Comunità autonoma dei Paexi Baschi
From Wikipedia, the free encyclopedia
I Paexi Baschi o Euskadi i'è na comunidà autonome spagnoła, situà inte ła parte setentrionałe de ła penixoła iberega. I cofina a nord co el golfo de Bizkaia e ła Francia (in te ło specifego co i Paexi Baschi francexi), a sud co La Rioja e ła Castiglia e Leon, a ovest co ła Cantabria e a est co ła Navara.
| Euskal Herria (eu) Euskadi (eu) País Vasco (es) Euskadi (es)  | |||||
|---|---|---|---|---|---|
|
|||||
| |||||
| Ino | Eusko Abendaren Ereserkia | ||||
| Pozision | |||||
| Stato | Spanja | ||||
| Capitałe |  Vitoria-Gasteiz | ||||
| Popołasion | |||||
| Totałe | 2 213 993 (2021) | ||||
| Densità | 306,05 hab./km² | ||||
| Demònemo | basco ,
 | ||||
| Idioma | spanjoło basco | ||||
| Zeografia | |||||
| Parte de | Hegoalde | ||||
| Àrea | 7 234 km² | ||||
| Bagnà da | Mar Cantàbrego | ||||
| Altitùdene | 876 m | ||||
| Ponto pì alto | Aketegi (en)  (1 551 m) | ||||
| Rente a | |||||
| Organizasion pułìtega | |||||
| Òrgano ezecutivo | Goerno basco (it) | ||||
| Òrgano lejislativo | Parlamento Vasco | ||||
| Lehendakari | Imanol Pradales (22 de zugno del 2024) | ||||
| Màsema autorità zudisiałe | High Court de Zustìsia de Basque Country (en) | ||||
| Economia | |||||
| Ìndaze de desviłupamento oman | 0,924 (2013 ) | ||||
| Còdazi de identifegasion | |||||
| ISO 3166-2 | ES-PV | ||||
| Fuzo oràrio | |||||
| Còdaze NUTS | ES21 | ||||
| Sito web | euskadi.eus | ||||
 | |||||
I Paexi Baschi i'è costituii da tre provinçe (denominè teritori storeghi inte l'ordinamento autonomo) e 253 comuni:
- Araba (Àlava) co 51 comuni e caitałe Gasteiz (Vitoria), par un total de 299 957 abitanti
- Bizkaia (Vizcaya) co 114 comuni e caitałe Bilbo (Bilbao), par un total de 1 136 181 abitanti
- Gipuzkoa (Guipúzcoa) co 88 comuni e caitałe Donostia (San Sebastián) par un total de 688 708 abitanti
In tel pasà, łe provinçe che conpone i atuałi Paexi Baschi i era conosue in spagnoło anca come Provincias Vascas, Provincias Exentas (fin al 1841), Provincias Vascongadas, o senplicemente, Vascongadas. Al dì d'ancó, ła denominasion Comunità Autonoma Basca (CAV) l'è uxà co frequensa, specialmente inte ła stesa comunità autonoma e in Navara, visto che łe denominasion Euskadi e Paexi Baschi i'è stè uxe, anca storegamente[1][2] (da ła so creasion co ła grafia Euzkadi inte l'Otosento ła prima, e prima del 1897 ła seconda) [3][4], par intendar un conseto difarente da quel de ła comunità autonoma, o sia quel de Vasconia o Euskal Herria.
Anca ła Navara la ga dirito a integrarse in tei Paexi Baschi, in tel caxo che la decida la so incorporasion in acordo co quanto stabilio da ła quarta dispoxision tranxitoria de ła Costitusion spagnoła e in seguito regołamentà da ła leje del meioramento del regime foral de ła Navara, anca se no el ga mai exercità sto dirito. Łe rełasion tra łe do comunità i'è stè tanto varie da ła Tranxision spagnoła.
Ła Comunità autonoma basca la ga n'estension totałe de 7 234 km² e na popołasion de 2.133.684 abitanti (Instituto Nacional de Estadística de España 2006), co na densità de popołasion de 295,0 ab/km². La so caitałe l'è Vitoria - Gasteiz in Alava (in basco Araba), ndoe ghè el Parlamento e ła sede del Goerno basco.
I Paexi Baschi i ga anca un so ino oficiałe, l' Eusko Abendaren Ereserkia (in basco ino de ła Patria basca) e un dì de festa oficiałe, l' Aberri Eguna, dì de ła Patria Basca, sełebrà ła domínica de Pasqua.
I termini Euskadi e País Vasco (in te ła version basca del Statuto de autonomia, Euskadi e Euskal Herria) i'è ła denominasion oficiałe de ła Comunità Autonoma dei Paexi Baschi.
El tema de ła nomenclatura l'è stà tanto dibatuo, in quanto i nomi Euskadi e Euskal Herria i se ga utiłixà tradisionalmente par dexignar na rejon più estexa de queła de łe tre provinçe. El 18 de luio del 2003, l' Euskaltzaindia, ła Reałe Academiade de ła Łéngua Basca, el ga aprovà un documento ndoe la espone ła so poxision sora el coreto uxo de ła paroła Euskal Herria, "teritorio co carateristeghe culturałi ben definie, che va al de là de łe frontiere połitego-aministrative e de łe difarense storeghe".
Ła so orografía l'è prinsipalmente montagnoxa, modeła dai Monti Baschi e da ła inponente Sierra Cantabria a sud, co el Toloño come altitudine masima. El punto piasè alto dei Paexi Baschi l'è el monte Gorbea.
In tei Paexi Baschi se pol distinguar a grandi łinee quatro xone climateghe: el versante atlantego a nord, na xona de clima subatlantego (Vałi osidentałi e pianura de Araba), na xona de clima submediteraneo e, l'estremo sud, ndo se pasa a un clima co istà ciaramente seche e calde de tipo continentałe.
Sta rejon el ga partecipà al Programa Mondiałe de Vałutasion de łe Risorse Idreghe (WWAP) de l' UNESCO, che el ga previsto l'atresamento de più de 30 sentri de informasion che i'è servii par ełaborar un raporto sora ła situasion atuałe de ła rejon.
I storeghi romani i aferma che el teritorio basco l'era abità xa dai tenpi preromani da diverse tribù de cui no i capea ła łéngua. Ła distribusion rejonałe de ste tribù la varia da storego a storego. In ogni caxo se aceta ła teoria secondo ła qual i baschi i'è quel che resta dei abitanti del Pałeołitego de l'Europa osidentałe, in partegołar dei abitanti de ła rejon francocantabrega. Ghè próve in bixogno par afermar che i parlava na forma primitiva de l'atuałe basco, el protobasco.
Durante l'Alto medioevo i teritori tra l'Ebro e ła Garona i era conosui come Vasconia e i vien unifeghè par un periodo soto i duchi de Vasconia. Dopo l'invaxion dei Musulmani de ła penixoła iberega e l'espansion francexa soto Carlo Magno, el teritorio el se framenta. In tel IX secoło el regno de Panplona el diventa el major Stato del teritorio. L'è soto Sancho el Grando che el regno de Panplona el ragiunge ła so masima estension; dopo ła so morte in tel 1035, parò, i so fioi, no respetando el testamento che el lasava el regno inte łe mane del primogenito, e dopo tante łote, i divide el teritorio, łasando el posto in tel XII secoło a na nova strutura połitega formà dai regni de Navara, Aragona e Castiglia. Durante l'Alto medioevo, ła Bizkaia la se unise vołontariamente al Regno de Castiglia.
In tel 1200, el regno de Navara el perde i atuałi teritori de Alava, Gipuzkoa e del Durangexato, che i vien anesi dal monarca castiglian. Dunque, ła Navara, privà dei altri teritori peninsułari dei Paexi Baschi, la orienta ła so połitega d'espanision verso nord e est, verso i teritori de confin co l'Aragona e ła Francia. Ła Navara la vien pò in seguito anesa parsialmente al regno de Castiglia durante i secołi XI e XII e quaxi totalmente in tel 1512 e 1521. El resto dei teritori del nord i vien anesi da ła Francia. Łe tre provinçe de l' atuałe Paexe Basco le s'era xa unie vołontariamente al regno de Castiglia e le dona el so suporto durante l'integrasion de ła Navara al regno de Castiglia.
Ła Navara, ła Gipuzkoa e ła Bizkaia le conserva i so fueri fin al XIX secoło, quando i vien parsialmente sopresi da Antonio Canova del Castiglio, a seguito de ła sconfita carlina. Durante el franchixmo soło ła Navara e l'Alava i conserva parte dei so antighi fueri, mentre i vien abolii inte łe altre do provinçe co el decreto del 23 zugno 1937, in quanto considerè «traditori» par no aver suportà ła rivolta; insieme co i fueri vien sopreso anca el primo Statuto de Autonomia basco. Sto decreto el vien parsialmente modifegà el 6 zugno 1968, soprimendo i paragrafi ofensivi par ła Gipuzkoa e ła Bizkaia, ma conservando i altri articołi. El vien finalmente abrogà el 30 otobre 1976.
Atualmente, dopo l'aprovasion del Statuto de Autonomia dei Paexi Baschi, in tel 1979 Euskadi la se ga costituio come comunità autonoma e el ga asorbio i diriti forałi dei tri teritori storeghi che le forma. L'altra provinça spagnoła parlante basco, ła Navara, no l'è stà unia a łe altre, ma la forma na comunità forałe indipendente.
El fato de esar uno dei posti da ndoe ze partia ła rivołusion industriałe in Spagna, l'è stà cauxa de na ełevata cresita de ła popołasion da ła metà de l'Otosento fin a l'inisio dei ani '70, esendo meta de numaroxi imigranti che rivava da łe altre rejoni de ła Spagna. Tutavia, ła fin del protessionxmo, ła crixi industriałe, l'instabiłità połitega e ła diminusion de ła natałità i a fato si che i Paexi Baschi i retrocedese demografegamente e i diventase na rejon co cresita negativa a partir da ła Tranxision. Cosita, mentre in tel periodo 1981.2006 ła popołasion spagnoła la cresea de un 18,46%, i Paexi Baschi i prexentava na recesion demografega del 0,05%. Ła provinçia de Araba, queła che ze cresù manco in termini demografeghi durante ła rivołusion industriałe, l'è l'unica che no 'à mia perso popołasion dai ani '70, mentre queła che 'à perso piasè l'è ła Bizkaia, che l'è anca stà queła che era cresù piasè a l'epoca.
Secondo el censimento de l'INE del 2006, i Paexi Baschi i anovera un 4,01% de foresti, che el raprexenta una de łe parsentuałi più base de ła Spagna e l' costituise manco de ła metà de ła mèdia nasionałe (9,27%) [6]. Tra sti qua, predomina i sudamericani, i marochini, i rumeni e i portoghexi.
| Evołusion demográfega dei Paexi Baschi e parsentuałe rispeto al totałe nasionałe [7] | |||||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 1857 | 1900 | 1910 | 1920 | 1930 | 1940 | 1950 | |||||||||||||
| Popołasion | 413.470 | 603.596 | 673.788 | 766.775 | 891.710 | 955.764 | 1.061.240 | ||||||||||||
| Parsentuałe | 2,67% | 3,24% | 3,37% | 3,58% | 3,77% | 3,67% | 3,77% | ||||||||||||
| 1960 | 1970 | 1981 | 1991 | 1996 | 2001 | 2006 | |||||||||||||
| Popołasion | 1.371.654 | 1.878.636 | 2.134.763 | 2.109.009 | 2.098.055 | 2.101.478 | 2.133.684 | ||||||||||||
| Parsentuałe | 4,49% | 5,53% | 5,66% | 5,35% | 5,29% | 5,11% | 4,77% | ||||||||||||
Nonostante ła so estension rełativamente łimità, i Paexi Baschi i concentra un gran vołume de industrie e i'è una de łe rejoni piasè riche de ła Spagna, co el so 117,1% de PIL pro caite rispeto a ła mèdia europea (dati Eustat, ano 2002). A metà dei ani Otanta, in piena crixi economega, se produxe ła reconversion industriałe e ła reindustriałixasion, che la porta a na signifegativa recesion e, ormai recuperà da sta situasion da ani, l'è al dì d'ancó una de łe rejoni piasè xviłupè de ła Spagna e secondo un studio de l'Istitudo Basco de Statistega, co un Indaxe de Xviłupo Umano inte el 2004 tra i più alti al mondo seguendo i criteri de l'ONU.
L'industria basca la gode de na tradision sentenaria che la g'à parmeso de esar conpetitiva e de partecipar ai mercati foresti. Nonstante ciò l'è el setor tersiario queło che al dì d'ancó l'asorbe ła majoransa de ła popołasion ativa (el 64%).
A ła tradisionałe forsa del setor finansiario basco (ła Borsa de Bilbao l'è un ciaro exenpio), se xonta ła modernixasion del comerçio, intrà i cuałi ła se rixalta ła organixasion de ła Fiera internesionałe de Bilbao, el rapido xviłupo dei servisi avansè a łe inprexe e l' auge del turixmo.[8] Ła distribusion del PIL basco l'è: 1,01% al setor primario, 29,27% a l'industria, 8,91% a łe costrusion e 60,80% ai servisi.[9] El PIL basco el raprexenta el 6,2% del PIL spagnoło, mentre ła popołasion basca la raprexenta el 4,9% del totałe del Stato; łe esportasion basche le raprexenta el 9,2% del totałe e łe inportasion el 6,3%.[9]
El taso de dixocupasion al 2006 el toca el 4,1% co na tentensa disendente dal 1999, e el se cata drento el parametro mèdio de l'Union Europea.[8] Ła cresita anuałe del PIL in tel 2006 l'è stà superior del 4,2% a ła mèdia del Stato del 3,5%.[9]
A difarensa de łe altre comunità del Stato spagnoło, i Paexi Baschi i ga na propia finansa atraverso ła qual i riscuote łe inposte al posto del Stato. De quel che i riscuote, i Paexi Baschi i paga al Stato un inporto par i servisi che el Stato el reałixa in tel teritorio basco.[9]
In tei Paexi Baschi se parla da secołi do łéngue distinte: el castiglian e el basco, łéngua originaria de ła rejon. El basco, a difarensa de łe altre łéngue ibereghe moderne, no'l deriva mia dal łatin, né l'apartien a ła famea indoeuropea. In tel 2001, un 49,6% de ła popołasion l'era monołéngue spagnoła, un 32,3% biłéngue e un 18,2% biłéngue pasivo (la capea el basco ma la le parlava co dificoltà)[10]. Ste parsentuałi le varia da un teritorio storico a l'altro, esendo ła Gipuzkoa ła provinça ndoe se parla piasè basco e l'Araba queła ndo el se parla manco.
El Statuto de Autonomia e i poteri dei Paexi Baschi
I Paexi Baschi i diventa comunità autonoma co l'aprovasion del Statuto de Autonomia del 1979. Sto statuto el se distingue da ła majoransa dei statuti de łe autonomie spagnołe no in tel nome de łe conpetense trasferie o trasferibiłi, ma in tel fato che l'autonomia basca la se fonda su i storeghi fueri, riconosui inte ła Costitusion spagnoła. Cosita, i Paexi Baschi, oltre a otegner łe conpetense sora l'educasion, i ga un procedimento de finansiamento escluxivo baxà su l'atuałixasion e ła contenporixasion dei acordi economeghi stabilii dopo l'abołision dei fueri in tel 1876 e che i se conservava in Alaba e Navara, ma no in Gipuzkoa e Bizkaia, abolii dal regime franchista a ła fin de ła Goera Civil. El statuto el parmete anca na połisia propia.
I poteri dei Paexi Baschi i se exercita par mexo del Parlamento, del Goerno e del so Presidente:
- El Parlamento Basco l'è l'organo che exercita ła potestà łegixłativa dei Paexi Baschi. L'è conposto da 75 deputati, e par dispoxision statuaria ogni teritorio storego el costituise na circoscrision ełetorałe che elexe el steso numaro de raprexentanti (25). I raprexentanti i'è ełeti atraverso el metodo proporsionałe e i dura in carega quatro ani.
- El Goerno Basco l'è l'organo ofisiałe che ostenta łe funsion executive e aministrative dei Paexi Baschi. L'è conposto de un presidente e da dei consiglieri.
- El Presidente dei Goerno Basco o Lehendakari l'è el cao de l'executivo. El dirige i consiglieri del goerno e ła so asion. El raprexenta, inoltre, ła più alta carega dei Paexi Baschi. L'è dexignà dal parlamento e nominà dal re de Spagna.
La opsion połitega majoritaria da ła tranxision democratega l'è queła del "nasionałizmo basco", sepur inte łe so diverse varianti, da łe piu`moderate fin a łe più radegałi e co difarenti concezioni par ła configurasion de l'atuałe Comunità Autonoma (indipendentista, autonomista, federalista ...). Ło scontro połitego l'avien anca co altre ideołogie denominè no nacionalistas, anpliamente apogiè in tel teritorio storego de Alava, tradisionalmente parlante castiglian.
Tuti i lehendakari dal 1980 i'è apartegnui al Partio Nacionalista Vasco (EAJ-PNV).
Partii połiteghi
I partii połiteghi che i ga otegnuo raprexentansa in tel Parlamento Basco in ocaxion de łe ełesion del 2005 i'è:
- Euzko Alderdi Jeltzalea - Partio Nacionalista Vasco (EAJ-PNV)
- Partio Socialista de Euskadi - Euskadiko Ezkerra (PSE-EE). L'è ła federasion basca del PSOE
- Partio Popular del País Vasco (PP)
- Partio Comunista de las Tierras Vascas - Euskal Herrialdeetako Alderdi Komunista (PCTV/EHAK)
- Eusko Alkartasuna (EA)
- Ezker Batua-Berdeak. L'è ła federasion rejonal de Izquierda Unida.
- Aralar
In tel Parlamento Basco no ze mia raprexentà el partio Batasuna, iłegałixà a seguito de l'acuxa de aver infranto ła "Ley de Partios" (Ley Orgánica 6/2002) e o sia de esar stà creà dal grupo separatista de l'ETA e de esarne parte. A łe ultime ełesion del Parlamento Basco el ga domandà el voto par el łocałe partio Comunista e, più recentemente, par l'Eusko Abertzale Ekintza - Acción Nacionalista Vasca (EAE/ANV), inte łe comunałi e łe ełesion a "Juntas Generales" del 2007.
I Paexi Baschi i dispone de na propia połisia, ła Ertzaintza, dispiegà in tuto el teritorio. Atualmente la ga trasferie tute łe conpetense aparte ła łota antiterorista, el controło de łe dogane, ła documentasion, i pasaporti e i visti. Ła Guardia Civil e ła Policía Nacional i'è incareghè de łe dogane e de ła traxmision dei documenti ofisiałi. Ła prexensa de ła Policia Nacional inte i Paexi Baschi la se riduxe a 4 comisariati, dei cuałi do i'è in Gipuzkoa (Donostia - San Sebastián e Irun), uno in Bizkaia e n'antro in Araba - Alava (Gasteiz - Vitoria), mentre ła Guardia Civil la dispone de più de na vintina de caxerme repartie par ła geografia basca.
Ła gastronomia dei Paexi Baschi la gode de un gran prestigio sia a łivel nasional che internasional. A judisio de ła nota caxa editora británega William Reed che la concede el premio "San Pellegrino", inte ła clasifega del 2007, do dei diexe mejo ristoranti del mondo i'è in sta rejon ("Mugaritz" e "Arzak") oltre a "Martín Berasategui", la qual roba la le rende ła rejon più prestigioxa del mondo a łivel cułinario. Archivià il 30 de setenbre 2007 in Internet Archive.
.
In tei ani '70, difarenti coghi originari dei Paexi Baschi, tra i cuałi emerge Juan Mari Arzak e Pedro Subijana, i capegia na rivołusion gastronómega, trasferendo i principi de ła coxì ciamà 'nouvelle cuisine' francexa in Spagna. El primo ristorante spagnoło a risévar 3 stełes "Michelin" l'è difati "Zalacaín", ristorante de influensa basca anca se poxisionà a Madrid. Atualmente i'è i Paexi Baschi insieme a ła Catałogna ła rejon spagnoła co più alta densità de stełe inte łe guida Michelin, esendo meta de un gran numaro de viaiatori gastronomeghi sia nasionałi che foresti. Tri i ristoranti che gode de 3 stełe, el masimo reconosimento posibiłe: Juan María Arzak (del ristorante "Arzak"), Martín Berasategui (del ristorante "Berasategui") e Pedro Subijana (cogo de l' "Akelaŕe"). Tra ła nova generasion de coghi se distingue specialmente Andoni Luis Aduriz, del ristorante "Mugaritz".
Altri chef che se distingue, anca se su un piano gastronomego difarente, i'è Karlos Arguiñano, che el ga reałixà programi cułinari claseghi inte ła Television Española e che el gode de enorme popołarità.
Na forma de riunion típega i'è łe "sociedades gastronómicas" o "Txokos", società private basche che ofre ła oportunità ai so soci e invitè de asaporar piati de gran cuałità. Ła so formasion la risałe ai prinsipi del XIX secoło su imitasion dei sentri de riunion britanegi, ndoe i soci i se riunea, i cuxinava, i magnava, i cantava łe "Bilbainadas" e altre cansoni propie de ła sità e i xugava a łe carte (Mus) e dopo i naxea fora par vin a ber e magnar piasè, i "pintxos". Ste società le era, e in serti caxi le continua a esar, unegamente par i omani, ndoe łe done no le pol esar invitè o entrar, ma in nesun caxo esar membri. Sta pratega l'è parò par lo più sparia.
I pintxos i'è sensa dubio na speciałità tanto popołare e apresà. El piato basco par ecełensa l'è probabilmente el bacałà al pil pil, na conplegà ełaborasion de stufato de pese, conpagnà co n'emulsion gełatinixà de oio e aio. Ła granda varietà de ricete de bacałà che existe in tei Paexi Baschi la se deve a ła prima Goera Carlista, quando Bilbao l'era asedià par stimane sensa altro ałimento che el bacałà e i posìbiłi aconpagnamenti.
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
