di alemannisch Sprooch vo de Walliser im Wallis, im Gegesatz dezue; Walsertiitsch > d Sproch vo de Walser (i de Gebiet usserhalb vom Wallis) From Wikipedia, the free encyclopedia
Wallisertitsch isch dr Dialäkt va nu Tiitschschwiizer im Kanton Wallis; är gcheert zer heeggschtalemannischu Dialäktgruppu. Walsertitsch isch dr Dialäkt va nu Walliser Sidler – du Walser – im Aostatal, im Piemont und im Tessiin (lüeg Südwalserisch), im Bündnerland, im Liechtuschteinischu und im Vorarlbäärg.
Dialäkt: Wallisertiitsch |
D Schpraachgränza zum französischspraachigu Unnerwallis geit nöördlich vam Rottu dum Bach Raspille zwischu Sidärs un Salgesch naa und südlich vam Rottu isch schi im Pfynwald.
Ds Wallisertitscha het än eiguni Grammatik und eiguni Weerter, wa vill wie Althochtiitsch teenunt. Öi d Intonation isch andersch wa dii vam Schwiizertitschu im Mittelland, was ma uf du frankoprovenzaalisch Ifluss cha zruggfieru.[1] Ds Wallisertitsch isch darum fer Lit va andre Eerter nummu schweer z verstaa.
Mit dum Wallisertitschu engg verwandt isch der Dialekt vanu Walser, wa im 13. und 14. Jahrhunnert üsum Wallis üsgwandrut sind und an vilu Eerter im Alpurüüm Sidlige gigrindut hent. Da zellt mu öi nu hitu Walliser- oder äbu Walsertitsch.
Ds Wallisertitscha het schi aber sit dazumaal starch wiiterentwicklut; en Walliser isch iner rästlichu Schwiz aber no hitu nit immer ganz eifach z verstaa.
Wichtigeri oder bekannteri Autooru vam Walliser- old Walsertitschu sind zum Bispil: Irene Alby, Conni Allemann, Pietro Axerio, Anna Maria Bacher, Georg Fient, Peter Guler, Rolf Hermann, Christian Hew, Otto Paul Hold, Erika Hössli, Ludwig Imesch, Maria Ettlin-Janka, Luzi Jenny, Erich Jordan, Josef Jörger, Andreas Kindschi, Martin Kindschi, Bernadette Lerjen-Sarbach, Elisabeth Mani-Heldstab, Erwin Monterin, Hans Plattner, Martin Schmid, Peter Schmid, Hannes Taugwalder, Hans Valär, Louis Zumstein, Margrith Ladner-Frei.[2]
D eltru Lit brüüchunt no hittu as Kasussischteem, wa dem vam Aalthochtiitsch gliichot. Nid alli Forme geend aber üf ds aalta Tiitsch zrügg, s git oi Iifliss vam Frankoprovenzalisch, bsunnersch ds -e im Plural vannu schwachu Substantivu.
Wer bringe daa as Biispil va mu starchu Maskulinum mit Artikel, a mu schwachu Femininum mit Artikel un a mu starchu Neutrum mit Artikel – Forme, wa d Elise Wipf vor uber hunnert Jaaru fer Vischpertäärbinu zämugstellt het.[3] Lüüt dr Fides Zimmermann redund d Altu hittu no so, numma dr Genitiv ischt starch zrügg-ggangu.[4]
Einzahl | männlich | wiiblich | sächlich | Mehrzahl | männlich | wiiblich | sächlich |
---|---|---|---|---|---|---|---|
Nominativ | dr Tag | di Zunga | ds Jaar | Nominativ | di Taga | di Zunge | d Jaar |
Genitiv | ds Tagsch | dr Zungu(n) | ds Jaarsch | Genitiv | dr Tago | dr Zungo | dr Jaaro |
Dativ | dum Tag | dr Zungu(n) | dum Jaar | Dativ | dun Tagu(n) | dun Zungu(n) | du Jaaru(n) |
Akkusativ | dun, dr Tag | di Zungu(n), Zunga[5] | ds Jaar | Akkusativ | di Taga | di Zunge | d Jaar |
Dun Genitiv brüücht mu zum Exempel i zweier Jaaro «zweier Jahre», an alle Siitun dr Chilchu «an allen Seiten der Kirche», as steit an dsh Attusch Willu «es hängt vom Vater ab» und ich ha ro/ru drii «Ich habe ihrer drei».
Di Adjektivdeklination gseet z Täärbinu lüüt dr Elisa Wipf asoo üs:[6]
Grundform: jung ‘jung’
Staarchi Flexion:
Einzahl | männlich | wiiblich | sächlich | Mehrzahl | männlich | wiiblich | sächlich |
---|---|---|---|---|---|---|---|
Nominativ | junge | jungi | jungs | Nominativ | jungi | jungi | jungi |
Genitiv | jungs | junger | jungs | Genitiv | junger | junger | junger |
Dativ | jungum | junger | jungum | Dativ | junge | junge | junge |
Akkusativ | junge, jungu(n) | jungi | jungs | Akkusativ | jungi | jungi | jungi |
Schwachi Flexion:
Einzahl | männlich | wiiblich | sächlich | Mehrzahl | männlich | wiiblich | sächlich |
---|---|---|---|---|---|---|---|
Nominativ | jungo | junga | junga | Nominativ | jungu(n) | jungu(n) | jungu(n) |
Genitiv | jungu(n) | jungu(n) | jungu(n) | Genitiv | jungo | jungo | jungo |
Dativ | jungu(n) | jungu(n) | jungu(n) | Dativ | jungu(n) | jungu(n) | jungu(n) |
Akkusativ | jungu(n), jungo | junga | junga | Akkusativ | jungu(n) | jungu(n) | jungu(n) |
Andersch wan im Hoochtiitsch chunt s Adjektiv im Wallis öi i prädikativer Stellig flektiert: dr Maa isch aalte, d Fröi isch aalti, ds Chind isch jungs.
Wie im Althoochtiitsch gchennt s Wallisertiitsch vier Konjugatione. Lüüt dr Elisa Wipf teent das z Täärbinu asoo:[7]
Infinitiv | 3. Präsens Singular | Partizip Perfekt | Infinitiv | 3. Präsens Singular | Partizip Perfekt | ||
---|---|---|---|---|---|---|---|
staarchi Konjugation | singu ‘singen’ | singt | gsungu | vgl. althoochtiitsch | singan | singit | gisungan |
1. schwachi Konjugation | setzu ‘setzen’ | setzt | gsetzt | vgl. althoochtiitsch | setzen | setzit | gisetzit |
2. schwachi Konjugation | zaalu ‘zahlen’ | zaalot | gizaalot | vgl. althoochtiitsch | zalōn | zalōt | gizalōt |
3. schwachi Konjugation | spare ‘sparen’ | sparet | gsparet | vgl. althoochtiitsch | sparēn | sparēt | gisparēt |
Im Leetschntaal chomund d Infinitiva no tiitlicher gschäidu.[8]
leetschntaalerischa Infinitiv | althoochtiitscha Infinitiv | |
---|---|---|
staarchi Konjugation | singn | singan |
1. schwachi Konjugation | setzn | setzen |
2. schwachi Konjugation | zaalu | zalōn |
3. schwachi Konjugation | sparä | sparēn |
Am Moorgnd, nuch im Maannischiin (wen nuch dr Maann schiint), geid dr Puir an ds Maad (San meejn). Zi Säggschän (Um säggschi) weckt r schini Froiw us hertm Schlaaf. Schi schtreeld schich, tretschud ds Haar und geid imbriin inn fiischtrn (fiischtrri) Chäldr gan Aichn, Chees und Härdepfl (r)reichn. Dernaa reisudsch (grächudsch) ds Früäschtuck (früher: ds Niächtrru). Schi trüchnd Milchkaffee und ässnd Aichnbrood dr zuä (Brood und Aichn drzuä). De faad d streng Arbeit vam Heiwun (d streng Heiwärarbeit) aan. Mu muäs zeerscht d Madä zettn, speetr zämmrächu(n), illeggn und in dr Schiir mumm bid dr Gablun zrzettn. Widr Aabnd heicht dr Maan ä Riggchorb (äs Rrääf, ä Rriggablun) än d Aggslun und Seid imbruif uf d Alpu(n). Da ischt nuch Seng Uistag. D Murmdä pfiiffund, d Alpuroosn bliäjnd schoon, abr äs hed nuch Loiwischnee inn Gräbmi (inn Gräbun, älter: inn Chrachun) (wörtlich übertragen: abr äs liggnd nuch Rräschtä va Lloiwinun inn Gräbun); wan äs hed im Wintr vil und of gschniid und giguxud. Da obmäna iss jetz flott (hipsch)! Dr Puir ischt abr miädä choon und setzd schich äs Schutzlin ufn Vorschtuäl (ufn Baich) fr z liiwän und äs Pfüffätlin z rreikn.
Am Morget, we nu der Maanet schiint, geit der Püür uf d Matta fer ga z määje. Ds Heiw ischt jetz ripfs. Äm säggschi weckt är schiini Fröw, wa nu teif gschlaafe het. Schi sträälet ds Haar, macht en Tschügge und geit de ine finschter Chäuwer embri. Schii geit da ga Äiche, Chääs und Häärpfel reiche und grächet de iner Chuchi ds Früeschtuck. Schii triichent Miuchkaffe und ässent Äichebrot derzüe. Dernaa faad d schwäär Heiwerarbeit a. Zeerscht mües me ga d Made woorbe, dernaa ga zämmeräche und de ds Heiw in d Schiir trääge und da wider zette. Gäge Abed nimmt der Püür d Tschiffera uf de Rigg und geit uf d Aupa embrüf. Da obena isch nu Langsi. D Murmete pfiiffent, d Auperoose bliejent schoo, aber ine Gräbe liggent nu Räschte va Löwine; äs het im Winter e Hüüfe gschnit und aupot ggugset. Hibsch isch es jetzt hie obena. Der Püür ischtaber mieda. Är setztschi nu es Schutzji ufs Bäichji fer z kirme und es Piiffetji z röüke.
Gsamtdarstellige
Weerterbiächer
Einzelundersüöchige
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.