Estnisch (Eigebezeichnig eesti keel, uff Finnisch viro/eesti) isch e finno-ugrischi Sproch, wo vor allem z Estland gschwätzt wird. 'S isch mit em Finnische verwandt, hät aber dütlig meh dütschi Yflüss wie säll.
| Estnisch (eesti keel) | ||
|---|---|---|
| Verbreitig: |  Eschtland | |
| Sprecher: | 1,1 Millione[1] | |
| Linguistischi Klassifikation: |
| |
| Unterteilige: |
Nord- und Süddialäkt, Nordostküstedialäkt | |
| Offizieller Status | ||
| Amtssprooch vo: | Eschtland | |
| Sproochchürzel | ||
| ISO 639-1 |
et | |
| ISO 639-2 |
est | |
| ISO 639-3 | ||
Verbreitig
Estnisch isch d Amtssproch vo Estland und wird dört vo 950'000 Lüt als Müetersproch gschwätzt.[2] Witeri (rund 200'000) Sprächer läbe vor allem z Russland, Kanada, Schwede, Finnland und Australie.[3] Z Estland schwätze 25 Brozänt vo de Ywohner Russisch als Müetersproch; sälli läbe vor allem im Nordoste vom Land und in de Hauptstadt Tallinn. Usserdëm git's Minderheite, wo Wißrussisch, Finnisch und Ukrainisch als Müetersproch hän.[4]
Klassifikation
Estnisch ghört zum Ostseefinnische Zwyg vo de finno-ugrische Sproche, isch also e uralischi Sproch. Am nöchste verwandt isch's mit em Finnische; Finne und Este chönne sich normalerwis verstoh. Witer entfärnt isch d Verwandtschaft zum Ungarische, wo hauptsächlig e grammatikalischi (z. B. Verwändig vo vyle Kasus) und weniger e lexikalischi Verwandtschaft isch, sodass öbber vo Estland Ungarisch nit verstoht bzw. anderschtumme.
Yflüss vo andere Sproche uff s Estnisch
Näbe baltische und slawische Sproche slawische wyst s Estnisch zimlig usbrägti dütschi Yflüss uff: Estnisch wird als zu 25 Brozänt dütsch[5] bschrybe. Di dütsche Lehnwörter werre vier verschydene "Epoche" züegschrybe:
- 1. Epoche: d Zit vo de große Völkerwanderig. Sällemols hän d Este germanischi Begriff wie zum Bispyl "Gold" übernoh.
- 2. Epoche: s Mittelalter. Sällemols isch s Gebiet östlig vo de Ritter vom Dütsche Orde erobert worre.
- 3. und 4. Epoche: d Hanse-Zit, wo de baltisch-dütsch Adel z Estland gherrscht hät.[5]
D Mehrheit vo de dütsche Lähnwörter chunnt uss em 13. Johrhundert.[6]
Mänki dütschi Lähnwörter cha mer nit gly als sonigi erkänne, wyl si an s Estnisch abasst worre sin. S <sch> wird zum Bispyl vor allem in de ältere Lehnwörter ewegglo, wyl s Estnisch in de eigene Wörter kei [ʃ] kännt (in neuere Främdwörter wird's degege mit me <š> gschrybe). Bispyl für de sch-Entfall sin naps, tund, pekk, loss, lips (Schnaps, Stund, Späck, Schloss, Schlips. Au s k am Wortafang wird ewegglo (nopf = Chnopf (dt. Knopf)). Bsunders vyli Lähnwörter bezeichne Wärkzüg, Chleider und Obschtsorte (Hammer, Sägi, Chirsi, Birne, Chleid, Mütze).[5][7]
Merchmol
- Estnisch isch e agglutinierendi Sproch, des heißt si verwändet vyli Suffix (Ändige). D Nome underscheide 14 Fäll.
- D Vokal underscheide drei Qualitäte und nit wie uff Alemannisch numme zwei (lang und churz). Di 2. und 3. Qualität werre in de gschrybene Sproch nit underschyde.
- 'S git kei grammatikalischs Gschlächt.
- Ändige werre noch re Vokalharmony bildet, wo hälli und dunkli Vokal underscheidet.
- D Adjektiv basse sich in Numerus und Kasus an s Subschtantiv a, wo si beschrybe.
- 'S wird uff e kombläxi Art verneint.
- Artikel existiere nit.
Gschicht
S estisch Volk läbt scho sit dausende Johr im hüttige Estland. Sällewäg git's di beide Dialäkt (Nord- und Süddialäkt) scho lang. De Name "Estnisch" (Eesti) isch durch skandinavischi Völker brägt worre; im Johr 98 n. Chr. wird er vom Tacitus als "Aestii" erwähnt. Im 13. Johrhundert hät de dütsch Orde Estland erobert und sini Ritter hän dört (näbe de Yheimische) e neui Bevölcherigsgruppe bildet. Uss säller Zit chömme di vyle (Nider-)Dütsche Lehnwörter.
Di erschti schriftligi Überlieferig chunnt uss em Johr 1220.[8] S erscht Büech uff Estnisch isch im Johr 1535 druckt worre; do sich d Reformation z Estland ab 1523 zimlig schnäll verbreitet hät, enthaltet's brotestantische Inhalt. Di erschti Zitschrift (Lühike Õpetus) isch im Mai 1766 usege worre; d Uswahl und Azahl Usgabe vo Zitige und Zitschrifte hän sin schnäll gstyge, wyl de Adeil vo Lüt, wo läse und schrybe hän chönne, mit 70-80 Brozänt (um 1850) zimlig hoch gsi isch.[9]
Dialäkt
Estnisch underscheidet zwei Hauptdialäkt, wo sich stark underscheide: de Norddialäkt und de Süddialäkt. Je noch Klassifikation chunnt zu denne beide no e dritte dezüe, de Nordostküstedialäkt. De Norddialäkt wird z Tallinn und i me Großdeil vo Estland gschwätzt, de Süddialäkt südlig vo de Stadt Tartu und de Nordostküstedialäkt de Küste entlang vom Gebiet östlig vo Tallinn bis uff Narva.[10] D Standardsproch basiert uff em Norddialäkt. Mänki devo sin am Ussterbe, wyl si z wenig Sprächer hän.
De Underschyd zwüschem Nord- und em Ostdialäkt isch öbbe so groß wie dä zwüsche Spanisch und Portugysisch.[11]
Ussproch[12]
Vokal
| churz | lang | ||
|---|---|---|---|
| Vokal | IPA | Vokal | IPA |
| a | [a(ˑ)] | aa | [aː] |
| ä | [æ(ˑ)] | ää | [æː] |
| e | [e(ˑ)] | ee | [eː] |
| i | [i(ˑ)] | ii | [iː] |
| o | [o(ˑ)] | oo | [oː] |
| õ | [ɤ(ˑ)] | õõ | [ɤː] |
| ö | [ø(ˑ)] | öö | [øː] |
| u | [u(ˑ)] | uu | [uː] |
| ü | [y(ˑ)] | üü | [yː] |
Amerkige:
- Di churze, d. h. di einzelne Vokal sin ändwäder churz oder halblang, was am Schriftbild nit z seh isch.
- I'me Diphthong werre d'Vokal glych usgsproche wie wenn si einzeln stönn, d. h. <äe> wird au als [æe] usgsproche.
Konsonante
| Büechstabe | b | c | d | f | g | h | j | l | ll | m | n | nn | ng | nk |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| IPA | b | ts | d, dʲ | f | g | h, — | j | l, lʲ | ll | m | n, nʲ | nn | ŋ | ŋk |
| Büechstabe | p | q | qu | r | s | ss | š | t | tt | v, w | x | y | z | ž |
| IPA | p | k | kv | r | s, sʲ, z, zʲ | ss | ʃ | t, tʲ | tt, tʲt | v | ks | j, y | z, s | ʒ, ʃ |
Amerkige:
- Wo nüt anders stoht, werre Doppelkonsonante dehnt.
- D'Büechstabe <b, d, g> werre am Wortafang zu [p, t, k].
Verglych
| Estnisch | Võro | Finnisch | Ungarisch | Samisch | Alemannisch |
|---|---|---|---|---|---|
| Kõik inimesed sünnivad vabadena ja võrdsetena oma väärikuselt ja õigustelt. Neile on antud mõistus ja südametunnistus ja nende suhtumist üksteisesse peab kandma vendluse vaim. | Kyik' inemiseq sünnüseq avvo ja õiguisi poolõst ütesugumaidsis. Näile om annõt mudsu ja süämetunnistus ja nä piät üts'tõõsõgaq vele muudu läbi käümä. | Kaikki ihmiset syntyvät vapaina ja tasavertaisina arvoltaan ja oikeuksiltaan. Heille on annettu järki ja omatunto, ja heidän on toimittava toisiaan kohtaan veljeyden hengessä. | Minden emberi lény szabadon születik és egyenlő méltósága és joga van. Az emberek, ésszel és lelkiismerettel bírván, egymással szemben testvéri szellemben kell hogy viseltessenek. | Buot olbmot leat riegádan friddjan ja olmmošárvvu ja olmmošvuoigatvuoðaid dáfus dássásažžab, Sudhuude kea addib huervnu ha ianedivdym ha vyigjat gakget neabbydut gyunnuudeaset gyivdy vuekhakaš vuoiŋŋain. | Alli Mänsche chömme frei und mit de glyche Würd uff d Wält. Si hän Vernumft und Gwüsse und solle enand im Geist vo de Briederligkeit entgegedrätte. |
Externi Site
Wikibooks: Estnisch — Lern- und Lehrmaterialie
Quälle
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
