Udmurtisch (Eigebezeichnig: удмурт кыл [udmurt kɨl], friehner Wotjakisch) isch e permischi Sproch und ghört dodemit zu de finno-ugrische und de uralische Sproche. De nöchst Verwandt devo isch Komi.
D'Grammatik vom Udmurtische isch vo Agglutination, d. h. vo de Verwändig vo Ändige, brägt. Wie in allne finno-ugrische Sproche git's kei grammatischs Gschlächt. Au s Fehle vo Artikel deilt's mit allne finno-ugrische Sproche usser em Ungarische.
Udmurtisch isch zämme mit Russisch Amtssproch vo Udmurtie (Russland). Di meiste Udmurtischsprochige chönne genauso güet Russisch; Lüt, wo numme Udmurtisch chönne, sin höchstens no under de ältere Mänsche z finde.
Etymology
In dialektale Variante heiße d'Udmurte au udmort, ukmort oder utmort. S ud- bedütet „Fäld“ oder „Wyse“, chunnt uss em Komi und existiert uff Udmurtisch nit. S murt heißt eigetlig „främd“, cha aber au „Mänsch“ bedüte (vgl. mort uff Komi). Die Etymology isch numme e Vermüetig und nit bewyse, eini wo meh überzügt git's aber momentan nit.
D'Mari nänne d'Udmurte odo-marij, überesetzt „odo-Mänsche“
I me russische Tekscht werre d'Udmurte under em Name vjada gnännt, sälle Name chunnt vom Fluss Vjatka. Friehner isch d'Bezeichnig Wotjakisch bzw. Wotjake für s Volk gsi: de erscht Deil chunnt vom udmurtische ud-, woby s v epentethisch isch und de Name vom Volk friehner ot oder otin gsi isch; s -jak bedütet „Volk“. Ab em zwanzigste Johrhundert hän finno-ugrischi Sachbiecher zerscht z Finnland und z Estland, spöter au z Ungarn di neui Bezeichnig brucht.
Uff Tatarisch und Tschuwaschisch werre d'Udmurte ar gnännt. Säll Wort hät friehner „Ma“ bedütet.
Ussproch und Alphabet
Im Udmurtische git's sybe Vokal und 26 Konsonante. D'Längi vo de Konsonante spylt für d'Bedütig vom Wort kei Rolle. Es git keini Diphthong, zwei Vokal nochenand ghöre au zu zwei verschydene Silbe.
Es wird s kyrillisch Alphabet brucht, wo mit e baar Büechstabe ergänzt worre isch:
| Büechstabe | А а | Б б | В в | Г г | Д д | Е е | Ё ё |
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| IPA | ɑ | b | v | g | d, ɟ | e, ʲe,[U 1] je[U 2] | o, ʲo,[U 1] jo[U 2] |
| Büechstabe | Ж ж | Ӝ ӝ | З з | Ӟ ӟ | И и | Ӥ ӥ | Й й |
| IPA | ʒ | d͡ʒ | z, ʑ | d͡ʑ | i, ʲi[U 1] | i | j |
| Büechstabe | К к | Л л | М м | Н н | О о | Ӧ ӧ | П п |
| IPA | k | ɫ, ʎ | m | n, ɲ | o | ə | p |
| Büechstabe | Р р | С с | Т т | У у | Ф ф | Х х | Ц ц |
| IPA | r | s, ɕ | t, c | u, w[U 3] | f | x | t͡s |
| Büechstabe | Ч ч | Ӵ ӵ | Ш ш | Щ щ | Ъ ъ | Ы ы | Ь ь |
| IPA | t͡ɕ | t͡ʃ | ʃ | ɕ(ː) | [U 4] | ɨ | [U 5] |
| Büechstabe | Э э | Ю ю | Я я | IPA | e | u, ʲu,[U 1] ju[U 2] | a, ʲu,[U 1] ju[U 2] |
- Amerkige zu de Ussproch
- numme vor de Konsonante <д, з, л, н, с, т>
- im Alut und noch me <ъ> oder <ь>
- hinder me k im Alut und vor me Vokal
- Weichheitszeiche
- Erhärtigszeiche
Bedonig
D'Bedonig isch im Udmurtische dynamisch und litt normalerwis uff de letschte Silbe. Bedonti Silbe sin zirka anderthalbmol so lang wie unbedonti. Bi Verbe entscheidet d'Bedonig zwüsche Indikativ (letschti Silbe) und Imperativ oder Verneinig (erschti Silbe) underscheide. In verdoppelte Adjektiv und in Adverbie wird immer di erschti Silbe bedont. In Nome und Adjektiv, wo mit <ог-, оло-, но-, коть-> afange, chà d'Bedonig uff jeder Silbe lyge, noch de Bronome ваньмы (myr, 2. Person Blural) und ваньды (ihr alli).
Dialäkt
Udmurtisch kännt insgsamt 23 Dialäkt (lüeg Charte). Di meiste Sprächer zälle d'Nord- und d'Ostdialäkt. Bemerkeswärt isch de Besermandialäkt, wo d'Sprächer ethnologisch gseh Tatare sin, wo sich bis in s 19. Johrhundert no als Tschuwasche bezeichnet hän. Si läbe uff em Gebiet, wo sunscht d'Norddialäkt gschwätzt werre, und ihr Dialäkt wird in mänke Sachbiecher au als eigeni Sproch aglüegt.
In de Norddialäkt blibt e -ы- [-ɨ-] zwüsche palatale Konsonante normalerwis stoh. In de Süddialäkt wird's zu me i:
- N йуыс'ко [juɨs̡ko] – S йуис'ко [juis̡ko] „ich drink“
- N пуныйэн [punɨjen] – S пунийэн [punijen] „mit em Hund“ (Instrumental vo „Hund“)
In de Elativ- und Ergativforme und in reflexive Ändsilbe vo Verbe wird e -сь [-s̡-] in de Norddialäkt zu me -ы- (-y-):
- N гуртыс' [gurtɨs̡] – S гуртис' [gurtis̡] „uss em Dorf use“
- N коркаыс'эн [korkɑɨs̡en] – S коркаис'эн [korkɑis̡en] „vom Hus eweg“
- N дышэтыс' [dɨʃetɨs̡] – S дышэтис' [dɨʃetis̡] „Lehrer“
- N йуыс'ко [juɨs̡ko] – S йуис'ко [juis̡ko] „ich drink öbbis“
Au in de Lexik git's Underschyd zwüsche de Nord- und de Süddialäkt:
- N ул'ча [uʎʨɑ] – S урам [urɑm] – „Stroß“
- N йаблок [jɑblok] – S улмо [ulmo] – „Öpfel“
- N огрэч [ogreʨ] – S кыйар [kɨjɑr] – „Gurke“
Es git aber au Gegebispyl:
- N пис'ай [pis̡ɑj] – S кочыш [koʨiʃ] – „Chatz“
In dem Bispyl hät numme s Wort vom Süddialäkt e främde, d. h. tatarische Ursprung:
- N кон'дон [koɲdon] – S укс'о [uks̡o] – „Gäld“
Au in de Konjugation git's Abwychige zwüsche de Dialäkt.
Hüttigi Situation
Im 20. Johrhundert isch s Udmurtisch infolg vo de russische Politik uff d'Dörfer zruckdrängt worre, numme ab und züe hät mer's in de Hauptstadt vo Udmurtie z höre griegt. In de 1960er-Johr sin d'Namesschilder an de Gschäfter und Behörde zweisprochig worre, ab de 1980er findet mer numme no sälte udmurtischsprochigi Bschriftige ohni russischi Übersetzig. Zu de schlächte Züechumftsussichte vo de Sproch drait au d'Datsach by, dass de Adeil vo Udmurtischsprochige under de jüngere Generatione am Sinke isch und dass es s Schüelsystem numme in de Understufe underrichte losst. An de Udmurtische Staatlige Universität (Удмурт кун университет) wird allerdings Underricht uff Udmurtisch und au s Studium vo de Sproch abotte. Dezüe chunnt, dass s Udmurtisch noch em Gsetz di zweiti Amtssproch vo Udmurtie isch. Schüele, wo rein udmurtisch sin, git's numme no in de Dörfer.
Externi Site
- Internetbräsänz vo Udmurtie
- www.udmdunne.ru (Internetbräsänz vo-n-re udmurtische Zitig)
| Finno-ugrischi Sproche | |||
| Ugrisch | Ungarisch | Chantisch (Ostjakisch) | Mansisch (Wogulisch) | ||
| Finnopermisch | Permisch | Komi | Komi-Permjakisch | Udmurtisch | |
| Wolgafinnisch | Mari | Mordwinisch | ||
| Samisch | Inarisamisch | Kildinsamisch | Lulesamisch | Ostsamisch | Pitesamisch | Skoltsamisch | Südsamisch | Tersamisch | Umesamisch | ||
| Ostseefinnisch | Estnisch | Finnisch | Meänkieli | Ischorisch | Karelisch | Livisch | Wepsisch | Wotisch | Võro | ||
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
