Verskeie teorieë bestaan oor die geskiedenis van die alfabet, hoewel die presiese oorsprong daarvan onbekend is. Een van die gewildstes, die Proto-Sinaïtiese teorie,[1] is dat die geskiedenis in Antieke Egipte begin het, meer as ’n millennium nadat mense begin skryf het. Volgens dié teorie is die alfabet ontwikkel vir die taal van Semitiese werkers op die Sinai-skiereiland en was dit beïnvloed deur die alfabetiese beginsels van die Egiptiese heilige skrif, ’n latere ontwikkeling van die Egiptiese hiërogliewe. As dit reg is, stam feitlik alle hedendaagse alfabette in die wêreld direk van hierdie alfabet, Proto-Sinaïties, af of is dit geïnspireer deur die ontwerp daarvan.[2]
Die alfabet wat vandag die meeste gebruik word, is die Latynse alfabet.[3] Dit is afgelei van die Griekse alfabet, die eerste ware alfabet omdat dit beide konsonante en klinkers bevat.[4] Die Griekse alfabet is weer afgelei van die Fenisiese alfabet, waarvan die meeste letters dieselfde is. Albei se letters is ook in dieselfde volgorde. Anders as by Grieks, bevat Fenisies geen klinkers nie en daarom is dit ’n abjad – ’n skryfstelsel waarin alle simbole konsonante voorstel.
Twee skrifte het wyd voorgekom van voor die einde van die 4de millennium v.C.: die Mesopotamiese wigskrif en Egiptiese hiërogliewe. Daar is tekens dat wigskrif alfabetiese eienskappe aangeneem het in sekere tale waarvoor dit gebruik is, soos weer later gesien in die Ou Persiese wigskrif, maar dit lyk nou of hierdie ontwikkeling apart plaasgevind het en nie deel was van die ontwikkeling van die alfabet nie.
Teen 2700 v.C. het die antieke Egiptenare bo en behalwe hul logografiese hiërogliewe ’n stelsel van 22 hiërogliewe ontwikkel om die individuele lettergrepe van hul taal voor te stel, plus ’n 23ste een wat lyk of dit klinkers voor- en agteraan woorde voorstel. Hierdie gliewe is gebruik as hulpmiddels vir die uitspreek van logogramme, om verbuigings in die taal te skryf en later om leenwoorde en buitelandse name te transkribeer.
Ondanks die alfabetiese aard daarvan is die stelsel nie andersins gebruik vir ware alfabetiese skryfwerk nie. Dit kon dus dien as ’n soort alfabet, maar is altyd gebruik met ’n sterk logografiese komponent, waarskynlik vanweë die sterk kulturele belangrikheid van die ingewikkelde hiëroglifiese stelsel.
Eerste alfabetiese skrif
Daar word geglo dat die eerste suiwer alfabetiese skrif omstreeks 1850 v.C. ontstaan het onder Semitiese werkers in Sinai. Dié skrif het Egiptiese hiërogliewe aangepas om konsonante te skryf. Hul simbole het die eerste letter van die vertaalde vorm van die hiëroglief voorgestel.[5] So is die hiëroglief per (Egipties vir "huis") gebruik om ’n /b/ in Semities te skryf omdat "huis" in Semities bayt is.[6]
Oor die volgende vyf eeue het dié Proto-Sinaïtiese skrif noordwaarts versprei, en alle daaropvolgende alfabette in die wêreld is óf daarvan afgelei óf is geïnspireer deur een van die uitlopers daarvan, met die Meroïtiese alfabet as ’n moontlike uitsondering. Dié was ’n aanpassing in die 3de eeu v.C. van hiërogliewe in Nubië suid van Egipte. Dit is onduidelik of dit ook deur die eerste alfabet beïnvloed is.
Proto-Sinaïties is nog nie ten volle ontsyfer nie. Die skrif is net sporadies gebruik en het sy piktografiese aard vir ’n halwe millennium behou, totdat dit vir gebruik deur die regering in Kanaän ingespan is. Die eerste Kanaänitiese gebied wat die alfabet op groot skaal gebruik het, was die Fenisiese stadstaat. Daarom word die skrif wat ná dié tyd voorkom die Fenisiese alfabet genoem. Die Fenisiese stede was hawestede midde-in ’n uitgebreide handelsnetwerk en gou is die Fenisiese alfabet regdeur die Mediterreense gebied versprei. Twee variante van dié alfabet het ’n groot invloed op die geskiedenis van skryf gehad: die Aramese en die Griekse alfabet.
Afstammelinge van die Aramese abjad
Die Fenisiese en die Aramese alfabet stel net konsonante voor, nes hul Egiptiese voorloper. So ’n skryfstelsel word ’n abjad genoem. Dit lyk of die Aramese abjad, wat in die 7de eeu v.C. uit Fenisies ontwikkel het as die amptelike skrif van die Persiese Ryk, die voorloper was van byna alle hedendaagse alfabette in Asië:
- Die moderne Hebreeuse alfabet het ontstaan as ’n plaaslike variant van Keiserlike Aramees. (Die oorspronklike Hebreeuse alfabet is behou deur die Samaritane.)[7][8]
- Die Arabiese alfabet stam af van Aramees deur die Nabatese alfabet van wat nou Suid-Jordanië is.
- Die Siriese alfabet wat ná die 3de eeu n.C. gebruik is, het deur die Pahlewi-skrif en Sogdiese alfabet ontwikkel in die alfabette van Noord-Asië, soos Orchon (moontlik), Oeigoers, Mongools en Mantsjoe.
- Die Georgiese alfabet is van onsekere herkoms, maar dit lyk of dit deel is van die Persies-Aramese (of dalk die Griekse) familie.
Griekse alfabet
- Ontstaan
Teen minstens die 8ste eeu v.C. het die Grieke die Fenisiese alfabet aangeneem en by Grieks aangepas.[9] In die proses het hulle die eerste "ware" alfabet geskep – ’n skryfstelsel waarin beide konsonante en klinkers gebruik word.
Die letters van die Griekse alfabet is dieselfde as dié van Fenisies en die volgorde is dieselfde.[10] Waar aparte letters vir die klinkers die leesbaarheid van Egipties, Fenisies en Hebreeus eintlik sou bemoeilik het, was die gebrek daaraan egter ’n probleem vir die Grieke, vir wie klinkers ’n belangrike rol speel. Die Grieke het toe van die Fenisiese konsonante waarvoor daar nie klanke in Grieks is nie, gebruik as klinkers. So het die Fenisiese letters ’alep en he byvoorbeeld die Griekse alfa en e (later epsilon genoem) geword vir die klinkers /a/ en /e/, eerder as die konsonante /ʔ/ en /h/. Daar was egter nie genoeg letters vir Grieks se twaalf klinkers nie, en dubbelletters en ander aanpassings is toe ingespan soos ei, ou en o (wat omega geword het). In sommige gevalle is die gebrek net geïgnoreer, soos in die lang a, i, u.[11]
Verskeie weergawes van die Griekse alfabet het ontstaan. Een daarvan, bekend as Wes-Grieks, is wes van Athene in Suid-Italië gebruik. Oos-Grieks is in Klein-Asië gebruik. Die Atheners het laasgenoemde omstreeks 400 v.C. aanvaar en die res van die Griekssprekende wêreld het eindelik hul voorbeeld gevolg. Nadat hulle aanvanklik soos die Fenisiërs van regs na links geskryf het, het die Grieke later besluit om eerder van links na regs te skryf. Baie Griekse letters lyk soos die Fenisiese letters, hoewel die rigting omgekeer of verander is – moontlik ’n gevolg van die veranderde skryfrigting.
- Afstammelinge
Grieks was op sy beurt die bron van alle moderne alfabette van Europa. Uit die alfabet van die vroeë Wes-Griekse dialekte, waar die letter eta ’n h gebly het, het die Oud-Italiese en die Romeinse alfabet ontstaan. In die Oos-Griekse dialekte, wat nie ’n h-klank gehad het nie, was eta ’n klinker; dit het ’n klinker in Grieks gebly, asook in alle alfabette wat van die oostelike variante afgelei is: die Glagolitiese, Cyrilliese, Armeense, Gotiese en moontlik die Georgiese alfabet.[12]
Hoewel dié beskrywing die ontwikkeling van skrifte op ’n lineêre manier weergee, is dit ’n vereenvoudiging. Die Mantsjoe-alfabet, wat van die abjads van Wes-Asië afstam, is byvoorbeeld ook beïnvloed deur die Koreaanse Hangoel, wat óf ’n onafhanklike skrif was óf van die abugidas van Suid-Asië afgelei is. Georgies is oënskynlik van die Aramese familie afgelei, maar is sterk beïnvloed deur Grieks. ’n Aangepaste weergawe van die Griekse alfabet, met ’n paar bykomende heilige hiërogliewe, word gebruik vir Koptiese Egipties.
Latynse alfabet
’n Stam wat as die Latyne en later die Romeine bekend was, het ook nes die Wes-Grieke op die Italiaanse Skiereiland gewoon. Die Latyne het in die 5de eeu die skrif aangeneem van die Etruriërs, ’n stam wat in die 1ste millennium v.C. in Sentraal-Italië gewoon het, en die Wes-Grieke. Hulle het vier karakters van die Wes-Griekse alfabet uitgelaat en die Etruriese letters F en S aangeneem. Om die G-klank in Grieks en die K-klank in Etruries weer te gee, is gamma gebruik. Dié veranderinge het die moderne alfabet tot gevolg gehad sonder die letters G, J, U, W, Y en Z, sowel as met ander verskille.
In die paar eeue nadat Alexander die Grote die Oos-Mediterreense en ander gebiede in die 3de eeu v.C. verower het, het die Romeine Griekse leenwoorde begin gebruik en hulle het toe weer die alfabet aangepas om dié woorde te kan skryf. Hulle het Y en Z van die Oos-Griekse alfabet aangeneem en hulle aan die einde van hul alfabet geplaas omdat hulle net vir Griekse woorde gebruik is.
Die Angel-Saksers het Romeinse letters begin gebruik om Oud-Engels mee te skryf toe hulle hulle tot die Christendom bekeer. Hulle het verskeie veranderings aan die alfabet aangebring, soos die W wat geskep is uit twee U's en die J wat eers as ’n variasie van I gebruik is en later ’n konsonant geword het.
Die volgorde van die letters van die alfabet het reeds in die 14de eeu v.C. bestaan in ’n plek met die naam Oegarit aan die Siriese noordkus.[13] Op kleitablette wat daar gevind is, kom twee volgordes van die Oegaritiese letters voor. Een volgorde (ABGDE) was feitlik identies aan die volgorde in die Hebreeuse, Griekse en Latynse alfabet, en die ander (HMĦLQ) het behoue gebly in die Ge'ez-skrif van Ethiopië.[14]
Die name van die letters kom ooreen in die afstammelinge van Fenisies, onder meer die Samaritaanse, Aramese, Siriese, Hebreeuse en Griekse alfabet.
Die onderstaande tabel is ’n skematiese voorstelling van die Fenisiese alfabet en sy afstammelinge.
| nr. | Rekonstruksie | IFA | Waarde | Oegarities | Fenisies | Hebreeus | Arabies | Grieks | Latyns | Cyrillies |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 1 | ʾāleph "os" | /ʔ/ | 1 | 𐎀 ʔalpa |  ʔālep |
א | ﺍ alif | Α | A | А |
| 2 | bēth "huis" | /b/ | 2 | 𐎁 beta |  bēt |
ב | ﺏ bā | Β | B | В, Б |
| 3 | gīmel "kameel" | /ɡ/ | 3 | 𐎂 gamla |  gīmel |
ג | ﺝ jīm | Γ | C, G | Г |
| 4 | dāleth "deur" | /d/ | 4 | 𐎄 delta |  dālet |
ד | ﺩ dāl | Δ | D | Д |
| 5 | hē "venster" | /h/ | 5 | 𐎅 ho |  hē |
ה | ﻫ hā | Ε | E | Е, Є |
| 6 | wāw "haak" | /β/ | 6 | 𐎆 wo |  wāw |
ו | و wāw | Ϝ, Υ | F, V, Y | У |
| 7 | zayin "wapen" (heraldiek) | /z/ | 7 | 𐎇 zeta |  zayin |
ז | ز zayn of zāy | Ζ | Z | З |
| 8 | ḥēth "hek" | /ħ/ / /x/ | 8 | 𐎈 ḥota |  ḥēt |
ח | ح ḥā | Η | H | И |
| 9 | ṭēth "wiel" | /tˤ/ | 9 | 𐎉 ṭeta |  ṭēt |
ט | ط ṭā | Θ | Ѳ | |
| 10 | yōdh "arm" | /j/ | 10 | 𐎊 yoda |  yōd |
י | ي yā | Ι | I | І |
| 11 | kaph "palm" | /k/ | 20 | 𐎋 kapa |  kap |
כ ך | ك kāf | Κ | K | К |
| 12 | lāmedh "doring" | /l/ | 30 | 𐎍 lamda |  lāmed |
ל | ل lām | Λ | L | Л |
| 13 | mēm "water" | /m/ | 40 | 𐎎 mem |  mēm |
מ ם | م mīm | Μ | M | М |
| 14 | nun "slang" | /n/ | 50 | 𐎐 nuna |  nun |
נ ן | ن nūn "vis" | Ν | N | Н |
| 15 | sāmekh "vis" | /s/ | 60 | 𐎒 samka |  sāmek |
ס | – | Ξ, (Χ) | (X) | Ѯ, (Х) |
| 16 | ʿayin "oog" | /ʕ/ | 70 | 𐎓 ʕena |  ʻayin |
ע | ع `ayn "oog" | Ο | O | О |
| 17 | pē "mond" | /p/ | 80 | 𐎔 pu |  pē |
פ ף | ف fā | Π | P | П |
| 18 | ṣādē "papirus" | /sˤ/ | 90 | 𐎕 ṣade |  ṣādē |
צ ץ | ص ṣād | Ϻ, (Ϡ) | Ц, Ч | |
| 19 | qōph "aap" | /kˤ/ | 100 | 𐎖 qopa |  qōph |
ק | ق qāf | Ϙ | Q | Ҁ |
| 20 | rēš "kop" | /r/ / /ɾ/ | 200 | 𐎗 raʔša |  rēš |
ר | ر rā | Ρ | R | Р |
| 21 | šin "tand" | /ʃ/ | 300 | 𐎌 šina |  šin |
ש | س sīn | Σ | S | С, Ш |
| 22 | tāw "teken" | /t/ | 400 | 𐎚 to |  tāw |
ת | ت tā | Τ | T | Т |
Die enigste moderne nasionale alfabet waarvan die oorsprong nie teruggevoer kan word na die Kanaänitiese alfabet nie, is die Tana-alfabet van Maledive. Dit is uniek, want hoewel dit duidelik geskoei is op Arabies en dalk ander bestaande alfabette, is die lettervorms afgelei van syfers. Ander skrifte, wat nie meer gebruik word nie en nie ooreenstemming toon met ander alfabette nie, is die Somaliese skrif wat in die 1920's geskep is en tot in 1972 saam met die Latynse alfabet gebruik is; Zhuyin, ’n fonetiese alfabet wat van Chinese karakters afgelei is; die Santali-alfabet van Oos-Indië, wat oënskynlik gebaseer is op tradisionele simbole en piktogramme wat die skeppers self uitgedink het; die vroeë Middeleeuse Ierse Ogham, wat uit kerfstokmerke bestaan; en die monument-inskripsies van die Ou Persiese Ryk waarvoor wigskrifvorms oënskynlik vir dié doel geskep is.
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
