Łéngua basca

Ła łéngua basca (ciamà anca euskara, euskera, vasco' o basque) l'è na łéngua no indoeuropea atualmente parlà in tel nord de ła Spagna (in tel Paexe Basco spagnoło) e in tel sud de ła Fransa (Paexe Basco francese), dipartimento Pirenei Atlantici. Anticamente el so anbito łenguistego el se estendea a le xone de Aquitania, Ła Rioja, Cantabria, Huesca, Burgos, nord de Zaragoza, fin al Mediteraneo: el nord de ła atuałe Catałogna e parte dei Pirenei Sentrałi. Ghè inportanti comunità parlanti basco in tuto el continente american, ndo se pol catar baschi de seconda e tersa generassion che oncora i parla ła łéngua in tel diałeto original o secondo forme ibride rixultè da l' incontro de baschi de difarenti rejoni.

Łéngua basca

Euskara e euskara
Nome locaƚe	Euskara
Tipo	łéngua viva e łéngua naturałe
Parlà in	Euskadi (Euskal Herria)
Autòctono de	Bizkaia, Navara, Gipuzkoa, Araba e Euskal Herria
Parlanti
Totałe	1 033 900 (prima łéngua: 700 000) (2016 )
Caratarìsteghe
Scritura	Basque alphabet e alfabeto latin
Clasifegasion lenguìstega
łéngua umana łéngue vascòneghe Basque languages (en)
Statuto ofisałe
Lengua ofisałe in	Euskal Herria
Regoƚà da	Euskaltzaindia
Vulnerabiłità	2 vulneràbiłe
Istòria	history of the Basque language (en)
Còdazi
ISO 639-1	eu
ISO 639-2	(B)baq, (T)eus
ISO 639-3	eus
SIL	BSQ
Glottolog	basq1248
Linguasphere	40-AAA-a
Ethnologue	eus
ASCL	2901
UNESCO	415
IETF	eu
Toco in lengua
Declarasion Universaƚe dei Deriti de l'Omo, art. 1 Gizon-emakume guztiak aske jaiotzen dira, duintasun eta eskubide berberak dituztela; eta ezaguera eta kontzientzia dutenez gero, elkarren artean senide legez jokatu beharra dute.
Destribusion zeogràfega
Espansion lenguìstega rezaltada dal cołore

El nome de ła łéngua in basco stàndar (euskara batua) l'è euskara. Inte łe forme diałetałi l'è conosù come euskara, euskera, eskuara, üskara, euskala, eskuera, eskara, eskera, eskoara, euskiera, auskera, oskara, uskera, uskaa o uska. Ła forma euskera (del diałeto de Gipuzkoa) l'è queła più utilixà dai łocutori baschi (senpre manco frequente l' altra forma, vascuence) e l'è adotà anca in tel dissionario de ła Reałe Academia de Łéngua Spagnoła, XXII edissión.

Se dixe che ła paroła euskara la vegna dal antico verbo basco *enautsi che significava dir e che se conserva in certe forme de ła coniugassion del atual verbo esan (dir) utiłixe in Bizkaia come dinosta (el me le dixe). El verbo *enautsi più el sufiso (-k)ara (forma de) i darea vita a ła paroła *enauskara (forma de dir, forma de parlar) che in seguito, col pasar dei secołi, la se sarea evolua foneticamente in ła atuałe forma stàndar euskara e inte łe forme sora mensionè.

Da ła paroła euskara ze derivà tanti dei termini che i baschi i uxa par indicar se stesi, enfatixando ła łéngua che i parla, come euskaldun (ci parla basco, indipendentemente da ndo l'è nato o da l' origine) o Euskal Herria (ła tera ndo abita i parlanti basco, de frecuente considerà sinonimo de Paexe o popoło basco). Se pensa anca che i termini «vasco» e «gascón» i vegna da sta stesa paroła. Par indicar tute łe altre łéngue i baschi i uxa ła paroła erdara e par tuti quei che no parla basco «erdaldunak» (leteralmente, «i posesori de altra łéngua», indipendentemente da ndo i' ze nati), che no par forsa ga na acezión negativa.

Nonostante el sia geograficamente circondà da łéngue indoeuropee, se pensa che el basco el sia na łéngua ixolà: no l'è mia considerà na łéngua indoeuropea, o sia faxente parte del germanico, xlavo, celtico, romanxo, baltico o de ogni altro grupo indoeuropeo. L' ze l' unica łéngua non romanxa de l' Europa osidentałe e che la pararea averghe vù na gran influensa sul sistema vocałico del castilian.

In tei quaxi 40 ani de proibission durante el regime franchista e ła conseguente persecussion e criminałixassion de chi che le parlava, ła łéngua basca l'è stà mesa in pericoło de estinsión. Soło tra ła fin dei ani Sinquanta e l' inizio dei ani Sesanta el basco el scominsia a riciaparse pian pianeło.

Co l' arivo de ła democrassia, ła Costitussion spagnoła del 1978 e el Statuto de Gernika, ła łéngua basca la ritorna co-ofisiałe in tel Paexe Basco spagnoło e in tel nord de łe Navara, ndoe lentamente la ritorna a ła vita publica.

Aspeti storici, sociałi e culturałi

Origine e storia de ła łéngua

Tanti studioxi i vede el basco come na łéngua ìzoła. De conseguensa, ła so preistoria no la pol mia esar ricostruía par mexo del metodo conparativo, e se sa poco sora łe so origini. L' ze probàbiłe che na forma primordiałe de ła łéngua basca la fuse prexente in Europa osidentałe prima de l' arivo de łe łéngue indo-europee.

Storicamente una de łe prime ipotexi mitiche su l' origine de ła łéngua basca l'è el tubalismo. Ła teoria la se cołega a ła credensa che tute łe łéngue le procede da Babel e ła so famoxa tore. El basco el sarea ła łéngua original, anterior a ła confuxión de łe łéngue. Alcuni apołogisti del basco in tel secoło XVIII e inisi del XIX i era rivè a dir che na łéngua cosita parfeta la podea esar sta ispirà soło dal steso ingegno de Dio. Tra sti autori se nota Astarloa e Manuel Larramendi.

Alcune iscrision łatine in Aquitania le conserva un numaro de parołe co raixa protobasca, come par exenpio i nomi propi Nescato e Cison (neskato e gizon vol dir rispetivamente butela/toxa e omo in basco moderno). Sta łéngua l'è ciamà aquitán e l' era prexumibilmente parlà prima che i romani i portase el łatin ai Pirenei osidentałi. I specialisti de storia basca i considera l' aquitán come basco antico. Infati ła parenteła tra basco e aquitán la sarea dimostrà xa da i łaori de Luchaire in tel 1877^[1], anpliè posteriormente da Michelena^[2] e Gorrochategui^[3][4]. El dixintarese dei Romani par sta xona, l' ga parmeso al basco aquitán de sopravivar mentre le łéngue iberica e tartesico le sparea definitivamente. El basco l' ga aquixío parołe del vocabołario łatin sia prima che dopo che el łatin el se evolvese in guascón (na variante de l' ocitán) e in navaro-aragonexe. Generalmente se supone che i Baschi i se sia originà in Aquitania e che da lì i sia emigrè verso sud.

In tel zugno del 2006 i archeòłoghi del sito de Iruña-Velaia i' ga catà un insieme de epigrafi co una serie de 270 iscrision basche e dixegni del terso secoło. ^[5] Alcune de łe parołe e fraxi catè i' ze urdin (blu), zuri (bianco), gori (roso), edan (ber), ian (magnar), lo (dormir), Iesus, Iose ata ta Mirian ama (Iesus, el pare Iose e ła mare Maria), e Geure ata zutan (nostro pare in ti), forma de sałudo utiłixà dai antichi cristiani. Ulteriori analixi le podarea mostrar che ła łéngua basca l'è piasè stàbiłe de quel che se pensava.

Ipotexi de conesion co altre łéngue

L' inposibiłità de cołegar el basco a łe altre łéngue indoeuropee in Europa l' ga fato sercar posìbiłi parentełe altrove, de frecuente utiłixando metodi de dubia cuałità. Visín a paragoni pseudosientifisi, l' aparission de ła łinguistica a longo ragio l' ga dà origine a svariè tentativi de cołegar el basco co famee de łéngue geograficamente tanto distanti.

Tante ipotexi su l' origine del basco i' ze considerè controverse, e łe prove sugeríe generalmente no i' ze mia acetè da ła majoransa dei linguisti. In ogni caxo, ła situasion la podarea canbiar in futuro. Alcune de ste ipotetiche conesion i' è:

• iberica: l' iberico l'è n' antra antica łéngua na olta parlà inte ła penìzoła. Sta teoria, nota come bascoiberismo, l'è famoxa parché difexa dal pare de ła linguistica, William von Humboldt, che l' afermava come l' idioma ibero el fuse predecesor del basco. Al dì d' ancó la teoria la resta atuałe, nonostante par certi la rełassion la se limitarea a un łigame tra łe łéngue iberica e basca, mentre altri i ritien che entranbe łe łéngue le farea parte de un steso grupo łenguistego ma che el iberico no' l sarea un antenato del basco.^[6]
• georgian: L' ipotexi georgiana, che ła cołega el basco a łe łéngue caucaxiche meridionałi, la par deso anpiamente scredità. L' ipotexi l' era ispirà in parte da l' antico Regno georgiano de Kartli, che Greci e Romani i ciamava Iberia.
• Łéngue caucaxiche nordorientałi, come el ceceno, i' ze più plauxibilmente candidè par na conesion tanto distante. È stà oservà na concordansa łénguistega tra basco e diałeti caucaxici pari al 6%.^[7]
• N' antra ipotexi tanto nota l'è queła che tenta de cołegar el basco co ła łéngua berbera, co cui ze stà calcołà na concordansa łénguistega del 10%. L' ipotexi no l' ga parò otegnù l' aprovassion de ła comunità sientifica, vista anca ła maniera inte ła cuała certi studi i' ze stè portè avanti: de frecuente se sercava de aplicar el metodo lesico-statistico par catar someanse tra parołe basche e berbere utiłixando neołogixmi e prestiti dal łatín.
• Certi linguisti i' ga proposto de includar el basco inte ła superfamea łénguistega dene-caucaxica. Secondo sta teoria el basco el sarea ła propagine osidentałe de na famea de łéngue che la sarea stà difondesta in Euraxia, in nord America e forse in nord Africa (come a exenpio el guancio, parlà dai antichi autoctoni de łe Canarie) verso l' 8000 a.C. Sto fato el pararea sufragà da łe indagini genetiche, ma l' existensa de sta proposta superfamea l'è considerà controversa.
• Łéngue basconiche: Sta teoria, proposta dal linguista tedesco Theo Vennemann (profesor ordinario de Linguista teorica a l' università Ludwig-Maximilian de Monaco), la sostien che ghè suficienti prove toponomiche par concludar che el basco l'è el soło sopravisuo de na famea più larga che na olta se estendea su tuta ła penìzoła iberica e su parte de l' Europa, e che l' ga lasà el so segno inte łe moderne łéngue indoeuropee parlè in Europa. Ste łéngue le se sarea pò quaxi interamente estingueste co łe invaxioni indoeuropee a partir dal XIII secoło a.C. I studi de Vennemann i' ze stà parò tante critichè dai bascòłoghi e da vari speciałisti in linguistica.^[8]

Primi testi Atualmente łe iscrision più antiche contenenti parołe basche i' ze łe epigrafi catè in tel zugno del 2006 da i archeòłoghi de Álava in tel sito de Iruña-Veleia, datè III secoło.

Łe informasion che gavemo sora el basco mediovałe i' ze bastansa scarse e framentarie, visto che le consiste par lo più in antroponimi e poche parołe e fraxi. I scrivani i utiłisava el romanxo par scrivar, nonostante ła łéngua de uxo quotidián la fuse el basco. Fin al secoło XVI, i unici łibri che incontremo i consiste prinsipalmente in picołi dissionari e gramàteghe baxiche, che gavea ła funsion de faciłitar ła comunicassion in tei scanbi comersiałi. Altre testimonianse scrite, tanto più interesanti, i' ze i framenti de romanxi e cantici che cita łe cronache storiche. Łetare personałi, testi manoscriti o ati de testimoni in giudisi i ga un valor presioxisimo, come unica fonte del basco parlà in chei secołi.

El primo łibro in basco che conosemo l'è stà stanpà in tel 1545, co el titoło de Linguae Vasconum Primitiae (Primisie de ła łéngua dei baschi) e firmà dal prete bascofrancexe Bernat Dechepare. L' ze na cołession de poemi ndoe l' autor el trata temàteghe come ła rełijón, l' erotismo e ła so vita. El dedica versi anca al basco, e ghe da registrar che l'è cosiente del fato che el suo l' era el primo tentativo de crear na łeteratura basca. In tel so poema Kontrapas el dixe:

Berce gendec vste çuten

Ecin scriba çayteyen

Oray dute phorogatu

Enganatu cirela.

Heuscara

Ialgui adi mundura. ^[9]

che tradoto in veneto el sona:

L' altra gente la credea

che no se podese mia scrivarte

deso i' ga dimostrà

che i se xbaiava

Euskera,

vien al mondo.

Ła sucesiva opera conosua l'è ła tradussion del Novo Testamento (Iesu Christ Gure Iaunaren Testamentu Berria), comisionà da ła regina de Navara Juana de Albret al ministro calvinista basonavaro Joanes Leizarraga.^[10], stanpà inte l' ano 1571 a La Rochelle.

Łeteratura clasica Łasando da parte sti antecedenti insieme co altri manoscriti catà in tel secoło XX, queło che se podarea considerar el primo clasico de ła łeteratura in basco l'è ła opara ascetica Gero (Dopo) de n' antro prete, Pedro de Axular, stanpà par ła prima olta in tel 1643 a Paue. Ła so proxa l'è stà tolta come exenpio del bon scrivar tra i scritori, tanto a nord come a sud dei Pirenei. El diałeto uxà par scrivarlo (el lapurtera clasico) l'è stà proposto inisialmente come modeło par el basco unificà, anca se el projeto l'è stà pò respinto parché considerà masa artificial.

Par tanto tenpo i scritori laici i' ze stè na ecession e ła majoransa de łe opare publichè i era de temàtega rełijoxa, łimitandose prinsipalmente a tradusion de dotrine e catechixmi, biografie de santi e qualche tratato teołogico-fiłoxofico. Tra łe opare che trata temi profani incontremo gramatiche, apołozie (che vołea dimostrar ła puresa e ła perfession de ła łéngua dei baschi, anca se quaxi tute scrite in castiglián), antołozie de proverbi e poemi, oltre a opare de teatro tradisional basco o pastorałi.

In tel secoło XVII, uno dei grandi dinamixatori culturałi e połitici dei Paexi Baschi l'è stà el pare jexuita Manuel Larramendi (1690-1766), autor de na gramàtega e de un dissionario basco. Ła so influensa la marca un prima e un dopo in ła łeteratura basca. El se ocupava de la coression dei manoscriti de tanti scritori de ła so epoca prima de stanparli, e se pol considerarlo uno dei leader o referenti del so tenpo.

En ła seconda metà del secoło XIX, ła sconfita in łe guere carliste e i canbi che era drio reałixarse in ła società basca i origina na certa preocupassion sora el futuro de ła łéngua; par sto motivo se fonda de łe asociasion come ła Sociedad Euskara de Navarra, se cełebra concorsi łeterari e xughi floreałi e apare łe prime publicasion in basco. Ła linguistica europea la scominsia a interesarse del basco e quindi nase i primi studi sientifisi. Fiorise ła łeteratura, e certi folcloristi e muxicòłoghi i se entaresa par recuperar ła tradission oral.

D' altra parte, certi intełetuałi del tenpo come Miguel de Unamuno i ciamava a acetar co dołor e rasegnassion ła morte del basco, łéngua co ła qual -secondo lu- no se podea mia traxmetar idee astrate. El filoxofo el rivava a afermar in momenti de pesimixmo depresivo che i baschi i gavea da abandonar ła so łéngua e tradision par entrar in ła modernità spagnoła. Esendo sta qua ła poxission de progresisti e łiberałi in chel momento, tanto al nord come al sud dei Paexi Baschi, i majori difensori de ła łéngua i' ze stè i setori più tradisionałisti e del nasionałimo de Sabino Arana.

Tra el 1848 e el 1936 se produxe el coxì ciamà euskal pizkundea o rinasimento basco, cuando se cata ła poexia cultista de autori come Lizardi o Lauaxeta, inpregnà del stile dei poeti sinbołisti. Sta epoca la podarea aver dà come rixultato una piena normałixassion de ła łéngua basca a ła pari co el xviłupo de ła so società, se no fuse che ła goera siviłe la ritarda sta tapa de maturassión.

Ła identificassion del basco co ła vita rurałe e quindi co una idealixà arcadia basca, coxì atrativa par tanti baschi, la dura fin al ricanbio generasional dei ani Sinquanta e sesanta. L' ze ałora che in un anbiente de efervesensa cultural e połitica, el basco el scominsia a sentirse in boca a i xoini universitari e inte l' anbito urbano, diventando sinboło de ła dixobediensa davanti al sistema.

I parlanti

Su na popołasion de 2 975 000 abitanti divixi tra łe 7 provinse dei Paexi Baschi, el 26,9% l’ ze biłingue (francexe o spagnoło) e ’l 15,3% el conose aprosimativamente el basco par un totałe de 1 255 750 ’’euskaldun’’, o sia parlanti basco (i locutori biłingui ativi i' ze 881 300 e 454 400 quei pasivi). Da sto punto de vista, i abitanti dei Paexi Baschi i se divide in 4 grose categorie che i‘ è:

1. I parlanti soło basco' i parla soło el basco sia in Fransa che in Spagna. I’ ze par lo più veci e i raprexenta na minoransa picenina (manco del 0.7%, che i’ ze sirca 20 000 persone).
2. I biłingue ativi i parla do łéngue, francexe/basco o spagnoło/basco. I’ ze el 26,9% e i se divide a so olta in 3 sotocategorie:
   1. El 40% i’ ze biłingue col francexe o l' spagnoło parlè più speso.
   2. El 29% i’ ze biłingue equilibrè, i conose bastansa ben sia el basco che el francexe/spagnoło.
   3. El 32% i’ ze biłingue ma i parla prinsipalmente basco.
3. I biłingue pasivi i capise e i lexe bastansa el basco ma no i le parla mia. I raprexenta el 15,3%.
4. I uniłingue non bascofoni i conose soło el spagnoło o l' francexe. I forma ła majoransa de ła popołasion co el 57,8%.

Ghè na gran disparità tra el biłinguismo inte łe diverse provinçe basche. Ła Vizcaya la ga 1 141 000 abitanti, el 26,5% (302 000) i’ ze biłingue e ‘l 24,9% (284 000) biłingue pasivi. Ła Guipúzcoa co 686 000 abitanti la ga el piasè alto numaro de locutori bascofoni che i’ ze 329 000 e i corisponde al 48% de ła popołasion e la ga un 9,5% (65 000) de biłingue pasivi. In Navara (594 000) ghè el 10,5% (85 500) de bascofoni prinçipalmente in tel nord e nord-ovest de ła provinça e 6,8% de biłingue pasivi (40 200). L‘ Álava co 298 000 abitanti la ga un 13,4% (40 000) de biłingue e un 11,1% (33 000) de biłingue pasivi. El Labourd co 208 000 abitanti el ga un 37,2% de popołasion biłingue (38 600) e 24 600 de biłingue pasivi. Ła Basa Navara e ‘l Soule i’ ze i manco popolè (30 000 e 17 000) e i ga ła più forte parsentuale de persone biłingue: 60,9% de biłingue (28 600) e 15,1% de biłingue pasivi (7 000).

Distribussion geografica

Parçentuałe de quei che parla basco fluentemente.

Parçentuałe de quei che parla fluentemente basco in Navara (2001).

Ła rejón ndo el basco l’ ze parlà l’ ze piasè picoła de queła nota come Paexe Basco o Euskal Herria. Tutavia vari toponimi baschi i dimostra che ‘l basco l’ era parlà in un’ area tanto più estexa de queła odierna. N’ exenpio l’ ze ła Vale de Aran (deso na parte de ła Catałogna parlante łéngua guascona), in quanto haran l’ ze ła paroła basca par "vale". In seguito ła cresente influensa del łatin l’ ga scomisià a sostituir el basco in le xone manco montagnoxe de sta rejón.

Ła Reconquista la contrasta tenporaneamente sta tendensa, quando i lord cristiani i ciama i popołi del nord -baschi, asturiani e franchi- par colonixar łe nove conquiste. Più tardi ła łéngua basca la diventa prinçipalmente dei contadini, mentre ła popołasion çitadina la prefise el castiglián, el guascón, el romanxo navarexe, el francexe o el łatin par l’ educassión.

El basco l’ era parlà da la majoransa dei abitanti de łe xone parlanti basco storiche prima de ła industrialixassión. Secondo i dati del 1867 de Ladislao de Velasco, i le parlava 170 000 dei 176 000 abitanti de Gipuzkoa, 149 000 dei 183 000 abitanti de Bizkaia (fra i cuałi 6 000 i era foresti e 28 000 i vivea in tel distreto de Valmaseda-Encartaciones, ndo no ‘l se parla da tenpi remoti), 12 000 dei i 120 000 abitanti de Álava (Araba), 60 000 dei 300 000 de ła Navara spagnoła e 80 000 dei 124 000 abitanti del Paexe Basco francexe.

Inte el corso de l’ Otosento el basco el vive un rapido declino in Navara. Comuqnue, dopo che el nasionalixmo basco l’ ga fato de ła łéngua un segno identitario, e co ła costitussion dei goerni autonomi, ghè stà un modesto ritorno. Łe scołe de łéngua basca le ga portà ła łéngua in aree come Encartaciones o ła Navara Ribera ndo el podarea no esar mai stà parlà gnanca in tei tenpi storici. .

Status ofisiałe e diałeti

Status ofisiale de ła łéngua basca in Navara.

Storicamente, el łatin o el romanxo i’ ze stè łe łéngue ofisiałi de sta rejón. In ogni caxo, el basco l’ era riconosuo esplicitamente in serte aree: el fuero (statuto giuridico łocałe) de ła vale Ojacastro cołonixà da baschi (deso in Ła Rioja) el permetea ai abitanti de uxar el basco inte i procesi legałi durante el Doxento e Trexento.

Al dì d’ ancó el basco el gode de uno status de co-ofisialità inte łe rejoni basche de ła Spagna: l’ intiera comunità autonoma dei Paexi Baschi (dal 1982) e parte de ła Navara. El basco no ’l ga alcun status ofisiałe inte i Paexi Baschi del nord in Fransa ndoe i çitadini no i pol uxar el basco inte łe corti de justìsia francexi. Paradosalmente, ze consentio l’ uxo del basco inte łe corti francexi ai baschi de nassionałitá spagnoła (con ła tradussión), visto che el basco l’ ze riconosuo da l’ altra parte de ła frontiera.

Łe poxision dei goerni ndo el basco l’ ze utiłixà łe diferise par quanto riguarda ła promosion de ła łéngua. Se inte ła Comunità Autonoma dei Paexi Baschi ła difuxión del basco l’ ze promosa in varie maniere, ła questión l’ ze difarente in Navara, che l’ ze divixa łegalmente in tre distinte aree łenguisteghe, ła parlante basco, ła non parlante basco e ła mista (a sta leje se opone strenuamente i nassionałisti baschi de ła Navara). Ła leje l’ ze ciamà «Ley del Vascuence», in quanto vascuence (dal łatin vasconice loqui, "parlar a ła basca") l’ ze el nome tradissionałe de ła łéngua basca in spagnoło (ma ze uxà anca euskera e vasco').

Euskaltzaindia-Real Academia de la Lengua Vasca

L’ Euskaltzaindia l’ ze sta creà in tel 1919. A partir dai ani Sesanta l’ ze inpegnà inte un proceso de normalixassion de ła łéngua, che el podese rendar posìbiłe l’ insegnamento del basco inte łe scołe nonché facilitar ła comunicassion tra i parlanti łe diverse varianti. El rixultato de sto łaoro l’ ze l' euskara batua (basco unificà), creà a partir dal 1968, baxà su ła tradission scrita de ła łéngua e i ełementi comuni ai difarenti diałeti. El so moto l’ ze Ekin eta jarrai (Scomisiar e continuar).

Diałetołozia e varianti

Diałeti

In tel 1729 el jexuita Manuel de Larramendi el publica a Sałamanca na gramàtega basca intitoła El Imposible Vencido. El arte de la lengua bascongada, ndo el parla dei difarenti diałeti: el cita el gipuzkera, el bizkaiera, el nafarrera e ‘l lapurtera e l’ aferma che i ultimi do i pol esar considerè come na roba soła.

Distribussion dialetałe secondo Luis Luciano Bonaparte inte l’ ano 1869.

I diałeti baschi. Al dì d‘ ancó l‘ ‘’erronkariera‘’ l‘ ze estinguesto

Na clasificassion posteriore dei diałeti l’ ze opera de Louis-Lucien Bonaparte, neodo de Napoleón Bonaparte, autor de uno dei primi studi sientifici su i diałeti baschi e in particołare su łe forme dei verbi auxiłiari. Ła mapa la vien pò rivista dal prete nonché primo presidente de ła Euskaltzaindia Resurrección Maria de Azkue (1864-1951).

In tel 1998 el łinguista Koldo Zuazo el rinova ła distribussion dei diałeti, baxandose su criteri sconosui o ignorè da i autori anteriori. Sta clasificassion moderna la divide el basco in sie diałeti (euskalkiak in basco):

• Mendebaleko euskara (diałeto osidentałe) o bizkaiera.
• Erdialdekoa (diałeto sentrałe) o gipuzkera .
• Nafarrera (altonavarro oriental).
• Nafar-lapurtera (labortano-navarro).
• Ekialdeko nafarrera (altonavarro oriental): diałeto de Zaraitzuera e Aezkoa]].
• Zuberera (suletino).

Bonaparte el considera l' erronkariera un sotodiałeto, mentre Azkue el le clasifica come un diałeto diferensià. Sta variante, parlà anticamente inte i sete paexi de ła Vale de Roncal, l'è spario definitivamente in tel 1991 co ła morte de Fidela Bernat, la so ultima parlante. Se podarea parlar anca de un diałeto parlà in Álava, al dì d' ancò conpletamente estinguesto, anca se grasie a ła toponimia e a łe testimonianse scrite in nostro poseso savemo che el ghe someava on mucio al diałeto osidental. Ła prinsipałe fonte de informassion del basco parlà in Álava l'è atualmente el recentemente scoperto manoscrito de Juan Pérez de Lazarraga (secoło XVI), tratandose de ła testimoniansa scrita più conpleta.

In tel 2005 el quotidian Berria l' ga publicà na nova mapa dei diałeti, agiornà da Koldo Zuazo, profesor de fiłołozia basca inte l' Università dei Paexi Baschi (UPV-EHU). In sta nova mapa el distingue i diałeti tra osidental, sentral, nafarrera, nafarrera-lapurtera e zuberera.

Łe mape le se reałixa unendo in grupi łe parlade co coincidense generałi, visto che el basco el se caraterixa par ła so varietà in giri e asenti. Łe difarense le se pol apresar da na łocałità a n' antra, se non da un quartier a n' antro. Par exenpio, se tołemo ła paroła ogia (pan), in giro par i teritori parlanti basco cataremo numaroxe varianti de ła stesa paroła come ogiya, ogiye, ogixa, ogixe, uía, uíxe, oía etc.

Łe difarense fonołogiche, morfosintatiche e łesicałi tra do diałeti geograficamente distinti le pol esar tante come quełe che existe tra el catałan e el castiglian. Sto qua l'è el caxo del bizkaiera (estremo ocidental) e del zuberera (estremo oriental), che i se caraterixa par ła so distansa rispeto ai altri diałeti, e che i' ze parlè precixamente inte i do estremi del dominio łénguistego del basco. Nonostante tuto, parò, par ła majoransa dei łocutori baschi parlar diałeti difarenti no l'è mia un ostacoło insormontàbiłe par capirse. D' altra parte, ła mutua intełegibiłità la pol dipendar, oltre che da ła distansa geografica, da łe consoetudini, ła pronunsia e ła predispoxission del singoło, oltre che dal livel de scołarixassion e de ła conseguente conosensa de ła propia łéngua al de là del registro cołoquial. Un parlante basco de ła Navara, par exenpio, el pol capir sensa grosa dificoltà qualcheduni che parla na variante ocidental, no aparéndoghe sconosue łe parołe che el utilixa, che l' ga podù lexar in tei łibri e uxar inte un registro formal. Inoltre, el parlante basco navaro el pol bituarse a scoltar el bizkaiera inte i mexi de difuxión e farse capir co i interłocutori de ła Bizkaia, parlando ognuno el so diałeto, sensa ecesive conplicasioni.

Tanta gente l' ga inparà el basco unificà come łéngua materna, co major o minor influensa de ła parlada de ła so rejón. Pur esendo el basco unificà ła version ofisiałe de ła łéngua, i diałeti i' ze utilixe in abondansa in łe radio e publicasion łocałi, co el fin de avicinarse piasè al łinguagio quotidian. Inte i caxi del diałeto ocidental e del zuberera, anco lori i' ze prexenti inte l' insegnamento e ła so academia l' ga detà norme sora ła scritura de sti diałeti; el che no se contrapone mia al uxo del basco unificà, in quanto se considera che ła convivensa tra i diałeti e el basco stàndar la sia na condission indispensàbiłe par garantir ła vitałità de ła łéngua.

A cauxa de łe condision storiche inte łe cuałe ła łeteratura basca la s' ga svilupà, ła comunità łenguistega no l' ga disposto de un unico modeło par el uxo scrito, ma difarenti, che no podendo inporse conpletemante sui altri, i s' ga svilupà parałełamente dal secoło XVI. In tei manuałi de storia de ła łeteratura basca se se riferise al gipuzkera, bizkaiera, lapurtera e zuberera come a diałeti łeterari, esendo ste varianti łe più utilixe in ła produssion leteraria basca. Sia el gipuzkera a sud dei Pirenei che el lapurtera al nord, i' ze stè inte i secołi łe varianti più utiłixe, e le 'à guadagnà anca un serto prestigio e ła so area de influensa; par sto motivo i' ze stè modełi de riferimento quando inte i ani Sesanta s' ga decixo de portar avanti el projeto de unificassión.

Exenpi

Joani 3:16.

Lapurtera - Labortano

"Alabainan Jainkoak altean du mundua maithatu, non bere Seme bekharra eman baitu, hunen baithan sinhesten duen nihor ez dadien gal, aitzitik izan dezan bethiko bizitzea"

Zuberera - Suletino

"Zeren Jinkoak hain du maithatü mundia, nun eman beitü bere Seme bekhotxa, amorekatik hartan sinhesten dian gizoneratik batere eztadin gal, bena ükhen dezan bethiereko bizitzia"

Gipuzkera - Guipuzcoano

"Zergatik aiñ maite izan du Jaungoikoak mundua, non eman duen bere Seme Bakarra beragan fedea duan guzia galdu ez dedin, baizik izan dezan betiko bizia"

El basco stàndar

Ła version de basco unificà più anpiamente utilixà l'è el Batua (che in basco vol apunto dir unificà), insegnà inte ła majoransa de łe scołe e uxà sui mèdia e i jornałi ofisiałi. El Batua l'è baxà prinsipalmente su el diałeto rejonałe de Gipuzkoa, ndo l'è el più uxà, nonostante el permeta l' uxo del vocabołario e de ła gramàtega setentrionałe e navarexe.L' ze anca ciamà Basco Stàndar.

El gipuzkera osotua de Azkue, promoso in tel 1935, l'è stà el primo tentativo de crear na łéngua basca stàndar, ma no el ga vù suceso.

Inte i ani Quaranta, un grupo (Jakintza Baitha, "Caxa de ła Sagesa") riunío intorno a l' academico Federico Krutwig el preferise baxar el basco stàndar su el lapurtera de ła Bibia protestante de Joannes Leyçarraga e el primo libro stanpà in basco, ma no i otien suporto ofisiałe o popołare.

In tel 1944 Pierre Laffite el publica el so 'Navarro-Labourdin Littéraire, baxà su el lapurtera clasico, che l'è diventà de facto ła forma stàndarixà del lapurtera, insegnà in certe scołe del Lapurdi e uxà inte łe radio, cexe e dal jornal Herria.

I do diałeti baschi più distinti, el bizkaiera e el zuberera, i ga anca łori na so forma stàndar.

Exenpio de testo

Gure Aita (Pare Nostro, version in batúa) Gure Aita, zeruetan zarena: santu izan bedi zure izena, etor bedi zure erreinua, egin bedi zure nahia, zeruan bezala lurrean ere. Emaiguzu gaur egun honetako ogia; barkatu gure zorrak, guk ere gure zordunei barkatzen diegun ezkero; eta ez gu tentaldira eraman, baina atera gaitzazu gaitzetik.

Gure aita (Pare nostro, version in bizkaiera) Gure aita, zeruetan zarana: santu izan bedi zure izena, etor bedi zure erreiñua, egin bedi zure naia, zeruan bezela lurrean bere. Emoiguzu gaur egun ontako ogia. Parkatu gure zorrak, geuk bere gure zordunai parkatzen dautsegun ezkero; eta ez gu tentaldira eroan baiña atara gagizuz gatxetik.

Coplas a Santa Águeda Zorion, etxe hontako denoi! Oles egitera gatoz, aterik ate ohitura zaharra aurten berritzeko asmoz. Ez gaude oso aberats diruz, ezta ere oinetakoz. Baina eztarriz sano gabiltza, ta kanta nahi degu gogoz. Santa Ageda bezpera degu Euskal Herriko eguna, etxe guztiak kantuz pozteko aukeratu deguna. Santa maitea gaur hartu degu gure bideko laguna. Haren laguntzaz bete gentzake egun hontako jarduna.

Tradussión: Fełisità a tuti quei de sta caxa! vegnemo a saludar, ciamando de porta in porta come na vecia uxansa con intension de rinovarla st' ano. No semo mia tanto richi de schei, né in scarpe. Perè nemo co ła gola sana, e volemo cantar co forsa. Semo drio spetar Santa Agheda dì de Euskal Herria, queło che emo scelto par ralegrar tute łe caxe co el canto. Ancó emo tolto su ła cara Santa come amiga par el nostro camín. Co el so juto podemo inpienir ła jornada de ancó.