From Wikipedia, the free encyclopedia
L'Aínsa ye una villa d'o municipio de l'Aínsa-Sobrarbe, cabecera d'o termin municipal y seu d'o suyo achuntamiento, en a provincia de Uesca. A suya población yera de 1680 habitants en l'anyo 2014. Ye la capital, con Boltanya, historica y economica d'a comarca de Sobrarbe, amás d'a cabecera d'o municipio mas important, demograficament y per superficie, de la dita comarca. O nombre aragonés de l'Aínsa tamién se puet trobar escrito, pendendo de lo criterio de separación d'as silabas, como La Insa.[1] Cualques autors y investigadors sobre a luenga aragonesa en Sobrarbe tamién el han transcrito asinas.[2] O lexico aragonés d'intrés etnografico de l'Aínsa se conoix relativament bien por fegurar esta localidat en l'ALEANR[3], con a sigla Hu 206.
 |
Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla. |
| L'Aínsa | ||
| Lugar d'Aragón | ||
| ||
 L'Aínsa | ||
| Entidat • País • Provincia • Comarca • Municipio |
Lugar Aragón.svg){kind=small} UescaSobrarbe L'Aínsa-Sobrarbe | |
| Partiu chudicial | Boltanya | |
| Población • Total |
1757 hab. (2021) | |
| Altaria • Meyana |
589 m. | |
| Distancia • 110 km |
enta Uesca | |
| Codigo postal | 22330 | |
| Parroquial • Diocesi • Arcipestrau • Parroquia |
Balbastro-Monzón Sobrarbe-Ribagorza Asumpción de Ntra. Sra. | |
| Coordenadas | ||
  L'Aínsa L'Aínsa en Aragón | ||
L'Aínsa se troba dividida en dos nuclios prencipals ubicados en o cuarto nort-este d'os que delimitan a confluyencia d'o río Ara en a Cinca, con cualques nuclios mas (o barrio de Sudiera y lo barrio de Banastón en a marguin oriental d'a Cinca -no s'ha de confundir con Banastón, lugar de dreito propio, de camín a lo cual se troba este barrio- y lo barrio d'as Escuelas, en a marguin sud de l'Ara). Os dos barrios prencipals en o cuarto nort-este son o barrio d'o Cruce, a on se troba amás grant parte d'as botigas y establimientos comercials, naixiu en a metat d'o sieglo XX coma expansión de la villa d'alto, y lo barrio antigo (a sobén dito «O Casco antigo» u «Casco») a on se troban a Plaza Mayor, os casaches amurallados d'a parte viella, y lo Castiello. Tot este zaguer barrio se troba en mont de lo dito Tozal d'a Cruz (591 m) en a parte mas altera d'a villa.
Per ixa posición altera que lo barrio viello de l'Aínsa tiene, se teneba tradicionalment como puesto de defensa y estratechicament bien disposado perque controla per igual a dentrada enta la valle de l'Ara como enta la valle d'a Cinca.
A primera fortificación ye d'epoca musulmana anque se crei que talment i ha habiu d'anteriors. Anque bi ha un mito fundacional que gosa parlar d'a fundación de l'Aínsa dimpués d'a batalla de conquiesta de Garci Eiximéniz, no se conoix encara per seguro cuan la fundoron, anque belas hipotesis la relacionan con cualques asentamientos romanos que en os tiempos de Chulio César se fayoron per a comarca (posibilidat remota que la etimolochía d'o toponimo fuese latina, «illa insula»[2]). A proximidat con a villa de Boltanya, que tamién heba teniu un castiello, y que se sabe que ya i yera en a epoca romana (Boletania) ha feito que muitos historiadors haigan quiesto meter en duda a importancia que en verdat teneba coma puesto fortificado.
En a parte baixa d'o lugar, sobre l'antiga crucera de camins que puyan ta l'alto Sobrarbe y Las Valles (Bielsa, Chistau, etc) per una man, y enta os lugars d'a valle de l'Ara y valle de Broto per l'altra, hue carreteras, o papel vertebrador ta lo territorio d'a metat septentrional de Sobrarbe que l'Aínsa siempre ye tenido la ye dotada de una importancia cabal en a comarca, fendo-la prencipal en a reconquiesta dimpués que quedase en mans musulmanas dende lo sieglo VIII. A función coma puesto per a on pasaban tan importants vías de comunicación ha feito de la part baixa de l'Aínsa un centro d'espardimiento y ta fincar-ie comercios y botigas dica convertir-se en a segunda metat d'o sieglo XX en o prencipal centro comercial y d'alochamiento de Sobrarbe.
As orichens de l'Aínsa coma nuclio poblacional no son guaire claras en l'actualidat. No gosa amaneixer en garra documento previo a la epoca visigotica, per contra de Boltanya que sí que se'n conoix, anque se piensa que probablement ya existiba cualque suerte de castiello u fortificación (enantes que lo que bi ha agora). Per lo que diz a leyenda d'A Morisma (romance tradicional en a comarca), as mesnadas d'un noble local que teneba per nombre Garci Eiximéniz (a sobén referiu como «rei de Sobrarbe», anque no ye guaire probable que en fuese) la reconquerioron en l'anyo 724, enfebrius os hombres per l'anviesta d'una «cruz de fuego en l'alto d'una carrasca», que ye l'emblema actual d'a comarca de Sobrarbe, per lo que se suposa que alavez lo menos cualque asentamiento u fortificación ya i existiba.
Cualques fuents opinan que l'Aínsa, ta part d'alavez, heba d'estar un castiello u fortificación sin a importancia que gosa tener huei, y lo castiello s'habría perdiu en bel punto d'entre ixe sieglo y lo sieglo XI que ye cuan se i construyoron as partes mas antigas d'a fortaleza actual. Altros historiadors piensan que la presencia sarracina en l'Aínsa habió d'estar anedotica, no pas contina, y talment como puesto adebantado en territorio de muga y posiblement vinculado con as poblacions y sinyorías musulmanas en o Semontano de Balbastro, en considerando que lo Sobrarbe yera per ixas envueltas territorio d'a Marca Hispanica y territorio de muga, pobre en población, sin intrés economico u politico ta disputar-les-ne a os carolinchios.
A situación central en o condau de Sobrarbe y la suya capitalidat, pareix que no gosó costar guaire tiempos que l'Aínsa l'aconseguise. Un periglo important que os sarracenos i enrestisen fayó que los habitants de lo lugar i hesen d'alzar murallas ta cubillar as casas y propiedaz en a villa d'alto -anteparte de lo castiello-, deseparando lo recinto amurallau d'o castiello, que i habría existiu muitos sieglos d'antes, d'a resta d'a villa que gosó tener una muralla propia que la guardase. Asinas, a función central de l'Aínsa en as grans rotas fluvials de Sobrarbe, con os anyos, pareix que tornoron a quiesta villa d'a Cinca en un puesto fortificau y bien defendiu, que en chunto con os bastións que en tiempos d'os primers reis d'Aragón s'heban iu fendo en a comarca (alfachas arquitectonicas de l'romanico, en l'atualidat, coma Troncedo u Abizanda) formoron lo que cualques autors gosan dicir a «Linia de Defensas de Sobrarbe», que se distribuyen per toda a metat meridional d'a comarca. Como sinyal de lo buen puesto que yera ta desfender, en 1610 o cartografo portugués Chuan Baptista Labanya, qui la vesitó, escribió de l'Aínsa:
En l'anyada de 1124, o rei Alifonso I «lo Batallero», que se gosaba decir «rei d'Aragón, Sobrarbe y Ribagorza», atorgó a la villa lo beneficio de Carta de población, ixo ye, un fuero propio que la libraba de sinyorías (la feba deseparar-se de Boltanya, pus dica l'inte en heba estau un lugar dependient) y feba concesions como o permiso ta fer-ie mercato u d'administrar os treudos de toda una comunidat de lugarons (que no s'ha puesto saber cuáls yeran) que dende ixas envueltas se meteban baixo lo suyo municipio. Con a concesión de Carta de población, l'Aínsa tamién ganaba lo dreito de cobrar pontache en o paso d'os dos ríos que i pasan, y de triar o chusticia que heba de representar-la. Tot este fuero fa pensar en as concesions que a par d'alavez ya gubernaban a parte d'o Campo de Chaca, en o viello Aragón, y de como ixo feba prosperar en ixas envueltas un lugarichot dica fer-lo tornar en una villa.
D'ixe mesmo sieglo XII ye la ilesia d'a villa, que se consagró en l'anyo 1181 a l'advocación de Santa María. Ixe templo romanico tiene una sola nau central, con un abside que tiene un crismón imposau d'o sieglo XI, y que diz que talment ye veniu de l'antiga ilesia de Sant Salvador, hue desapareixida, que yera en o casco antigo. En a ilesia atualment no se'n gosa trobar obras d'arte pos malament las cremoron en a Guerra Civil en prener-se la villa per as fuerzas republicanas chusto antes que no las fesen fuera con a ofensiva nacional que heba d'encorralar-las en a Bolsa de Bielsa. A unica resta d'entre tot ixe arte relichioso que i heba antes d'a Guerra la composa una talla renaixentista d'a virchen María (sieglo XVI) que se podió sacar d'antes de la esferra y se conservó en Tricás[5] (valle d'A Solana, Fiscal).
O templo tiene, a demés, un claustro-colechiata que, igual como la pila baptismal en o suyo altar, se construyó en o sieglo XIII. Son carateristicas, tamién, as cinco arquivueltas en a portalada prencipal d'o templo, y lo forato d'a campana alto en o campanal, os cuals no conoixen semellanza sique en altros templos pirenencos d'Aragón y sobretot, en o romanico d'o pireneu leridano.
L'Aínsa estió tamién una sobrecullida prencipal en o sistema treudatario aragonés.[6] Una sobrecullida no yera sique lo puesto a on se i concentraba la recaudación d'os treudos ("tributos") d'as diferents «cullidas» d'un territorio. As cullidas se'n gosaba recaudar en os lugars y villas mas amanados a las mugas d'o reino, y en Sobrarbe se feban cobrar a toz os que queresen cruzar os puertos en levando garra mercadería (l'impuesto yera proporcional a la valgua d'ixa mercadería) per as tres valles de muga que la comarca tiene, Broto (teneba la cullida en Torla), Bielsa (con cullida en ixa villa) y Chistau (con cullida en Plan). Sobre d'ixa capitalidat no nomás treudataria en Sobrarbe, Labanya en escrebió:
Anque no se conoix a forma que podió tener a fortificación primera que i habió en o lugar, en a primera metat d'o sieglo XI se contruyoron as partes mas antigas d'a fortaleza que se son conservadas dica l'atualidat. Dica no fa guaire se'n consideraba que feba parte d'ixes primers estadios a torraza pentagonal (restaurada no fa guaire) y cualques restas de muralla que se son conservadas en o sector nordueste d'a fortaleza.[7] Hue s'ha puesto saber per as aspilleras que bi han tanto en a torre como en as murallas, tot ixo el devantoron en o renaiximiento.[8] O castiello medieval, anque ha gosau mantener bellas trazas d'as que heba teniu antes mas, perdió la forma en as reformas d'o sieglo XVI que el restructuroron de tot.
En a segunda metat d'o sieglo XVI, baixo lo reinado de Felipe II d'Espanya, l'arquitecto toscán Tiburcio Spannocchi (que heba disenyato no feba guaire la fortaleza de Chaca)[9] prenió la misión de remodelar o bastión de l'Aínsa en aproveitando la existencia d'estructuras defensivas antigas, ta fer tornar l'Aínsa una Plaza Fuerte que podese defender os pasos enta l'interior d'Espanya a traviés d'este sector d'o Pireneu, fendo-se las previsions debant de l'eventual esclatiu d'una guerra con Francia. En 1593 s'ha documentado que ixas obras ya s'heban rematadas, habendo-ie una dotación remanent d'hombres que la guardaban. En 1610, o cartografo portugués Chuan Baptista Labanya escribió d'ixa fortificación:
A forma d'ixa fortaleza, feita en o sieglo XVI, yera de cuadrilatero con cuatre torres. Amás surueste ye la torraza prencipal en a construcción y ye tamién d'a cual sen suposaba orichens medievals (como a sobén se'n ha dito) perque ye feita de planta pentagonal dica que con bela miqueta d'observavión se i veyen as aspilleras (5 en a planta baixa) d'estrutura clarament renaixentista, y mesmo una que ye canyonera coma ta fer surtir o carrón d'un arma de fuego a traviés d'ella, como no se gosó fer dica ixas envueltas, no pas en a Edat Meya. A falsa d'a torraza se troba en connexión con l'estilo arquitectonico d'os edificios defensors en a Ribera de Fiscal, talment per estar obra d'os paisans que la construyoron.
Dimpués que el setiesen y batisen con artillería los franceses en 1706, en a Guerra de Sucesión Espanyola, o castiello de l'Aínsa sería albandonato en 1742 per decir-se inutil y poco capable ta defender a villa. En 1833 el reconstruyó y quitó d'enrunas o coronel Joaquín de Ezpeleta ta que podese resistir eventuals enrestidas carlistas, pero a prencipios d'o sieglo XX coma s'ha puesto saber per as fotografías que i quitó lo pireneísta francés Lucien Briet y las descripcions que tamién en fayó, o castiello ya se tornaba a trobar feito enrunas.[10] Dende 1931 tiene consideración oficial de «Monumento Histórico Artístico», enguán «Bien de Interés Cultural».
A Morisma ye una representación teatral popular, con caracter festivo, sobre la batalla lechendaria que presuntament i enfrentó as mesnadas de Garci Eiximeniz contra d'os musulmans de l'Aínsa en l'anyo 724. Feita per os habitants d'a localidat y d'altras localidaz d'a comarca (bels 250 en i actúan), se i gosa representar papels tan diversos como os reis moros, os reis cristianos, o diaple, un ánchel, o pecato, o pastor y lo repatán, y toz os soldatos d'os dos bandos. A representación se fa cada dos anyos (en os anyos impars) ta lo primer domingo de setiembre en a Plaza Mayor d'a villa, dende 1970 cuan se recuperó (pos no se i heba celebrado dende 1921).[11] Enantes, la feban en a campa d'a Cruz Cubierta, a 1,5 km en ueste de l'Aínsa. Cal destacar que os papels que se i representan se son transmesos per vía oral de fa sieglos, cheneración dimpués d'altra, dica que ya mesos en o sieglo XX os rematoron d'escrebir.
Se conoix una mención d'esta representación en o sieglo XV, en reinando los Reis Catolicos, anque l'antiguedat autentica d'esta representación no s'ha puesto confirmar. A primer vegada confirmada que se fa decir d'ella ye en 1676, cuan las Corz d'Aragón les concedioron a cifra de 10 libras chaquesas ta subvencionar a festividat.[12]
.jpg)
O barrio antigo de l'Aínsa en l'atualidat ye declarado «Bien de Interés Cultural», figura de protección legal que equival a l'antigo «Conchunto Historico-Artistico» que ye como estió declarada lo 23 d'aviento de 1964.[6] Tamién amaneix en o catalogo de puestos previlechiaus per a UNESCO.
L'Aínsa, como s'ha dito, no heba estado sique una fortificación y chicota aldeya de Boltanya fincada en a confluyencia d'os ríos Cinca y Ara dica la concesión de Carta de población per man d'Alifonso I (en 1124).[6] Cualques autors consideran aquela concesión como l'intento de sacar-le a capitalidat de Sobrarbe a Boltanya per diferents motivos; Lo primer, ye que en ixas envueltas, a reconquiesta en Aragón ya s'heba adintrado en a Tierra Plana (conquiesta de Graus en 1083, Uesca en 1096, Balbastro en 1101 y per dencima d'ellas, Zaragoza en 1118) y per ixo la muga con l'Al-Andalus s'heba feito luent y l'islam heba perdiu con Zaragoza lo mas poderoso reino que podese amenazar a os cristianos d'o norte, y lo segundo ye que Boltanya heba puesto conservar una importancia cabal mientres que i existió un autentico periglo d'ataques musulmans en a valle de l'Ara, perque teneba un poderoso castiello que nomás que el podeban atacar per a baixant meridional d'o mont a on se troba (per a resta de costaus el guardan as alturas de leneras y terrers que s'abocan en a solana de Cañimars), tenendo que fer-ie una puyada bien fura y exposada a tot lo que les arrullasen dende o castiello. Tot ixo feba que Boltanya fuese una población muit facil de desfensar, pero per estar encaixada en as faixas estretas d'entre l'Ara y lo tozal d'o castiello yera de mal fer creixer en os tiempos de paz. Alavez, l'Aínsa que yera tan chiqueta y se trobaba en alto en o Tozal d'a Cruz, cosirando os dos ríos prencipals d'o condado y las suyas vías de transito prencipals, podeba ofrir un millor espacio ta construir una villa gran, agricola, y sobretot, comercial.[6] O primer administrador («tinent») documentado que tenió l'Aínsa coma villa estió Beltrán de Labarsa,[5][6] nombrau per Remiro II en 1135.
En a segunda metat d'o sieglo XII posiblement a villa ya ultrapasaba la población y mida d'a suya antiga sinyoría, Boltanya, y per haber-se espardiu en tiempos de paz gosó tener una planta millor disenyada que a de Boltanya, per tener un creiximiento organizado.[6] A estructura d'o casco antigo de l'Aínsa presenta una traza organizada arredol d'a suya Plaza Mayor, tipicament planteyada en una población que i celebrás mercado.[6] A plaza en tiempos heba estado zarrada per os cuatre costados y bi heba casas entre ella y lo castiello, pero las fayoron estorrocar en a Guerra de Succesión mientres que la villa yera baixo la ocupación d'as tropas francesas, perque consideroron que las 60 casas que i heba en l'espacio que agora se troba achardinau feban un gran estorbo ta desfender o castiello. Ixo fa que a plaza tal y como la conoixemos agora, obierta d'o canto ueste, no siga pas en a suya forma orichinal.
Talment alavez, en o sieglo XVIII cuan s'eliminoron ixas viviendas, quedase desfigurada la estructura medieval d'a plaza que seguntes cualques autors teneba portals tamién per o costado aquel (mesmo que encara se i pueden veyer en a banda d'a Casa d'a Villa, fendo en tot o conchunto un doble recinto de murallas con o perimetro exterior d'o barrio antigo (murallas que se son conservadas cuasi entieras) que gosaba achuntar-se con os muros d'o castiello en no deixando-ie sique cuatre puertas (la Puerta d'Afuera -en o sud-este-, a Puerta de l'Hespital -a'l canto d'a ilesia, este- y la Puerta d'a Solana -en o sud-ueste, a'l canto de solán- que hue ye desapareixida pero que posiblement se perdió en bel momento en o sieglo XX ta fer l'acceso motorizau t'a plaza, como se puet veyer en as fotografías de Briet (l'anyo 1904), que encara la i amuestran[10]). A cuarta puerta se troba en o nord-este d'o recinto y a carrera que l'atraviesa se torna un camín que se'n baixa ta os campos d'ixe costau d'a villa.
.jpg)
A ilesia de l'Aínsa se construyó en o sieglo XII, y a epoca de mas gran creiximiento d'a villa en a Edat Meya y sin que se'n haiga puesto saber o momento exacto que se devantó. Muitos historiadors consideran que en habendo-se reconquiesta la tierra baixa, as comarcas pirenencas d'Aragón habioron a experimentar una crisi economica (perdioron os treudos de «peitas» que os territorios musulmans les tributaban) y demografica per a repoblación d'os territorios reconquiestos. A ilesia, anque per as suyas dimensions no ye garra monimento superior a las ilesias que se fayoron en ixa epoca en Europa, s'ha de pensar cómo se podió construir en penando la comarca d'ixe estau de crisi, con pocos recursos per estar luent d'as nuevas ciudaz y centros economicos d'o reino, y mesmo fendo-ie lo campanal tan altero que gosa tener (5 plantas), que sí que ye tan important d'entre os campanals romanicos de l'Alto Aragón.[6]
A consagración d'a ilesia se fayó en 1181 que se tienga documentación, a l'advocación de Santa María,[6] marcando con tota probabilidat o final d'a construción.[5] A ilesia yera tamién colechiata, con claustro propio d'estilo peculiar (irregular en comparanza con altros feitos ta par d'alavez), pentagonal, que se contruyó en o sieglo XIII,[5] y l'abside semicircular, concorde con tot l'estilo romanico, teneba comunicación con l'hespital de pelegrins que tiempos n'habe se trobaba a'l canto d'a ilesia[5] (y que, significativament, encara da lo nombre a la puerta d'ixe cabo d'a villa). A ilesia tiene, amés, una cripta devantada con 18 columnas cadaguna con capitels propios,[5] y sustentando lo teito de piedra picada royisca bien particular. Cualques partes d'a nau d'o templo s'han modificau en os sieglos posteriors.[5]
A torre se suposa que la contruyoron en a mesma epoca que la nau d'o templo, arredol de l'anyo que consagroron a ilesia (1181), y ye una torre-campanal muit robusta (7,5 m de costato en a base,[6] con base cuadrada) con 5 plantas de diferents misions cadaguna. O campanal teneba tres misions bien prencipals, serviba de campanal ta la liturchia, pero tamién yera una torraza ta defender a villa, con aspilleras y sayeteras en as plantas segunda y tercera ta disparar a traviés d'ellas y vanos en a par superior (plantas 4a y 5a) que anque en l'actualidat tienen campanas, en a Edat Meya yeran libres y permitiban d'arrullar elementos de mida mas gran ta desfensa d'a base d'a torre[6] (ixa función desfensiva tamién s'observa en a mayoría de campanals de puestos habitaus en a comarca). A tercera función, menos convencional, yera de servir de tribuna a las familias mas prencipals en a villa, que podeban seguir a misa que se feba en a nau a traviés d'un bano interior, con dos arcos de meyo punto, feito en a primera planta d'o campanal, en comunicando totas dos cambras.[5]
Amán de l'Aínsa se troba a Cruz Cubierta que ye un edificio d'o sieglo XVII construito por a Deputación d'o Reino d'Aragón ta remerar a victoria d'as tropas cristianas sobre as musulmanas en o sieglo IX.
| 1842 | 1857 | 1860 | 1877 | 1887 | 1897 | 1900 |
|---|---|---|---|---|---|---|
| 431 | G.D. | G.D. | 529 | 421 | 407 | 417 |
G.D. = Garra dato, no se'n tiene censos.
| 1900 | 1910 | 1920 | 1930 | 1940 | 1950 | 1960 |
|---|---|---|---|---|---|---|
| 417 | 538 | 542 | 587 | 523 | 571 | 578 |
A partir de 1960 no se'n puede tener garra dato fiable perque l'Aínsa pierde la suya municipalidat en fusionar-se o concello con atras localidaz d'a comarca. En 1981, fruito d'una segunda fusión con mas aldeyas encara, se forma lo municipio de l'Aínsa-Sobrarbe que ye como s'administra encara huei.[13] A población oficial dillá de 1960 se computa per tot lo municipio (con altros lugars incluitos) y per ixo no s'ha de considerar representativa d'a villa.
A población contada de l'Aínsa en l'anyo 2005 yera de 1295 habitants, ixo ye, mas d'o dople d'os cuals i viviban en l'anyada de 1960. Ixo mos fa una imachen de cómo ha gosau creixer a villa en a segunda metat d'o sieglo XX.
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
