bwès

Walon (Rifondou)

Dobès rfondowes

bwès

bos

Etimolodjeye

Bodje tîxhon « busch », pal voye do francès "bois".

Prononçaedje

• AFE :
  • diferins prononçaedjes : /bwɛ/ /bwa/ /bɔ/ (minme prononçaedje cåzu pattavå)
  • (pa rfrancijhaedje) /bwe/ /bwa/
  • prononçaedje zero-cnoxheu : /bwɛ/
• Ricepeures : nén rcepåve

• 
  Matire
• 
  Materiå
• 
  Plaece avou bråmint des åbes
• 
  Coines di cier

Sustantif

singulî	pluriyal
bwès

bwès omrin

Cisse pådje u ci hagnon ci est co a scrire, u a mete d’ adrame. Si vos avoz des cnoxhances so l’ sudjet, vos l’ ploz fé vos-minme.

1. materio di mnujhreye ki vént des åbes abatous.
   • Les ptitès djins ovrént po les cis del hôte: aler poujhî a l' aiwe, abate å bwès, et bwejhler — Lucyin Mahin.
   • Li potale do croufieus sint d' bwès viermixh — Marcel Launay, Les Cayés walons, l° 11/1937, p. 162 (fråze rifondowe).

C' esteut co des mantches di bwès. Ene djambe di bwès. C' est do bwès plin d' nuks. Croejhete: divancete "di": ene sacwè di bwès : fwaite avou do bwès. F. en bois.

a) bwès scleyî, bwès bîlé, cbîlé :bwès findou di cåze k' il est trop setch. b) bwès tchaplé : bwès ki les coûtches s' ont discolé a cåze del djalêye. c) bwès cagnesse : k' a toplin des nuks. d) bwès cagneu u ctrawté : avou come des ptits trôs ådvins, pask' il a crexhou en ene plaece ki n' lyi covneut nén. li bwès overe, bîleye, si ctape, si cdjete, si coschene, si cfind, si find, si cpete, si ctoitche, si ctrawe, si toide, boute candje di fôme, on côp k' il est metou en ene usteye, on meube, evnd. F. le bois travaille. fi do bwès sinse del créxhance di l' åbe. I fåt taeyî tot sujhant l' fi do bwès. c' est do bwès d' åbe response a ene sakî ki vs les peles tot dmandant des kesses so on bwès. rl a: yeye. bwès di dbout bwès metou dins l' sinse do fi siconte èn ôte, po l' espaitchî d' bodjî. Gn a rén d' si foirt k' on bwès di dbout, ene gade so ses coines et ene feme so s' dos dijhêye di tcherpetî po dire li foice d' on bwès di dbout.

1. materio po broûler ki vént des åbes abatous. Il a do bwès plin si abatou po s' tchåfer e l' ivier (P. Defagne). Dinltins, on cåzéve di bwès d' tchåfaedje po les rondins et les xhenes et di bwès d' fagotaedje po les faxhenes. Li bwès n' si ctape pus cwand k' il est bén setch.

do frexh bwès do bwès k' est co tot vete, nén co souwé. Vos n' såriz alumer l' feu avou do frexh bwès. do bwès d' mete bwès côpé a on mete po fé des coides. coide di bwès deus metes cubes di bwès d' tchåfaedje. fén bwès coxhes di scôpurnaedje des åbes a fruts. moirt bwès a) bwès souwé ki les djins alént ramasser dinltins; b) bwès broûlé k' on meteut so les coixheures ki l' sonk pixhive.  aler cweri do bwès d' lune u aler å bwès d' lune : aler haper do bwès del nute. tcherbon d' bwès rl a: tcherbon. fier a bwès : (mot d' foidje) fier des bas-forneas, tchåfé avou do tcherbon d' bwès. bwès breni, hazi, rôtyî, tchaforné, dismoujhî, pouri diferins grés di distrujhaedje do bwès d' tchåfaedje.  aler u tcheryî å bwès : l' aler cweri dins l' bwès eyet l' raminer al måjhone. ene voye, ene achlêye di bwès tchedje di bwès raminé al måjhone. aler å bwès sins cougneye rovyî ene usteye ki vos nd avoz dandjî di tote foice.

1. grand u ptit boket d' èn åbe abatou, côpé a èn åbe. Mete on boket d' bwès dizo l' årmå.

pitits bwès u cayets d' bwès u schetes di bwès : coxhisses, bwès côpés e ptits bokets po-z aloumer l' feu. do bwès d' xhuflet et do bwès d' boufa bokets d' sawri ki ls efants fjhént des xhuflets avou.  bon bwès u bwès d' régolisse u d' årculusse : pitit boket d' bwès ki les efants mawièt. F. réglisse. rl a: djuzêye. èn nén schoûter dpus k' on boket d' bwès èn nén schoûter (nén obeyî). i freut rire on boket d' bwès c' est on gaiy; i fwait rire tertos; rl a: violon. Franwal: ahåyant po: joyeux luron.  awè on bwès foû di s' faxhene (faxhea, fagot) u haetchî on bwès : esse on pô drole (on dmey-dous, ene dimeye-douce).

1. pårteye di l' åbe so pî.

ariver a bwès tot gretant (po marker) èn åbe, passer hoûte del schoice. crås bwès boket di schoice di tchinne u d' tchårmea ki ls efants tchafiént. rl a: crås bwès. prumî bwès u crås bwès coûtche di l' åbe metowe inte li bwès eyet l' blanc bwès, payou çki l' åbe groxhixh. F. cambium.

1. baston u ôte boket ki sieve come usteye, u come pîce d' ene usteye.

bwès d' l' eraire : (mot d' cinsî) (v.m.) c' est l' grande pîce la k' les chîs sont vistrés après. bwès do tinturî baston k' i maxhe les coleurs dins l' aiwe.

1. plaece wice k' i gn a bråmint des åbes.
   • Ndaler porminer ezès bwès.
   • Li fond d' Bouname, c' esteut ene pitite vå raiwêye pa deus troes sourdants k' abrotchént foû do bwès do minme no — J. Polet (fråze rifondowe).

on grand bwès; on bwès d' sapéns. F. bois, forêt.

1. • K' est-ç' ki gazouye dizo l' ramêye?
     Ki vout dire, cwand l' brune est toumêye,
     Avou ses meye ratnowès vwès
     L' etrandje sussinaedje do grand bwès— Martin Lejeune, Bultén del Societé d' Lidje, "Zûvion d’amoûr", tome 43, p. 143 (fråze rifondowe).
   • Les côps d’ lådje hepe bouxhnut e bwès,
     Té l’ mouvmint d’ on metronome
     Dinant tot si epoltaedje a l’ ome. — Pierre Lazard.
   • Nos irans cweri nos sclimbes å bwès do tins k’ i djale — Jean Guillaume (fråze rifondowe).

pitit bwès bwès metou å mitan des tchamps. rl a: buscaedje. mete (u rimete) ene tere e bwès el (ri)planter avou des åbes. F. (re)boiser.  rôleu d' bwès, rôleuse u rôlresse di bwès : onk (ene) k' est todi ezès bwès (vî bokion, vî bracnî). Tot ça to l' voes, vî rôleu d' bwès Divins les lives da Calozet (P.J. Dosimont). fraijhe di bwès pitite fraijhe ki crexhe dins les bwès et les hourlés. E bwès, i ploût deus côps il î ploût å moumint ki l' plouve toume, et il î rplout co après, cwand k' les åbes si sgotèt. Li fwin tchesse li leu foû do bwès cwand on-z a håsse di åk, on prind des risses po l' awè.  Gn a pus d' on leup å bwès u I gn a pus d' ene foye å bwès : dijhêye cwand on vout disfinde ene sakî k' est ametou pask' il est må veyou: end a ds ôtes ki sont capåbes d' endè fé l' pareye. Criyî come on leu å bwès boerler.  Li ci k' a peu des foyes ni doet nén ndaler dins l' bwès u On n' va nén o bwès cwand k' on-z a peu des foyes : li ci k' a sogne do dandjî, ni doet nén aler la k' end a. Ti pous bén raler på bwès dijhêye a ene sakî ki n' a nén adiercî s' côp (ki n' a nén reyussi ene sacwè). Franwal: ahåyant po: tu l'as dans l'os. Comint çk' on va raler ? - a pî pås bwès dijhêye d' onk ki conoxhe bén l' voye po balter li ci k' est avou lu et ki nel sait nén.

1. åbe u bouxhon.

Al Sinte Catrene, li bwès k' on rpike riprind raecene a l' Sinte Catrene (moes d' nôvimbe), tot les åbes et les bouxhons k' on plante riprindèt.

Ratourneures

1. on n’ va nén å bwès cwand on-z a peu des foyes, cwand on-z a peu des ronxhes, on n’ va nén å bwès, cwand on-z a peu des spenes, on n’ va nén å bwès.
2. aveur on bwès foû di s’ fagot, aveur on bwès foû di s’ faxhene, aveur on bwès ki hertcheye di s’ faxhene
3. esse do bwès k’ on fwait les violes
4. esse di bon bwès
5. va s’ dire çoula a on tchvå d’ bwès, i t’ pitrè
6. avå trîxhes et bwès
7. aler å bwès sins cougnet
8. eplåsse so ene djambe di bwès
9. al Sinte-Catrene, tot bwès prind raecene

Parintaedje

• bwejhe, bwejhî, bwejhêye
• bwejhî, bwejhaedje, bwejheu
• bwejhler, bwejhlî, bwejhleu, bwejhlaedje

Mots d’ aplacaedje

• anweye di bwès
• blanc bwès
• bon bwès
• bwès a laver
• bwès d’ boutchon
• bwès d’ cok
• bwès d’ mene
• bwès d’ merveye
• bwès d’ pile
• bwès d’ poye
• bwès d’ taeye
• bwès d’ toubak
• Bwès d’ Viyé
• bwès sint Djuråd
• côpeu å bwès
• coreu d’ bwès
• crås bwès
• deur bwès
• djambe di bwès
• djoli-bwès
• fier a bwès
• grand bwès
• noer bwès
• Noveye-dilé-Bwès
• ovrî d’ bwès
• sint-bwès
• taeyeu å bwès
• tcherbon d’ bwès
• tcherdon d’ bwès
• tchet d’ bwès
• tchivå d’ bwès
• tinre bwès
• waide des bwès

Mots vijhéns

• (tiene di bwès rascovrowe) : gonyire
• (vå di bwès rascovrou) : hazale
• (bwès côpé po s' tchåfer) : legne

Ortografeyes

Divant 1900 :

• buat : E212 ^(lére)
• bûat : E212 ^(lére)
• boi : E177a ^(lére), E203 ^(lére)

Après 1900, foû rfondou (Feller, Feller ricandjî, nén Feller) :

• bo : O4
• bwès : C1, C8, C9, E1, E34, O0, S17, S30, S117
• bos : O0, O2, O3, O5, O51
• bwè : O4

E rfondou walon :

• bos : R9 ^(lére), R13
• bwès : R9 ^(lére), R13

Ratournaedjes

materio

• Francès : bois ^(fr)

materio po broûler ki vént des åbes abatous (legne)

• Francès : bois ^(fr)

grand u ptit boket d' èn åbe abatou, côpé a èn åbe

• Francès : bois ^(fr), chablis ^(fr)

pårteye di l' åbe so pî

• Francès : bois ^(fr)

plaece wice k' i gn a bråmint des åbes

• Francès : bois ^(fr), forêt ^(fr)

åbe u bouxhon

• Francès : bois ^(fr), arbre ^(fr), buisson ^(fr)

Waitîz eto

Lijhoz l’ årtike bwès (discramiaedje) so Wikipedia