Remove ads
Konstantyn I (Latyn: Flavius Valerius Constantinus; Grieks: Κωνσταντῖνος, Konstantinos; 27 Februarie omstreeks 272 - 22 Mei 337), ook bekend as Konstantyn die Grote, was van 306 tot 337 n.C. keiser van die Romeinse Ryk en die eerste een wat die Christelike geloof aangeneem het. Hy is in Naissus, Dacia Mediterranea (nou Niš, Serwië) gebore as die seun van Flavius Constantius, 'n Romeinse weermagoffisier van Illiriese oorsprong wat een van die vier heersers van die Tetrargie was. Sy ma, Helena, was 'n Griek en Christen van 'n lae status.[1][2]
| Konstantyn die Grote | |
|---|---|
| Keiser van die Romeinse Ryk | |
 Konstantyn die Grote. | |
| Regeer | 25 Julie 306 - 29 Oktober 312 29 Oktober 312 - 19 September 324 19 September 324 - 22 Mei 337 |
| Volle naam | Flavius Valerius Constantinus |
| Gebore | 27 Februarie 272; Naissus, Moesia |
| Oorlede | 22 Mei 337; Nicomedia |
| Voorganger | Constantius Chlorus |
| Opvolger | Konstantyn II Constantius II Constans I |
| Vader | Constantius Chlorus |
| Moeder | Helena van Konstantinopel |
| Eggenote | Minervina Fausta |
| Kinders | Constantina Helena Crispus Konstantyn II Constantius II Constans I |
Konstantyn het met lof onder die Romeinse keisers Diocletianus en Galerius gedien. Hy het sy loopbaan begin deur veldtogte in die oostelike provinsies te voer teen barbare en Perse, voordat hy in 305 n.C. na die weste herroep is om saam met sy pa in Britannia te veg. Ná sy pa se dood in 306 het Konstantyn keiser geword. Hy is deur sy leër goedgekeur en het eindelik as oorwinnaar uit die stryd getree in burgeroorloë teen die keisers Maxentius en Licinius. Hy het in 324 die alleenheerser geword.
Ná sy troonbestyging as keiser het Konstantyn verskeie hervormings ingestel om die ryk te versterk. Hy het die regering herstruktureer deur die burgerlike en militêre owerhede te skei. Om inflasie hok te slaan het hy die solidus, 'n nuwe goue muntstuk, ingestel wat vir meer as duisend jaar die standaard vir Bisantynse en Europese geldeenhede geword het. Die Romeinse weermag is herorganiseer om uit mobiele eenhede (comitatenses) en garnisoentroepe (limitanei) te bestaan, en so is interne bedreigings sowel as barbaarse invalle teengestaan. Konstantyn het geslaagde veldtogte gevoer teen die Romeinse grensstamme soos die Franke, Alemanne, Gote en Sarmate en het gebiede wat deur sy voorgangers geïgnoreer is, met burgers met 'n Romeinse kultuur hervestig.
Konstantyn was die eerste Romeinse keiser wat hom tot die Christendom bekeer het. Hoewel hy 'n groot deel van sy lewe as 'n heiden gelewe het, het hy die Christendom in 312 begin verkies en eindelik 'n Christen geword. Hy het 'n invloedryke rol gespeel in die uitvaardiging van die Edik van Milaan in 313, wat verdraagsaamheid teenoor die Christendom in die Romeinse Ryk voorgestaan het. Hy het die Eerste Konsilie van Nicea in 325 byeengeroep wat die verklaring van die Christelike geloof bekend as die geloofsbelydenis van Nicea tot gevolg gehad het.[3]
Die Heilige Grafkerk is in opdrag van hom gebou op die beweerde terrein van Jesus se graf in Jerusalem. Dit is beskou as die heiligste plek in die hele Christendom. Hoewel sommige geleerdes sy geloofsoortuigings en selfs sy begrip van die Christendom bevraagteken,[4][5] word hy in die Oosterse Christendom as 'n heilige vereer en het hy baie gedoen om die Christendom deel van die hoofstroom- Romeinse kultuur te maak.
Die tydperk van Konstantyn het 'n besonderse epog in die geskiedenis van die Romeinse Ryk gemerk, asook 'n deurslaggewende oomblik in die oorgang van die klassieke antieke tyd na die Middeleeue.[6] Hy het 'n nuwe keiserlike woning in die stad Bisantium laat bou en dit herdoop tot Konstantinopel, na homself (nou Istanboel). Dit het daarna vir langer as duisend jaar die hoofstad van die ryk geword (moderne historici verwys na die latere Oos-Romeinse Ryk as die Bisantynse Ryk). Sy onmiddelliker politieke nalatenskap was dat hy die tetrargie vervang het met die de facto-beginsel van dinastiese opvolging deur die ryk aan sy seuns en ander lede van die Konstantynse dinastie na te laat. Sy reputasie het floreer tydens die leeftyd van sy kinders en vir eeue ná sy bewind. Die Middeleeuse kerk het hom beskou as 'n toonbeeld van kuisheid, terwyl wêreldse leiers gedink het hy was 'n simbool van keiserlike legitimiteit en identiteit.[7]
Van die Renaissance af was daar kritieser beskouings van sy bewind vanweë die herontdekking van anti-Konstantynse bronne. Die neiging in moderne geskiedenis is 'n poging om die uiterstes van vorige sienings te balanseer.
Remove ads
Konstantyn is op 27 Februarie, moontlik omstreeks 272 n.C., gebore op die dorp Naissus (vandag Niš in Serwië), wat deel was van die provinsie Dardania van Moesia.[8] Sy vader was Flavius Constantius. Sy familie het waarskynlik die naam "Flavius" aangeneem nadat hulle burgerskap van een van die Flaviese keisers gekry het, want dit was algemeen vir "nuwe Romeine" om die naam van hulle voormalige meesters aan te neem.[9] Sy oorspronklike volle naam, of dié van sy vader, is onbekend.
Konstantyn het waarskynlik min tyd deurgebring saam met sy vader,[10] wat 'n offisier in die Romeinse weermag was. Constantius is beskryf as 'n verdraagsame en polities bedrewe man,[11] en hy het deur die range gevorder totdat hy in 284 of 285 die goewerneurskap van Dalmatia van keiser Diocletianus gekry het.[12]
Konstantyn se moeder was Helena, 'n Griekse vrou van 'n lae stand van Helenopolis van Bitinië.[13] Dit is onbekend of sy wettig met Constantius getroud of bloot sy houvrou was.[14] Hy het hoofsaaklik Latyn gepraat en met sy openbare toesprake het hy Griekse vertalers nodig gehad.[15]
_-_Foto_G._Dall'Orto_28-5-2006.jpg)
'n Kopbeeld van keiser Diocletianus.
.jpg)
Maximianus, Diocletianus se medekeiser.
In Julie 285 het Diocletianus Maximianus tot medekeiser verklaar. Elke keiser sou sy eie hof en miltêre en administratiewe afdelings hê en elk sou regeer met 'n aparte pretoriaanse prefek as hoofluitenant.[16] Maximianus het in die weste regeer en Diocletianus in die ooste. Die verdeling is bloot pragmaties genoem; amptelik was die ryk "onverdeelbaar",[17] en albei keisers kon vryelik deur die ryk beweeg.[18] In 288 het Maximianus vir Constantius as sy pretoriaanse prefek in Gallië aangestel. Constantius het Helena verlaat en in 288 of 289 met Maximianus se stiefdogter, Theodora, getrou.[19]
Diocletianus het die ryk in 293 weer verdeel en twee caesars aangestel om oor verdere onderverdelings van oos en wes te regeer. Elkeen sou ondergeskik aan sy augustus wees, maar met algehele gesag oor sy grondgebied regeer. Die stelsel sou later die Tetrargie genoem word.
Diocletianus se eerste aanstelling as caesar was Constantius; sy tweede aanstelling was Galerius, 'n boorling van Felix Romuliana. Volgens Lactantius was Galerius 'n wrede, dierlike man. Hoewel hy soos die Romeinse aristokrasie 'n heiden was, was hy vir hulle vreemd en hafbarbaars.[20] Op 1 Maart is Constantius aangestel as caesar en na Gallië gestuur om teen die rebelle Carausius en Allectus te veg.[21]
Toe sy pa die posisie kry, het Konstantyn die vernaamste kandidaat geword om hom op te volg. Hy is na die hof van Diocletianus, waar hy sy pa se regmatige opvolger was.[22]
In die ooste
Konstantyn het 'n formele opvoeding aan Diocletianus se hof ontvang. Hy het onder meer Latynse letterkunde, Grieks en filosofie bestudeer.[23] Die kultuuromgewing in Nicomedia was oop, vloeibaar en sosiaal mobiel; Konstantyn kon met beide heidense en Christelike intellektuele meng. Hy het dalk die klasse bygewoon van Lactantius, 'n Christelike kenner van Latyn in die stad.[24] Omdat Diocletianus Konstantyn nie heeltemal vertrou het nie (nie een van die lede van die Tetrargie het hulle kollegas heeltemal vertrou nie) was Konstantyn 'n soort gyselaar om goeie gedrag deur Constantius te verseker. Tog was Konstantyn 'n prominente lid van die hof: Hy het in Asië vir Diocletianus en Galerius geveg en in 'n verskeidenheid tribunale gedien; hy het in 296 veldtogte teen die barbare aan die Donau gevoer en in 297 in Sirië onder Diocletianus teen die Perse geveg, sowel as in 298-299 onder Galerius in Mesopotamië.[25]
Teen laat 305 het hy 'n tribuun (verteenwoordiger) van die eerste orde geword, 'n tribunus ordinis primi.[26]
Konstantyn het teen die lente van 303 van die oosfront na Nicomedia teruggekeer, net betyds om die begin van Diocletianus se vervolging van Christene te aanskou, die ergste een in die Romeinse geskiedenis.[27] Laat in 302 het Diocletianus en Galerius 'n boodskapper na die orakel van Apollo by Didyma gestuur met 'n navraag oor Christene.[28] Konstantyn het later onthou hy was in die paleis teenwoordig toe die boodskapper terugkeer en Diocletianus sy hof se eise vir algemene vervolging aanvaar.[29] Op 23 Februarie 303 het Diocletianus opdrag gegee dat Nicomedia se nuwe kerk verwoes, sy geskrifte verbrand en beslag op sy skatte gelê word. In die daaropvolgende maande is kerke en geskrifte verwoes, Christene amptelike range ontneem en priesters gevange geneem.[30]
Dit is onwaarskynlik dat Konstantyn self aan enige vervolging deelgeneem het.[31] In sy latere geskrifte het hy hom probeer voordoen as gekant teen Diocletianus se "moorddadige edikte" teen die "aanbidders van God",[32] maar niks dui daarop dat hy dit destyds daadwerklik teengestaan het nie.[33] Hoewel geen Christen van sy tyd Konstantyn uitgevra het oor sy gebrek aan optrede tydens die vervolgings nie, het dit regdeur sy lewe 'n politieke aanspreeklikheid gebly.[34]
Op 1 Mei 305 het Diocletianus aangekondig hy tree af weens 'n aftakelende siekte wat hy in die winter van 304-305 opgedoen het. In 'n parallelle seremonie in Milaan het Maximianus dieselfde gedoen.[35] Lactantius beweer Galerius het die verswakte Diocletianus gedwing om te bedank en Galerius se bondgenote in die keiserlike opvolging te aanvaar. Volgens Lactantius het die skare wat na Diocletianus se bedankingstoespraak geluister het, tot op die laaste oomblik geglo hy sou Konstantyn en Maxentius (Maximianus se seun) as sy opvolgers kies.[36] Dit sou egter nie gebeur nie; Constantius en Galerius is tot augusti bevorder, terwyl Severus en Maximinus, Galerius se nefie, onderskeidelik as hulle caesars aangestel is. Konstantyn en Maxentius is geïgnoreer.[37]
Van die antieke bronne berig oor planne wat Galerius in die maande ná Diocletianus se abdikasie teen Konstantyn se lewe beraam het. Hy het hom glo in jagtogte en oorloë probeer vermoor, maar Konstantyn het altyd as die oorwinnaar uit die stryd getree.[38] Dit is onseker hoe waar dié bewerings is.
In die weste
Konstantyn het die gevaar daarvan besef om aan Galerius se hof te bly, waar hy steeds feitlik 'n gyselaar was. Sy loopbaan het daarvan afgehang dat sy pa hom in die weste red. Constantius het gou ingegryp.[39] Laat in die lente of in die vroeë somer van 305 het Constantius aansoek gedoen dat sy seun hom kom help in sy veldtog in Britannia (Brittanje). Ná 'n lang drinksessie het Galerius ingestem. Volgens Konstantyn se latere propaganda het hy in die nag gevlug voordat Galerius van plan kon verander.[40] Toe Galerius die volgende oggend wakker word, was Konstantyn al te ver weg om te agtervolg.[41] Konstantyn het voor die somer van 305 in Gallië by sy pa aangesluit.[42]
Konstantyn en sy pa het die Engelse Kanaal na Brittanje oorgesteek en na York, hoofstad van die provinsie Britannia Secunda, gereis waar daar 'n groot militêre basis was. Konstantyn het 'n jaar in Noord-Brittanje aan sy pa se sy deurgebring en saam met hom aan veldtogte deelgeneem.[43] Constantius het deur sy bewind ernstig siek geword en is op 25 Julie 306 dood. Voor sy dood het hy sy steun toegesê aan die bevordering van Konstantyn tot die rang van volle augustus. Die troepe lojaal aan Constantius se nagedagtenis het Konstanyn tot augustus uitgeroep. Gallië en Brittanje het gou sy bewind aanvaar;[44] Hispania (die Iberiese Skiereiland), wat korter as 'n jaar in sy pa se domein geval het, het dit verwerp.[45]
Konstantyn het vir Galerius 'n amptelike kennisgewing van sy pa se dood en sy eie aanvaarding as augustus gestuur. Saam met die kennisgewing het hy 'n portret van homself in die drag van 'n augustus ingesluit.[46] Hy het versoek dat hy as erfgenaam van sy pa se troon aanvaar word en het sy troepe die skuld vir sy onregmatige troonbestyging gegee. Hy het gesê hulle "het hom gedwing".[47] Galerius was so woedend dat hy byna die portret en boodskapper laat verbrand het.[48] Sy raadgewers het hom kalmeer en gesê sulke ontkennings van Konstantyn se eise sou 'n oorlog ontketen.[49]
Galerius was verplig om 'n kompromie aan te gaan. Hy het Konstantyn die titel caesar eerder as augustus angebied.[50] Om te wys hy alleen gee geldigheid aan Konstantyn, het Galerius vir hom persoonlik die keiser se tradisionele pers mantel gestuur.[51] Konstantyn het die aanbod aanvaar, want hy het geweet dit sou twyfel oor sy regmatigheid uit die weg ruim.[52]
Remove ads
Konstantyn se deel van die ryk het bestaan uit Brittanje, Gallië en Spanje, en hy was bevelvoerder van een van die grootste Romeinse leërs, wat aan die belangrike Ryngrens gestasioneer was.[53] Hy het in Brittanje gebly nadat hy tot keiser bevorder is en sy beheer oor die noordwestelike streke verseker. Hy het die bou van militêre basisse voltooi wat onder sy pa se bewind begin is en opdrag gegee vir die herstel van die streek se paaie.[54] Hy is daarna na Augusta Treverorum (Trier) in Gallië, die Tetrargiale hoofstad van die noordwestelike Romeinse Ryk.[55] Die Franke het gehoor Konstantyn is tot keiser verklaar en het Gallië in die winter van 306-307 oor die Benede-Ryn binnegeval.[56] Hy het hulle teruggedryf en die konings Ascaric en Merogais gevange geneem. Die konings en hulle troepe is in die vierings wat gevolg het, gevoer aan die wilde diere van Trier se amfiteater.[57]
Konstantyn het Trier geweldig uitgebrei Hy het die ronde muur om die stad laat versterk met militêre torings en versterkte poorte, en hy het begin met die bou van 'n paleiskompleks in die noordoostelike deel van die stad. Hy het 'n formele oudiënsiesaal en massiewe keiserlike baddens suid van sy paleis laat bou. Hy het opdrag gegee vir baie bouprojekte in Gallië tydens sy bewind as keiser van die weste, veral in Augustodunum (Autun) en Arelate (Arles).[59]
Volgens Lactantius het Konstantyn 'n verdraagsame beleid teenoor Christene gevolg, hoewel hy nog nie self 'n Christen was nie. Hy het waarskynlik gedink dit is sinvoller as openlike vervolging,[60] asook 'n manier om hom te onderskei van die "groot vervolger" Galerius.[61] Hy het die vervolging van die Christene stopgesit en alles wat hulle daartydens verloor het, aan hulle terugbesorg.[62]
Konstantyn was in 'n groot mate onbeproef en 'n sweempie onwettigheid het om hom gehang. Hy het op sy pa se reputasie staatgemaak vir sy vroeë propaganda.[63] Mense het egter gou begin kommentaar lewer oor die ooreenkomste tussen vader en seun danksy sy militêre vermoëns en bouprojokte, en Eusebius het opgemerk Konstantyn is 'n "vernuwing, uit eie reg, van sy vader se lewe en bewind".[64] Muntstukke, beelde en redenaarskuns het 'n nuwe neiging ontbloot: minagting vir die "barbare" buite die ryk se grense. Konstantyn het 'n geldstuk laat munt ná sy oorwinning oor die Alemanne wat huilende en smekende Alemanne uitbeeld, met die inskripsie "die Alemanne is oorwin" onder die frase "Romeinse heugenis".[65] Daar was min simpatie met dié vyande.[66]
Maxentius se rebellie
Ná Galerius se erkenning van Konstantyn as caesar is Konstantyn se portret na Rome gebring, soos wat die gebruik was. Maxentius het die onderwerp van die portret bespot as die seun van 'n prostituut en sy eie magteloosheid bekla.[67] Maxentius, wat jaloers op Konstantyn se mag was,[68] het op 28 Oktober 306 beslag gelê op die titel keiser. Galerius het geweier om hom as sulks te erken, maar kon nie daarin slaag om hom te onttroon nie. Galerius het Severus teen Maxentius gestuur, maar tydens die veldtog het Severus se leërs, wat voorheen onder bevel van Maxentius se pa, Maximianus, geveg het, gedros en Severus is gevange geneem.[69] Maximianus, wat uit sy aftrede gebring is deur sy seun se rebellie, het laat in 307 na Gallië gereis om met Konstantyn te vergader. Hy het aangebied dat sy dogter Fausta met Konstantyn trou en hy hom tot die rang van augustus bevorder. In ruil daarvoor sou Konstantyn die ou familiebondgenootskap tussen Maximianus en Constantius herbevestig en sy steun verleen aan Maxentius se veldtog in Italië. Konstantyn het dit aanvaar en is in die laat somer van 307 met Fausta getroud. Konstantyn het Maxentius nou sy steun gegee en aangebied om hom politieke erkenning te bied.[70]
Konstantyn was egter lugtig vir die Italiaanse konflik. In die lente en somer van 307 het hy Gallië vir Brittanje verlaat om enige betrokkenheid in die Italiaanse konflik te vermy;[71] Hy het, in plaas daarvan om militêre hulp aan Maxentius te verleen, sy troepe gestuur om teen Germaanse stamme aan die Ryn te veg. In 310 het hy na die noordelike Ryn gamarsjeer en teen die Franke geveg. Wanneer hy nie op 'n veldtog was nie, het hy deur sy grondgebied getoer en sy weldadigheid geadverteer en die ekonomie en kuns gesteun. Sy weiering om aan die oorlog deel te neem het sy gewildheid onder sy mense verhoog en sy magsbasis in die weste versterk.[72] Maximianus het in die winter van 307-308 na Rome teruggekeer, maar gou 'n uitval met sy seun gehad. Vroeg in 308, ná 'n mislukte poging om Maxentius se titel oor te neem, het Maximianus na Konstantyn se hof teruggekeer.[73]
Op 11 November 308 het Galerius 'n algemene vergadering in Oostenryk byeengeroep om die onstabiliteit in die westelike provinsies te beëindig. Diocletianus, wat vir 'n ruk uit sy aftrede herroep is, Galerius en Maximianus was teenwoordig. Maximianus is gedwing om weer te abdikeer en Konstantyn is weer tot caesar gedemofeer. Licinius, een van Galerius se ou militêre bondgenote, is as augustus in die westelike streke aangestel. Die nuwe stelsel het nie lank geduur nie; Konstatyn het geweier om die demofering te aanvaar en het steeds muntstukke gemunt waarop hy homself augustus noem, al het ander lede van die Tetrargie na hom as caesar verwys op hulle muntstukke. Maximinus was gefrustreerd dat hy oor die hoof gesien is vir bevordering terwyl die nuweling Licinius tot augustus bevorder is en het geëis dat Galerius hom bevorder. Galerius het aangebied om beide Maximinus en Konstantyn "seuns van die augusti" te noem,[74] maar nie een van hulle het die nuwe titel aanvaar nie. Teen die lente van 310 het Galerius na albei mans verwys as augusti.[75]
Maximianus se rebellie
In 310 het 'n onteiende Maximianus teen Konstantyn gerebelleer terwyl Konstantyn op 'n veldtog teen die Franke was. Maximianus is suid na Arles gestuur met 'n afdeling van Konstantyn se leër in voorbereiding vir enige aanvalle deur Maxentius in Suid-Gallië. Hy het aangekondig dat Konstantyn dood is en het die keiserlike pers opgeneem. Ondanks 'n belofte van groot geld aan enigiemand wat hom as keiser steun, het die grootste deel van Konstantyn se leër lojaal aan hulle keiser gebly, en Maximianus moes weer vertrek. Konstantyn het gou van die rebellie gehoor, sy veldtog teen die Franke afgestel en met sy leër na die Ryn opgeruk.[77] Maximianus het na Massilia (Marseille) gevlug, want dit was beter in staat om 'n lang beleg te oorleef as Arles. Dit het egter nie 'n groot verskil gemaak nie, want getroue inwoners het die agterpoorte vir Konstantyn oopgemaak. Maximianus is in hegtenis geneem en oor die kole gehaal vir sy oortredings. Konstantyn het hom in 'n mate begenadig, maar het sterk aanbeveel dat hy selfmoord pleeg. In Julie 310 het Maximianus homself opgehang.[77]
Maximianus se dood het 'n skuif in Konstantyn se openbare beeld vereis. Hy kon nie meer op 'n verbinding met die ouer keiser Maximianus staatmaak nie en het 'n nuwe bron van legitimiteit nodig gehad.[78] In 'n toespraak wat op 25 Julie 310 in Gallië gelewer is, het die anonieme spreker 'n voorheen onbekende dinastiese verbintenis met Claudius II onthul. Dié was 'n 3de-eeuse keiser wat beroemd daarvoor was dat hy die Gote verslaan en orde in die ryk herstel het. In 'n breuk van tetrargiale modelle het die toespraak klem gelê op Konstantyn se voorouerlike reg om te regeer, eerder as beginsels van keiserlike gelykheid. Die nuwe ideologie wat in die toespraak uitgedruk is, het Galerius en Maximianus irrelevant gemaak vir Konstantyn se reg om te regeer.[79]
Daar is min rede om te glo die toespraak was enigiets anders as fiksie, maar dit het Konstantyn se aanspraak op legitimiteit versterk en sy gewildheid onder die burgers van Gallië verhoog.[80]
Remove ads
Oorlog teen Maxentius
Teen middel 310 was Galerius te siek om by politiek betrokke te raak.[81] Sy finale daad was 'n brief op 30 April 311 waarin 'n einde aan alle vervolgings asook verdraagsaamheid teenoor goedsdiens aangekondig is.[82]
Hy is kort daarna dood[83] en daarmee het die bietjie van die tetrargie wat nog oor was, tot 'n einde gekom.[84]
Maximinus het teeen Licinius opgeruk en Klein-Asië oorgeneem. 'n Haastige vrede is gesluit op 'n boot in die middel van die Bosporus.[85] Terwyl Konstantyn deur Brittanje en Gallië getoer het, het Maxentius hom vir oorlog voorberei.[86] Hy het Noord-Italië gefortifiseer en sy steun in die Christelike gemeenskap versterk deur hulle toe te laat om 'n nuwe biskop van Rome, Eusebius, te verkies.[87]
Maxentius se bewind was egter onveilig. Sy vroeë steun het afgeneem ná verhoogde belasting en minder handel; betogings het in Rome en Kartago uitgebreek,[88] en Domitius Alexander kon sy gesag in Afrika kortliks omverwerp.[89] Teen 312 is hy nie meer ondersteun nie,[90] selfs onder Christelike Italiane.[91] In die somer van 311 het Maxentius teen Konstantyn opgeruk terwyl Licinius met sake in die ooste doenig was. Hy het oorlog teen Konstantyn verklaar en belowe om sy pa se "moord" te wreek.[92] Om te voorkom dat Maxentius 'n bondgenootskap met Licinius teen hom sluit,[93] het Konstantyn in die winter van 311-312 sy eie bondgenootskap met Licinius gesluit en hom sy suster Constantia as vrou beloof. Maximinus het dit as 'n ondermyning van sy gesag beskou en ambassadeurs na Rome gestuur om politieke erkenning aan Maxentius te bied in ruil vir militêre steun. Maxentius het dit aanvaar.[94] Volgens Eusebius was dit onmoontlik om tussen streke te reis en daar was oral 'n militêre opbou. Daar was "nie 'n plek waar mense nie elke dag 'n opvlamming van vyandelikhede verwag het nie".[95]
_c1650_by_Lazzaro_Baldi_after_Giulio_Romano_at_the_University_of_Edinburgh.jpg)
Konstantyn se raadgewers het gewaarsku teen 'n te vinnige aanval op Maxentius,[96] maar Konstantyn het mense geïnspireer met die idee dat hy bonatuurlike leiding het.[97] en alle waarskuwings geïgnoreer.[98] Vroeg in die lente van 312[99] het hy die Alpe oorgesteek met 'n kwart van sy leër, sowat 40 000 soldate.[100] Hy het eers Segusium (Susa, Italië), 'n goed versterkte dorp, ingeneem. Van daar het hy na Noord-Italië gemarsjeer.[99]
Naby die stad Augusta Taurinorum (Turyn, Italië) het Konstantyn 'n groot, swaar gewapende mag van Maxentius teengekom.[101] In die daaropvolgende Slag van Turyn het Konstantyn Maxentius se mag omsingel en ontwapen.[102] Turyn het geweier om skuilplek aan Maxentius se terugvallende magte te gee en het hulle poorte eerder vir Konstantyn oopgemaak.[103] Ander stede van die Noord-Italiaanse vlakte het Konstantyn met sy oorwinning gelukgewens en ambassadeurs na hom gestuur. Hy het na Milaan beweeg, waar oop poorte en vreugdevierings hom begroet het. Konstantyn het sy soldate in Milaan laat rus tot in die somer van 312, toe hy aanbeweeg het na Brixia (Brescia).[104]
Brescia se leër is gou verslaan[105] en Konstantyn het na Verona beweeg, waar 'n groot mag van Maxentius laer getrek het.[106] Ná 'n geveg het Konstantyn die dorp omsingel en beleër.[107] Verona het kort daarna oorgegee, gevolg deur Aquileia,[108] Mutina (Modena)[109] en Ravenna.[110] Die pad na Rome was nou wyd oop vir Konstantyn.[111]
Maxentius het voorberei vir dieselfde soort oorlogvoering as teen Severus en Galerius: hy het in Rome gesit en wag vir 'n beleg.[112] Hy het nog Rome se pretoriaanse wagte beheer, het baie Afrika-graan gehad en was aan alle kant deur skynbaar ondeurdringbare mure omsingel. Hy het opdrag gegee dat alle brûe oor die Tiber gesluit word, glo op aanbeveling van die gode,[113] en het die res van Sentraal-Italië onverdedig gelaat. Konstantyn het dié streek se steun gou ingepalm.[114]
Maxentius se steun het intussen geleidelik afgeneem. Hy was nie meer seker dat hy as oorwinnaar uit 'n oorlog sou tree nie en het 'n tydelike brug oor die Tiber laat bou in voorbereiding vir 'n veldslag teen Konstantyn.[115] Maxentius het noord getrek om Konstantyn te ontmoet.[116]
Konstantyn aanvaar die Griekse letters Chi Rho vir Christus se afkorting
Maxentius se magte was steeds twee keer so groot as Konstantyn s'n en hy het hulle in lang lyne georganiseer met hulle gesig na die slagveld en hulle rug na die rivier.[117] Konstantyn se leër het op die slagveld opgedaag met vreemde simbole op hulle vlae en skilde.[118] Volgens Lactantius het Konstantyn in 'n droom die idee van die simbole gekry. Hy het op sy soldate se skilde die letter Χ laat aanbring, met 'n regaf lyn daardeur getrek wat bo rond was. Die teken (☧) verteenwoordig die eerste twee letters van die Griekse naam ΧΡΙΣΤΟΣ, Christos.[119][120]
Konstantyn het sy eie troepe met die hele lengte van Maxentius se lyn langs ontplooi. Konstantyn het sy perderuiters opdrag gegee om te storm en hulle het deur Maxentius se ruiters gebreek. Hy het toe sy voetsoldate teen Maxentius s'n gestuur en baie van laasgenoemde is in die Tiber gestoot, waar hulle óf doodgemaak is óf verdrink het.[117] Die geveg was kort,[121] en Maxentius se troepe is verslaan.[122] Maxentius het ook oor die brug van bote (Ponte Milvio) probeer vlug, maar hy is in die Tiber gestamp en het verdrink.[123]
In Rome
Konstantyn het Rome op 29 Oktober 312 binnegegaan[124][125] en daar is feesgevier.[126] Maxentius se liggaam is uit die Tiber gehaal en onthoof, en sy kop is deur die strate geparadeer sodat almal dit kon sien.[127] Anders as sy voorgangers het Konstantyn nie hulde by die Tempel van Jupiter aan die god gebring nie.[128] Die Romeinse senaat het aan hom die "titel van die eerste naam" toegeken, wat beteken sy naam sou eerste staan in enige amptelike dokumente.[129] Hulle het hom ook verklaar tot "die grootste augustus".[130]
Konstantyn het dekrete uitgevaardig om eindom wat mense onder Maxentius verloor het terug te gee, politieke verbannings herroep en Maxentius se teenstanders in die tronke vrygelaat.[131] 'n Uitgebreide propagandaveldtog het gevolg, waartydens Maxentius se beeld uit alle openbare plekke verwyder is. Hy is 'n "tiran" genoem en is gestel teenoor 'n geïdealiseerde beeld van Konstantyn as die "bevryder".[132] Alle geboue wat aan Maxentius opgedra was, is ooropgedra aan Konstantyn. Konstantyn het ook probeer om sy prestasies te verbeter. Die Circus Maximus is byvoorbeeld herontwerp sodat dit 25 keer soveel toeskouers kon hou as Maxentius se resieskompleks aan die Via Appia.[133] Maxentius se grootste ondersteuners is uit die weg geruim met die ontbinding van die Pretoriaanse Garde en Keiserlike Perdewag.[134] Die oorblywende deel van Maxentius se leërs is gestuur vir grensdiens aan die Ryn.[135]
Oorloë teen Licinius
In die volgende jare het Konstantyn geleidelik sy militêre superioriteit oor sy teenstanders gekonsolideer. In 313 het hy Licinius in Milaan ontmoet om hulle bondgenootskap te verseker met die huwelik tussen Licinius en Konstantyn se halfsuster Constantia. Tydens die ontmoeting het die keisers ingestem tot die sogenaamde Edik van Milaan, waarkragtens volle verdraagsaamheid aan Christene en alle godsdienste in die ryk toegeken is.[136] Die konferensie is egter kortgeknip deur die nuus dat Licinius se teenstander Maximinus die Bosporus oorgesteek het en Europese grondgebied aanval. Licinius het vertrek en Maximinus eindelik verslaan. So het hy beheer gekry oor die hele oostelike deel van die Romeinse Ryk.
Betrekkinge tussen die oorblywende twee keisers het egter versleg ná 'n sluipmoordpoging op Konstantyn deur iemand wat Licinius as caesar wou aanstel.[137] Licinius het ook Konstantyn se standbeelde in Emona laat vernietig.[138] In óf 314 óf 316 het die twee augusti in die Slag van Cibalae teen mekaar geveg. Konstantyn het dit gewen. Hulle het in 317 weer gebots in die Slag van Mardia, en het tot 'n ooreenkoms gekom dat Konstantyn se seuns Crispus en Konstantyn II en Licinius se seun Licinianus caesars gemaak word.[139] Hierna het Konstantyn oor Pannonia en Macedonia regeer en in Sirmium gaan woon, van waar hy in 322 oorlog teen die Gote en Sarmate en in 323 teen die Gote gemaak het.[137]
In 320 het Licinius na bewering sy woord verbreek oor die godsdiensvryheid wat in 313 in die Edik van Milaan belowe is en weer begin om Christene te onderdruk:[140] gewoonlik sonder bloedvergieting, maar deur beslaglegging en die afdanking van Christelike ampsdraers.[141] Hoewel dié uitbeelding van Lucinius dalk nie heeltemal akkuraat is nie, het hy wel die Christene minder gesteun as Konstantyn. Hy was geneig om die kerk te beskou as 'n mag wat lojaler aan Konstantyn as aan die keiserlike stelsel in die algemeen was.[142]
Dié twyfelagtige ooreenkoms het eindelik 'n uitdaging geword vir Konstantyn in die weste, en het 'n klimaks bereik in die groot burgeroorlog van 324. Konstantyn se Christelike lofredenaars het die oorlog voorgestel as 'n geveg tussen die Christendom en die heidendom; Licinius, bygestaan deur Gotiese huursoldate, het die verlede en antieke heidendom verteenwoordig, terwyl Konstantyn en sy Franke onder die Chi-Rho-vlag geveg het. Konstantyn se leër was kleiner, maar het geseëvier in die Slag van Adrianopel. Licinius het oor die Bosporus gevlug en Martinianus as augustus in naam in die weste uitgeroep. Konstantyn het egter die volgende geveg, die Slag van Hellespont, gewen en eindelik die Slag van Chrysopolis op 18 September 324.[143]
Licinius en Martinianus het hulle by Nicomedia aan Konstantyn oorgegee op belofte dat hulle lewe gespaar sou word: Hulle het as privaat burgers in onderskeidelik Thessaloniki en Kappadosië gaan woon. In 325 het Konstantyn Licinius egter daarvan beskuldig dat hy teen hom saamsweer en hom laat gevange neem en hang; Licinius se seun, die seun van Konstantyn se halfsuster, is in 326 gedood.[144] Konstantyn het dus die alleenheerser van die Romeinse Ryk geword.[145]
Remove ads
Stigting van Konstantinopel
Diocletianus het Nicomedia in die ooste tydens die Tetrargie as sy hoofstad gekies.[146] Dit was nie ver van Bisantium nie en die ideale plek om Thracië, Asië en Egipte te verdedig wat almal sy militêre aandag geverg het.[147] Toe Konstantyn sy nuwe hoofstad kies, het hy die verskuiwing van die middelpunt van die ryk erken vanaf die afgeleë en yl bewoonde weste na die ryker stede van die ooste, asook die militêre belangrikheid van die beskerming van die Donau teen barbaarse invalle en van Asië teen 'n vyandelike Persië.[148] Dit was ook maklik om die skeepsverkeer tussen die Swartsee en die Middellandse See te monitor.[149]
Daar is voorgestel 'n nuwe hoofstad in die ooste sou die integrasie van die ooste as 'n sentrum van opvoeding, vooruitgang en kultuur in die Romeinse Ryk as 'n geheel verteenwoordig.[150] Nadat hy 'n paar opsies oorweeg het, het Konstantyn besluit op die Griekse stad Bisantium, wat in die vorige eeu reeds aansienlik herbou is volgens Romeinse standaarde deur Septimius Severus en Caracalla, wat reeds die stad se strategiese belangrikheid besef het.[151] Die stad is dus in 324 gestig[152] en hernoem tot Konstantinopel ("Konstantyn se stad"). Spesiale gedenkmuntstukke is in 330 uitgegee om die geleentheid te vier.
Die figure van die ou gode is óf vervang óf opgeneem in 'n raamwerk van Christelike simbolisme. Konstantyn het die nuwe Kerk van die Heilige Apostels laat bou op die terrein van die tempel van Afrodite. Die nuwe hoofstad is dikwels met die "ou" Rome vergelyk as Nova Roma Constantinopolitana, die "Nuwe Rome van Konstantinopel".[145]
Godsdiensbeleid
Konstantyn was die eerste keiser wat die vervolging van Christene beëindig en die Christendom saam met ander gelowe en kultusse gewettig het. In Februarie 313 het hy saam met Licinius in Milaan vergader en die Edik van Milaan uitgereik waarkragtens Christene hulle geloof sonder verdrukking kon volg.[153] Dit het strawwe vir die verkondiging van die Christelike geloof, waarvoor baie voorheen vervolg is, uit die weg geruim en eiendom aan die kerk terugbesorg. Die edik het alle gelowe van vervolging uitgesluit sodat enigiemand kon aanbid wie hy wou. Geleerdes debatteer daaroor of Konstantyn sy ma, Helena, se Christelike geloof in sy jeug aangeneem het en of hy dit geleidelik deur die verloop van sy lewe aangeneem het.[154]
Volgens Christelike skrywers was Konstantyn ouer as 40 toe hy eindelik verklaar het hy is 'n Christen en dit duidelik gestel het dat hy sy suksesse te danke het aan God alleen.[155] Ondanks sy verklarings dat hy 'n Christen is, het hy tot op sy sterfbed gewag voordat hy gedoop is, want hy het geglo die doop sou hom verlos van die sondes wat hy gepleeg het in die uitvoering van sy beleide as keiser.[156] Hy het die kerk finansieel ondersteun, basilikas laat bou, voorregte aan kerklikes toegestaan (soos uitsluiting van sekere belasting), Christene in hoë ampte aangestel en eiendom aan die kerk teruggegee waarop voorheen tydens die lang tydperk van vervolging beslag gelê is.[157]
Konstantyn het dalk nie net die Christendom beskerm nie. 'n Triomfboog is in 315 laat bou om sy oorwinning in die Slag van Ponte Milvio (312) te vier. Dit is versier met beelde van die godin Victoria, en offerandes is aan heidense gode soos Apollo, Diana en Hercules gebring. Op die boog is geen uitbeelding van Christelike simbolisme nie. Die boog is egter wel deur die Senaat laat bou en nie deur Konstantyn nie.[158]
In 321 het Konstantyn gelas dat Sondag 'n rusdag vir alle burgers moet wees.[159] In 323 het hy 'n dekreet uitgevaardig waarkragtens Christene verbied is om aan staatsofferandes deel te neem.[160] Nadat die heidense gode van sy muntstukke af verdwyn het, het Christelike simbole in die plek daarvan hulle verskyning gemaak.[161][162]
Konstantyn se bewind het 'n presedent geskep dat die keiser groot invloed en gesag in die vroeë Christelike konsilies gehad het, veral in die dispuut oor Arianisme. Konstantyn het nie gehou van die sosiale onstabiliteit wat godsdienstige dispute ingehou het nie. Sy invloed oor die kerk was bedoel om leerstellings af te dwing, kettery uit te wis en ekklesiastiese eenheid te handhaaf; die kerk se rol was om aanbidding, leerstellings en dogma daar te stel.[163]
Administratiewe hervormings
Van die middel 3de eeu af het keisers equites (ridders) begin verkies bo senatore, wat 'n monopolie oor die belangrikste ampte van die staat gehad het. Senatore is die bevel van legioene en die meeste provinsiale goewerneurskappe ontneem, want daar is gevoel hulle het die gespesialiseerde militêre opvoeding kortgekom wat nodig was in 'n tyd van akute verdedigingsbehoeftes;[164] sulke poste is deur Diocletianus en sy kollegas aan die equites gegee. Die keisers het egter steeds 'n behoefte gehad aan die talente en hulp van die rykes, op wie staatgemaak is om die sosiale orde en samehang te handhaaf deur middel van 'n web van magtige invloed en kontakte op alle vlakke. Die uitsluiting van die aristokratiese senatore het dié reëling bedreig.
In 326 het Konstantyn dié neiging omgekeer en baie administratiewe poste vir senatore beskikbaar gestel. Hy het terselfdertyd die rang van bekleërs van bestaande riddersampte tot senator verhoog.
Die senaat as 'n liggaam het geen groot mag gehad nie. Sommige moderne historici sien in dié hervormings 'n poging deur Konstantyn om die senatoriale orde in die keiserlike administratiewe elite te reïntegreer om die moontlikheid te voorkom dat heidense senatore van 'n Christelike keiserlike heerskappy vervreem word.[165]
Monetêre hervormings
_obverse.jpg)
In die 3de eeu was daar wegholinflasie wat verbind word met die vervaardiging van ongedekte geld (wat nie deur sekuriteit teen verlies gevrywaar is nie) om vir openbare uitgawes te betaal, en Diocletianus het onsuksesvol probeer om die betroubare munt van geld te hervestig. Die mislukking was weens die feit dat die silwergeldstukke oorgeëvalueer was in terme van die werklike metaalinhoud daarvan, en daarom kon dit net teen baie laer waardes sirkuleer. Konstantyn het gou ná 305 die munt van Diocletianiese "suiwer" silwer-argenteus stogesit, terwyl die billon-muntstuk nog tot 360 gebruik is. Van die vroeë 300's af het Konstantyn enige poging laat vaar om die silwermunte terug te bring en eerder gekonsentreer op die munt van die die goue solidus, waarvan 72 'n pond goud verteenwoordig het. Ná sy dood is bronsmunte vervaardig, waarvan die belangrikste een die centenionalis was.[166] Dié bronsstukke het voordurend minder werd geword. Die skrywer van De Rebus Bellicis meen die gaping tussen die klasse het al hoe groter geword weens dié geldbeleid; die rykes het voordeel getrek uit die satabiliteit in koopkrag van die goue munstukke, terwyl die armes tevrede moes wees met die bronsgeld, waarvan die waarde al hoe verder verswak het.[167]
Konstantyn se monetêre beleide was nou verbind met sy godsdiensbeleide; die toename in die munt van geld het saamgeval met die beslaglegging tussen 331 en 336 op alle goue, silwer- en bronsbeelde uit heidense tempels wat verklaar is tot staatseiendom. Al wat bewaar gebly het, is 'n paar bronsbeelde wat as openbare monumente in Konstantinopel gebruik is.[168]
Remove ads
Vandat hy siek geword het, het Konstantyn geweet hy gaan binnekort sterf. Hy het in die geheim vir hom 'n laaste rusplek in die Kerk van die Heilige Apostels gereël.[169] Dit het gouer gekom as wat hy besef het. Kort ná Paasfees in 337 het hy ernstig siek geword.[170] Hy is na die warmbaddens aan die suidkus van die Golf van Nicomedia (die huidige Golf van Izmit). Daar, in 'n kerk wat sy ma laat bou het, het hy gebid en besef hy is aan die sterf. Hy het na Konstantinopel probeer terugkeer, maar net tot in 'n voorstad van Nicomedia gevorder.[171] Hy het die biskoppe laat kom en versoek om in die Jordaanrivier gedoop te word, nes Christus. In die uitstelling van sy doop het hy die destydse gebruik gevolg om eers ná die kindertyd gedoop te word. Daar word geglo hy het sy doop vir so lank uitgestel omdat hy vir soveel moontlik van sy sondes vergewe wou word.[172]
Konstantyn is kort daarna in 'n voorstedelike villa dood op 22 Mei 337, die laaste dag van die 50 dae lange Pinkster.[173]
.jpg)
Konstantyn se seuns en opvolgers: Konstantyn II, Constantius II en Constans.
Hoewel Konstantyn volgens Eusubius se weergawe dood is ná die Persiese veldtog, word sy sterfte in ander weergawes aangegee as in die middel van die veldtog. Julianus, 'n broerskind en skoonseun van Konstantyn, het self geskryf die Sassaniede het die straf vir hulle wandade vrygespring omdat Konstantyn "in die middel van voorbereidings vir oorlog" dood is.[174] Sommige kenners het tot die gevolgtrekking gekom dat Eusebius sy Vita geredigeer het om Konstantyn se reputasie te beskerm teen wat Eusebius beskou het as 'n minder simpatiekgesinde weergawe van die veldtog.[175]
Konstantyn se liggaam is ná sy dood na Konstantinopel vervoer en in die Kerk van die Heilige Apostels begrawe.[176] Sy oorskot het die plundering van die stad tydens die Vierde Kruistog oorleef, maar is die een of ander tyd daarna vernietig.[177] Konstantyn is opgevolg deur sy drie seuns by Fausta: Konstantyn II, Constantius II en Constans. Hy het ook twee dogters gehad: Constantina en Helena, vrou van keiser Julianus.[178]
Remove ads
Konstantyn het die Romeinse Ryk onder een keiser herenig. Hy het groot oorwinnings behaal oor die Franke en Alamanne in 306-308, weer oor die Franke in 313-314, die Gote in 332 en die Sarmate in 334. Teen 336 het hy die grootste deel van die lang verlore provinsie Dacia teruggewen. Ten tyde van sy dood het hy 'n groot ekspedisie beplan om die plundertogte deur die Persiese Ryk in die oostelike provinsies te beëindig.[179]
Wat die kultuur betref, het Konstantyn die baardlose voorkoms van vroeëre keisers teruggebring. Dié nuwe mode het geduur tot in die tyd van Phokas.[180][181]
Die Heilige Romeinse Ryk het Konstantyn as een van die eerbiedwaardige figure van sy tradisie beskou. In die latere Bisantynse staat was dit 'n groot eer vir 'n keiser om as die "nuwe Konstantyn" beskryf te word; 10 keisers is so genoem, onder andere die laaste keiser van die Oos-Romeinse Ryk.[182] Karel die Grote het monumentale Konstantynse vorme aan sy hof gebruik om daarop te sinspeel dat hy Konstantyn se opvolger en gelyke is. Konstantyn het 'n mitiese rol verwerf as 'n vegter teen heidene. Sy aanvaarding as 'n heilige het blykbaar in die Bisantynse Ryk versprei tydens oorloë in die laat 6de en 7de eeu teen die Sassaniede en Moslems.[183]
Heiligwording
Die Ortodokse Kerk beskou Konstantyn as 'n heilige (Άγιος Κωνσταντίνος, sint Konstantyn), met sy feesdag op 21 Mei,[184] en noem hom isapostolos (ισαπόστολος Κωνσταντίνος) – 'n gelyke van die Apostels.[185]
Remove ads
| Familie van Konstantyn die Grote | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
|
Keisers se name is in blokke met ronde hoeke, met die datum by toe hulle augustus was. Name met 'n dikker raam verskyn in altwee afdelings. 1: Konstantyn se ouers en halfsibbes
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Remove ads
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
Remove ads