![cover image](https://wikiwandv2-19431.kxcdn.com/_next/image?url=https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/cd/Fraum%25C3%25BCnster_-_Innenansicht_2011-08-07_17-47-18_ShiftN2.jpg/640px-Fraum%25C3%25BCnster_-_Innenansicht_2011-08-07_17-47-18_ShiftN2.jpg&w=640&q=50)
Orgele
Tastenistrumänt, wo mit eme Luftstrom d Orgelpfiiffe zum klinge proocht wäred / From Wikipedia, the free encyclopedia
D Orgele isch es Musiginschtrumänt, wo mit Luft funkzioniert und drum zu de Äärofoon zelt wird.
![Thumb image](http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/cd/Fraum%C3%BCnster_-_Innenansicht_2011-08-07_17-47-18_ShiftN2.jpg/640px-Fraum%C3%BCnster_-_Innenansicht_2011-08-07_17-47-18_ShiftN2.jpg)
En Orgele het e ganzi Räje vo Orgelepfyyffe, wo d Luft dureblooset wird und wäge enere Lippe oder eme Zungeblatt is Schwinge grootet, was denn dr Doon macht. Wie d Luft dur d Pfyyffe flüsst, tuet dr Organischt amene Spiiltisch mit Taschte und Pedaal und Regischter stüüre. D Taschte sind inere Räje uffere Klafiatuur montiert, und vo de Taschte uus goot e mechanischi Yrichtig, d «Traktuur», zu de Fäntyl, wo me demit d Luft us dr Luftpumpi – i dr Orgelesprooch heisst das «Windwärch» – dur d Luftkanääl zu de «Windlääde», wo druff d Orgelepfyyffe stönd, cha läite. Früener isch d Luftpumpi vo Hilfspersoone mit Bloosbälg gfüllt worde, hüt macht en elektrische Motoor dr nötig Luftdruck.
![Thumb image](http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a4/Augustinermuseum_Orgel_2010.jpg/320px-Augustinermuseum_Orgel_2010.jpg)
![Thumb image](http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/df/Dornach_-_Goetheanum_-_Orgel2.jpg/640px-Dornach_-_Goetheanum_-_Orgel2.jpg)
Orgele gits sid dr antike Zyt, zerscht als chlyneri Musiginschtrumänt, wo me chan umeträäge. Im Middelalter het me dene chlyne Orgele drum «Portatyyf» gseit (das chunt vom latynische Wort «portare» – das heisst «träge»); und es git au Orgeleposityyf.[1] Sid em höche Middelalter hepmä grösseri Orgele fescht i de Chile yypout. Das sind denn deils spöter seer grossi Apperäät worde, wo vil hundert Pfyyffe hend, psunders sid dr Barockzyt. D Pfyyffe sind bi grosse Orgele nach Sorte und Toonfarb in Regischter aaggordnet, wo deils wäg der Äänlechkäit vo de Töön d Näme vo anderne Musiginschtrumänt und sogar vo Singvögel hend.
D Orgele sind öpis wichtigs für d Chilemusig. Es git aber au vil grossi Orgele i Konzärtsääl und Feschthalle.
D Orgelekultur vo Düütschland isch ane 2017 is Verzäichnis vom «Immaterielle Kulturguet vo dr Wält» uffgnoo worde, wo d UNESCO füert.[2]