From Wikipedia, the free encyclopedia
Dänemark (dänisch: Kongeriget Danmark [ˈkɔŋəʀiːʔəð ˈd̥ænmɑɡ̊]) isch e chleis nordeuropäischs (zäme mit Grönland aber e großes transatlantischs) Land, wo züe Skandinavie zällt wird. S Land hät ohni Grönland und d Färöer e Flächi vo ca. 43.000 Quadratkilometer und (2023) 6 Millione Ywohner. D Hauptstadt isch Kopehage.
| Kongeriget Danmark Kenigriich Dänemark | |||||
| |||||
| Wahlspruch: Forbundne, forpligtede, for Kongeriget Danmark („Verbunde, verpflichtet, für s Chönigrych Dänemark“) | |||||
| Amtsspraach | Dänisch | ||||
| Hauptstadt | Kopenhaga | ||||
| Staatsoberhaupt | Frederik X. von Dänemark | ||||
| Regierigschef | Mette Frederiksen | ||||
| Flächi | Chernland Dänemark: 43.094 km², Grönland: 2,2 Mio. km², Färöer: 1396 km² | ||||
| Iiwohnerzahl | Chernland Dänemark: 5.932.654 (2023), Grönland) 56.081 (2020), Färöer: 52.110 (2020) | ||||
| Bevölkerigsdichti | 138 (Chernland 2023) Iiwohner pro km² | ||||
| Bruttoinlandsprodukt pro Iiwohner | 49.182 US-$ (2005) | ||||
| Währig | 1 Dänischi Krone = 100 Öre | ||||
| Nationalhimne | Der er et yndigt land (national) Kong Christian stod ved højen mast (chöniglich) | ||||
| Zitzone | UTC +1 | ||||
| Kfz-Kennzeiche | DK | ||||
| Internet-TLD | .dk | ||||
| Vorwahl | +45 | ||||
 | |||||
 | |||||
S Königrych Dänemark bstoot us drei Teil: em Chernland Dänemark i Südskandinavie und de Färöer-Insle und Grönland im Nordatlantik. Amtssproch isch z Dänemark Dänisch, uf de Färöer au Färöisch und z Grönland au Grönländisch (en Inuitsproch). An de Gränze züe Dütschland isch au Dütsch as Regionalsproch anerchännt.
S Chernland Dänemark bstoht uss 400 namentlig erfasste Insle; dodevo sin 82 bewohnt.[1] Wichtigsti dodevo sin Sjælland, Fyn, Lolland, Falster, Langeland, Møn und Bornholm. S einzige Gränzland isch Dütschland, wo südlig devo ligt und wo 68 Kilometer devo an Dänemark grenze. 11,5 Prozänt vo de Flächi sin bewaldet, 64,7 % werre landwirtschaftlig gnutzt. Vo Wasser bedeckt sin 1,6 und anderscht gnutzt 22,2 Prozänt. Höchste Berg isch de Yding Skovhøj (173 m), dicht gfolgt vom Ejer Bavnehøj (171 m). S Land erstreckt sich uff 8 bis 15° östligi Längi und 55 bis 58° nördligi Breiti (Zitzone MEZ+0)[2]
De Rychstäil Dänemark, d Färöer und Grönland bilded zäme di sognännt Rychsgmäinschaft (rigsfællesskab). D Färöer und Grönland händ e rächt e groossi Autonomy; die wird aber nöd dur d Verfassig greglet, sondern dur jee es Gsetz.
D Verfassig vom Königrych Dänemark gaat i irne Grundzüüg uf die vo 1849 zrugg, isch aber 1953 nöi gschribe worde. De König oder d Königin, sit 2024 de Fridrich X., isch s Staatsoberhaupt und hät hauptsächlich zeremonielli Uufgabe: d Regierig ernäne, d Gsetz (wo s Parlamänt erlaa hät) underschribe, Bootschafter empfangen und verabschide, im Land presänt sy und so. De Staatsmininischter oder d Staatsminischteri läitet de Regierig, und die tèrf ekäi Meerhäit im Parlamänt gäge sich haa («negatyve Parlamäntarismus»; anders als z Tüütschland oder im Veräinigte Königrych, wo d Regierig en äxpliziti Meerhäit für sich mues haa). S Parlamänt hät äi Chammere und ghäisst Folketing («Volchsversammlig»); es hät 179 Mitglider (vo dène chömed zwäi vo de Färöer und zwäi vo Grönland) und wird all vier Jahr gwelt. Es bschlüüsst d Gsetz und kontrolliert d Regierig und d Verwaltig. Bi wichtige Fraage gits Volchsabstimige. D Gricht sind unabhängig vo de Regierig und vom Parlamänt, und s oberscht Gricht ghäisst Højesterett («Hööchschtgricht»).
De Arbetsmarkt z Dänemark isch e Vorbild für vyli anderi Länder. Arbetslosi kriege meh Understützig wie z. B. z Dütschland und d Beschäftigungsquote isch di höchsti in de EU.
Dänemark hät hochi Stüre. Des siht mer zum Bispyl an de Mehrwertstür, wo bi 25 % ligt. Trotzdem belegt Dänemark bezüglig BIP, Läbensstandard und Staatsverschuldig wält- und europawit eine vo de beste Plätz.
Industry isch e zimli wichtigi Branche. Si isch vor allem rund um Kopehage agsydelt; über drei Viertel vo de Exportgieter sin Maschine oder anderi Gieter. D Herstellig Läbensmittel, Elektronik, Maschine und d Verarbeitig vo Metall sin di wichtigste industriälle Branche; genauso chemischi Stoff, Babier und Bier. Wäge de hoche Azahl an Brüefsfischer und de große Fischereiflotte spilt d Fischindustry e wichtigi Rolle.[1][3]
D Landwirtschaft beschäftigt etwa 3 % vo dem Deil vo de Bevölkerig, wo schafft. D Wälder chönne nit gnutzt werre und sin meistens Nadurschutzgebiet.
20 % vom Strom wird mithilf vo Windchraftwerch gwunne.[4]
Di eltischte Zügniss vo mänschlicher Besidlig sind öppe 70.000 Jaar alt und z Hollerup gfunde woorde. De König Gorm der Alt hät im 10. Johrhundert di verschidene Chlykönigrych im Gebiet veräiniget.
Im Hoochmittelalter isch dänn Dänemark zwäimaal e Groossmacht gsy. Churz nach 1000 händ d König Sven Gabelhart und Knut de Groß Ängland und Norwäge eroberet, sodas Dänemark e Nordseemacht woorden isch, und d Schottland, Wales und Svealand (Zäntraalschweede) sind em tributpflichtig gsy. Das Rych isch aber scho 1042 wider zämeproche. Wo 1157 de Waldemar I. (de Grooss) König woorden isch, hät er Chrüüzzüüg gäge d Wände (Slaawe) gfüert: 1168 hät er s slaawisch Kulturzäntrum Arkona uf Rügen eroberet. Drufabe isch Dänemark en Oschtseemacht woorde: Es hät Holstein, Lübeck, Gotland und Eschtland eroberet, und Südschweede hät em doozmaal äinewääg scho ghöört. I dère Zyt isch Kopenhagen gründet woorde, und de Saxo Grammaticus hät syni birüemte Gesta Danorum (e groossi Däänegschicht) gschribe. Scho 1227 isch das Rych under em König Waldemar II. (em Siiger) aber wider zämegheit.
Im Spaatmittelalter isch es dänn na emaal Groossmacht woorde. De König Waldemar IV. Atterdag (de Byname bidüütet «[es isch nach tunkle Zyte] wider Tag»), wo vo 1340 bis 1375 gregiert hät, hät s versplitteret Dänemark wider zämegfüert und hät Schonen und Gotland eroberet und gäge d Hanse kämpft. Won er gstoorben isch, isch d Nochfolg unklaar gsy, aber sy Tochter Margarethe (I.) hät nöd lang gfacklet und gschnäll d Macht übernaa. 1380 isch Norwäge mit de Färöer und Island (und theoreetisch Grönland) a Dänemark choo, und 1397 hät d Margarethe Dänemark-Norwäge mit Schweede, wo au Finnland dezueghöört hät, zur Kalmarer Union veräiniget.
1523 isch d Kalmarer Union aber uuflöst worde, wil d Schweede under em Gustav Wasa und Lübeck gäge Dänemark uufgstande sind. Norwäge zäme mit syne hischtoorische Kolonye, de Färöer, Island und Grönland, isch aber bi Dänemark plibe. 1537 isch z Dänemark (und daademit au z Norwäge, uf de Färöer und uf Island) d Reformazioon ygfüert woorde.
I drei Chrieg hät Schweede im 17. Jarhundert probiert, Dänemark z erorbere. Überläbt hät s Land nu, wil anderi Mächt, bsunders d Holland, Schweede zwunge händ, Fride z schlüüsse. 1658 hät Dänemark im Fride vo Roskilde ali Gibiet öschtlich vom Öresund (ussert der Insle Bornholm) a Schweede verloore, im Gägezuug isch d Äxischtänz vom Königrych Dänemark uf den Insle Seeland und Füne und uf Jütland garantiert woorde. Zur Konsolidierig hät de König Fridrich III. 1660/61 di früenerig Waalmonarchy dur en Eerbmonarchy ersetzt und der Absolutismus duregsetzt.
Am Aafang vom 19. Jarhundert hät Dänemark mit em napoleonische Frankrych kooperiert. Drum hät s 1814 im Kieler Fride au na Helgoland a Ängland und Norwäge (ussert de Färoer, Island und Grönland) an Schweede müesen abträtte. (Island isch 1918 unabhängig woorde, und scho vorane hät Dänemark syni – chlyne – Kolonye z Aasie, z Afrika und z Amerika verchaufft.)
Nach de 1848-Rewoluzioone isch Dänemark zu-n-ere konschtituzionelle Monarchy woorde und hät 1849 sy eerscht Verfassig mit eme Parlamänt us zwoo Chammere überchoo. 1864 händ Prüüsse und Öschterrych Schleswig eroberet, was bi de Dääne e nazionaals Trauma uusglööst hät. 1866 isch Schleswig dänn ganz a Prüüsse gfale. I de zwäite Helfti vom 19. Jarhundert isch Dänemark zumene Bidermeierland woorde, wo sich ganz uf sich sälber zruggzoge hät; und vor dèm Hindergrund hät de Hans Christian Andersen sy Märli gschribe. Sit 1901 isch Dänemark e parlamäntarischi Monarchy, das ghäisst: D Regierig derf im Parlamänt ekäi Meerheit gäge sich haa.
Im Eerschte Wältchrieg isch Dänemark nöitraal plibe, hät aber 1919 nach ere Volchsabstimig de däänischspraachig Nordtäil vo Schleswig vo de Prüüsse reschp. vo Tüütschland wider zruggüberchoo. Au im Zwäite Wältchrieg hät Dänemark wölle nöitraal blybe, isch aber ab 1940 vo de Tüütsche bsetzt gsy. Nach em Ändi vom Chrieg hät sich Dänemark gruusam grèècht und hät Tuusigi vo tüütsche Flüchtling la verhungere, wil ene niemert hät wele hälffe.
Di hüttig Verfassig isch vo 1953. Doo hät mer s Landsting uufghobe und daademit s Äichammerparlamänt ygfüert, mer hät di wyblich Troonfolg ygfüert (esoo hät d Margrethe II. chöne 1972 Königin wèèrde), Änderige bi de Volchsabstimmige, bim Waalalter und bi de Bürgerrächt voorgnaa und s parlamäntarisch Sischteem feschtgschribe.
1949 isch Dänemark es Gründigsmitgliid vo de NATO gsy. Sit 1973 ghöört de skandinaavisch Täil vom Land (nöd aber d Färöer und Grönland) au zur Europääische Gmäinschaft reschp. Unioon.
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
