেইটাত ওলোৱা বাবে এই বিমানৰ বহুল ব্যৱহাৰ নহ'ল। অৱশ্যে বিশ্বযুদ্ধৰ পাছতে জেট বিমান সকলো দেশৰ বায়ুসেনাৰ মূল অংশ হৈ পৰিল।[345]
নৌ-সেনা বিভাগৰ প্ৰতিটো বিভাগতে ব্যাপক নতুন অৱদান দেখা গৈছিল। বিমান কঢ়িওৱা জাহাজ আৰু ছাবমেৰিন ইয়াৰে অতি উল্লেখযোগ্য আৱিষ্কাৰ আছিল। যুদ্ধৰ আৰম্ভণিতে বায়ু-নৌ সন্মিলিত অভিযানে বেছি সফলতা পোৱা নাছিল যদিও টাৰাণ্টো, পাৰ্ল হাৰ্বাৰ, দক্ষিণ চীন সাগৰ আৰু ক'ৰাল সাগৰৰ যুদ্ধত 'সামগ্ৰী কঢ়িওৱা জাহাজ'-এ যুদ্ধ জাহাজতকৈ বেছি গুৰুত্ব লাভ কৰিবলৈ সক্ষম হৈছিল।[346][347][348]
আটলাণ্টিক সাগৰত সুৰক্ষা-জাহাজ সমূহে মিত্ৰশক্তিৰ যুদ্ধ বাহিনীৰ আগমন-নিগমনত বিশেষ ভূমিকা গ্ৰহণ কৰিছিল, আৰু এই জাহাজসমূহে মধ্য-আটলাণ্টিক দূৰত্ব-ক (Mid-Atlantic gap) সংকুচিত কৰি পেলাবলৈ সক্ষম হৈছিল।[349] সামগ্ৰী কঢ়িওৱা জাহাজৰ ব্যয়ো যুদ্ধ জাহাজতকৈ কম আছিল।[350] ছাবমেৰিনৰ উপযোগিতা প্ৰথম বিশ্বযুদ্ধতে প্ৰমাণিত হৈছিল,[351] আৰু দ্বিতীয় বিশ্বযুদ্ধতো প্ৰতিখন দেশেই পানীৰ তলৰ যুদ্ধৰ বাবে কৌশল প্ৰস্তুত কৰিছিল। ব্ৰিটিছসকলে 'ছাবমেৰিন ধ্বংস কৰিব পৰা অস্ত্ৰ' (weaponry) আৰু কৌশল যেনে, 'ছ'নাৰ' (sonar) আদিৰ বিকাশত গুৰুত্ব দিছিল। আনহাতে জাৰ্মানীয়ে ছাবমেৰিনক অধিক আক্ৰমণাত্মক কৰিবলৈ নতুন ধৰণৰ কৌশল আহৰণ কৰাত গুৰুত্ব দিছিল।[352] শেষলৈ মিত্ৰশক্তিৰ প্ৰযুক্তিবোৰ, যেনে, 'লে-লাইট' (Leigh light), হেজহগ (hedgehog), স্কুইড (squid), আৰু 'হোমিং টৰ্পিড' ' (homing torpedoes) আদি বিজয়ী প্ৰযুক্তি হিচাপে পৰিগণিত হৈছিল।
স্থল যুদ্ধতো প্ৰথম বিশ্বযুদ্ধৰ স্থানুৰ সন্মুখ-সমৰৰ সলনি অগা-পিছা কৰি আৰু বিভিন্ন সামৰিক গোটৰ মিশ্ৰ যুদ্ধৰ কৌশল লোৱা হৈছিল। প্ৰথম বিশ্বযুদ্ধত স্থল-সেনাৰ সহায়ৰ বাবে ব্যৱহাৰ হোৱা টেংক, দ্বিতীয় বিশ্বযুদ্ধৰ প্ৰাথমিক অস্ত্ৰ হিচাপে পৰিগণিত হৈছিল।[353] ১৯৩০ অন্তিম দশকলৈ টেংক-ৰ ডিজাইনত বহুত বিকাশ সাধন কৰা হৈছিল;[354] আৰু সমগ্ৰ দ্বিতীয় বিশ্বযুদ্ধৰ কালচোৱাতে টেংকৰ গতি, শক্তি আৰু প্ৰতিৰোধ ক্ষমতাৰ বিকাশ সাধন নিৰন্তৰ ভাৱে চলি আছিল।
যুদ্ধৰ আৰম্ভণিলৈ সামৰিক কৌশল হিচাপে বিশ্বাস কৰা হৈছিল যে শত্ৰুপক্ষৰ টেংকৰ লগত তাতকৈ অধিক শক্তিশালী টেংকেৰে মুখামুখি হোৱাকৈ উত্তম উপায়।[355] কিন্তু এই কৌশলে সোনকালেই প্ৰত্যাহ্বানৰ সন্মুখীন হয়, কাৰণ টেংকৰ গোলা নিক্ষেপৰ ক্ষমতা সাধাৰণতে ইয়াৰ প্ৰতিৰোতকৈ কম আছিল। আনহাতে জাৰ্মানসকলে যিমান পাৰি টেংক-বনাম-টেংক যুদ্ধ এৰাই চলিছিল। তাৰ সলনি জাৰ্মানসকলে কেবাধৰণৰ স্থল-কৌশল একেলগ কৰি একেসময়তে 'বিৰাট আক্ৰমণ' (blitzkreig) কৰাৰ কৌশল ব্যৱহাৰ কৰি পোলেণ্ড আৰু ফ্ৰান্স অধিকাৰ কৰিছিল।[353] টেংকৰ বিৰুদ্ধে কেবাধৰণৰ অস্ত্ৰ যেনে, টেংক বিধ্বংসী বন্দুক (anti-tank gun), 'পৰোক্ষ গুলীয়াগুলী' (indirect artillery), 'টেংক-ধ্বংসী মাইন', (anti-tank mine) হ্ৰস্ব দৈৰ্ঘ্যৰ প্ৰতি-টেংক অস্ত্ৰ, টেংকৰ বিৰুদ্ধে টেংক আদিৰ বিকাশ হৈছিল।[355] অৱশ্যে বিৰাট কলা-কৌশলৰ সমৰ-সঁজুলি ব্যৱহৃত হ'লেও স্থল-সেনাই আছিল প্ৰতিটো শক্তিৰ মূল কেন্দ্ৰ[356] আৰু স্থল-সেনাৰ হাতত থকা অস্ত্ৰ-শস্ত্ৰ প্ৰায় প্ৰথম বিশ্বযুদ্ধৰ দৰেই আছিল।[357]
হাতেৰ লৈ ফুৰিব পৰা মেচিন-গানৰ ব্যৱহাৰ বাঢ়ি আহিছিল, জাৰ্মান 'এম.জি.৪২' (MG42), আৰু অন্যন্য 'ছাবমেচিন গান' (submachine gun) চহৰ-হাবি আদিত হোৱা ওচৰা-ওচৰি যুদ্ধত ব্যাপক ভাৱে ব্যৱহাৰ হৈছিল।[357] যুদ্ধৰ পাছৰ ফালে 'এছল্ট ৰাইফল' (assault rifle) আটাইকেইটা পক্ষৰে মূল অস্ত্ৰত পৰিগণিত হৈছিল। এইবিধ অস্ত্ৰত ৰাইফল আৰু ছাবমেচিন গান, উভয়ৰে ভাল দিশবোৰ পোৱা গৈছিল।[358][359]
বিশ্বযুদ্ধৰ সময়ত প্ৰেৰিত বাৰ্তাৰ জটিল সংকেত প্ৰস্তুত (cryptography) কৰাৰ বাবে 'সংকেত যন্ত্ৰ' ([[:en:ciphering machine|) ব্যৱহাৰ কৰা হৈছিল। জাৰ্মানসকলে ব্যৱহাৰ কৰা 'এনিগ্মা যন্ত্ৰ' (Enigma Machine) আছিল সৰ্বাধিক জনাজাত।[360] প্ৰেৰিত সংকেত পাঠোদ্ধাৰৰ (decryption) বাবে ব্যৱহৃত পদ্ধতিক SIGINT (signals intelligence) নাম দিয়া হৈছিল। মিত্ৰশক্তিয়ে পাঠোদ্ধাৰ কৰিবলৈ সক্ষম হোৱা কেইটামান অতি উল্লেখযোগ্য সাফল্য আছিল, 'জাপানৰ নৌ-সেনা সংকেত'ৰ (Japanese naval codes) পাঠোদ্ধাৰ[361] আৰু 'ব্ৰিটিছ আলট্ৰা'। যুদ্ধৰ আগৰে পৰা এনিগ্মা সংকেত পাঠোদ্ধাৰৰ বাবে কাম কৰি থকা পোলেণ্ডৰ সংকেত বাৰ্তা পাঠোদ্ধাৰ বিভাগে ব্ৰিটেইনক দিয়া পদ্ধতিৰ উন্নতি সাধন কৰি ব্ৰিটিছ 'আলট্ৰা' (Ultra) সজা হৈছিল।[362] মিত্ৰশক্তিয়ে 'চাতুৰী'ৰ (deception) অতি সফল ব্যৱহাৰ কৰি 'অপাৰেছন মিন্সমিট' (Operation Mincemeat) আৰু 'অপাৰেছন বডিগাৰ্ড' Operation Bodyguard সম্পন্ন কৰিছিল।[361][363] যুদ্ধৰ সময়চোৱাতে পৰোক্ষ ভাৱে বিকাশ হৈছিল প্ৰোগ্ৰাম কৰিব পৰা কম্পিউটাৰ (Z3, Colossus, আৰু ENIAC), দিশসম্পন্ন মিছাইল (guided missiles), আধুনিক ৰকেট, 'কৃত্ৰিম বন্দৰ' (artificial harbours), আৰু ইংলিছ প্ৰণালীৰ তলেৰে তেল পৰিবাহী পাইপলাইন (Operation Pluto)।[364] দ্বিতীয় বিশ্বযুদ্ধৰ সময়তে পৰমাণু বোমা নিৰ্মাণৰ বাবে আমেৰিকাত 'মেনহাটান প্ৰকল্প' স্থাপিত হয় আৰু পৰমাণু বোমা নিৰ্মাণ কৰা হয়।
তথ্যচিত্ৰসমূহ
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
