From Wikipedia, the free encyclopedia
Araba (in castilian Álava) l'è el termine basco uxà par indicar un teritorio storico de i Paexi Baschi oltre che na provincia spagnoła. Ła so caital l'è Gasteiz (Vitoria in castilian), che a so olta l'è anca caital de ła Comunità autonoma dei Paexi Baschi. A l'interno de l'Araba ghè el Contado de Treviño, un'enclave parte de ła provincia de Burgos, in Castiglia e Leon. Ła confina a nord co ła Gipuzkoa e ła Bizkaia, a sud co La Rioja, a ovest con Burgos e a est co ła Navara.
|
Araba | ||
|---|---|---|
| ||
| Teritorio |  Paexi Baschi | |
| Caitałe | Vitoria-Gasteiz | |
| ||
| Stato |  Spagna | |
| Comunità autonoma | Paexi Baschi | |
| Superfiçie | 2 963 km² | |
| Abitanti | 299 957 ab. (2005) | |
| Densità | 101,23 ab/km² | |
Situà a 42º 50' de łatitudine nord e 2º 45' de łongitudine ovest, con i so 2 963 km² l'è ła più picenina de łe tre province de ła Comunità autonoma dei Paexi Baschi, nonché ła manco popołà (al 2005 rixultava 299 957 abitanti).
El teritorio l'è divixo in sete cuadrillas:
Ła majoransa de i abitanti i vive inte ła caital. I comuni principałi i'è:
I paexi più picenini i'è Zalduondo (142 abitanti), Armiñon (167) e Kripan (186).
El monte piasè alto de ła provincia l'è el Gorbeia (1 481 m), situà in confin co ła Bizkaia. D'altra parte, anca i monti Palomares de ła cadena montagnoza de Toloño (1.446 m) e Cruz del Castillo (1 432 m) i riva a superar i 1400 metri, insieme co łe cime Aratz de ła cordigliera de Altzania (1 443 m), Joar de ła cordigliera de Kodes (1 418 m) e Kodes (1 414 m).
Tra i parchi naturałi, se pone in evidensa el Parco Natural de Valderejo, situà inte ła parte sudosidentałe de ła provincia.
Tra i fiumi, el piasè estexo l'è l'Ebro, che l'atraversa ła parte sud de ła provincia (La Rioja de Álava).
El fiume Zadorra el fa un longo tragito da łe bande de Agurain par sfociar inte l'Ebro. El fornise na grosa quantità de aqua sia a ła provincia che a ła xona de Bilbao.
Tra st'altri fiumi, ghè l'Aramaio in tel comune dal omonimo nome, ramificasion del fiume Deba.
In tel conpleso, un terso de ła rejon l'è montagnoza; łe parti sentrałe e orientałe łe prexenta l'aspeto de na granda superfiçie piana. A nord, ła ripartision de łe aque tra el versante cantabrico e iberico (cadene Salvada, Peña de Gorbea, Elguea e de d'Aizgorri) ła giova de ła costrusion de łaghi artificiałi (Ordunte, Urúnaga, Ullivarri). A nord-ovest, la comarca de Llodio e de Amurrio, traversà dal Nerbion, ła riva fin a ła xona atlàntica de ła Bizkaia. Ła conca de Gasteiz, depresion pianegiante, co altesa mèdia 500 metri, bagnà dal fiume Zadorra e i so afluenti, l'ocupa el sentro de ła rejon.
Piasè a sud, tra i monti de Gasteiz e ła siera de Cantabria, ła conca del fiume Ayuda ła forma par bona parte el contado de Treviño (enclave aministrativa de Burgos). Łe siere del sud (Cantàbria, Toloño e Codes) i'è de tipo giurasico con orientasion est-ovest. Caraterística del clima (800 mm de precipitasioni, 12 °C de temperatura media) l'è l'influensa oceànica, che ła contrasta co ła influensa mediteranea, prexente inte ła vałe de l'Ebro (che par 100 km ek fa da confin naturałe co ła provincia de Burgos).
Inte i tenpi più antichi, l'Araba l'è abità da autrigoni, caristi, várduli, beronexi e vasconi. En epoca romana tuto el teritorio el se łatinixa, come i mostra i inportanti siti catè tanto inte ła parte più setentrionałe (Aloria), come in queła centrałe (Iruña-Veleia, Arkaia, San Román), par doe pasa ła strada romana Ab Asturica Burdigalam, come in tel sud (Campezo, Angostina, La Rioja).
El so nome basco el vien dal romanxo Alaba, a so olta derivà dal termine łatino planus (plano). In basco l'è stà ciamà anca Araba-herria o Alaba-herria (forma utiłixà da Axular).
Tra i secołi IX e XI ła finise soto l'influensa del regno łeonexe che, in serte ocaxioni, el nomina dei conti de Álava, nonostante el teritorio l'abia dipexo dal contado de Castiglia fin a l'epoca de Sancho III el Major de Navara. I conti de Álava nominè da ałora in avanti i otien el titoło da i re navari.
L'Araba, cosita come el resto de łe province de i Paexi Baschi, l'è un teritorio storico aministrà da ła Diputación foral de Álava, organo de governo de ła provincia, che el ga inportanti conpetense in diverse materie. Ste qua łe deriva da l'acordo del 1876 con Cánovas del Castillo, che el sostituise l'original e tradisional regime feudałe. L'è esensialmente un conserto econòmego: ła Diputación ła fa ła racolta de i tributi de i ałavarexi e grasie a quei ła contribuise a łe case del Stato e ła fornise a i abitanti i servisi de so conpetensa (strade, servisi sociałi, ...).
A cao de ła Diputación foral ghè un Diputado General, atualmente Xabier Agirre Lopez (PNV).
In sta xona de ła vałe de l'Ebro ghè coltivasion de cereałi con magexe, vigne e propietà comunałi. Ła patata l'è inportante par ła vałe d'Ayuda, ndo scominsia łe vigne e i fruteti, che i se estende fin a ła Rioja ałavexa. L'alevamento suino l'è el predominante. Tra łe industrie domina queła automobiłistica, metałurgica, chimica, del vero e ałimentare. Vitoria-Gasteiz, che da i ani Setanta el ga conosù un gran xviłupo, l'è l'unico sentro industriałe inportante e difati ła consentra più del 75% de ła popołasion provincial. Oltre a ła caital Gasteiz, altri paexi i'è Agurain (Salvatierra), Biasteri (Laguardia) e Legutio (Villarreal de Álava).
Wikimedia Commons el detien imàjini o altri file so Araba
el detien schemi gràfeghi so Campus de Álava
Wikimedia Commons el detien imàjini o altri file so Araba el detien schemi gràfeghi so | Controło de autorità | VIAF (EN) 4007160364976763680007 · LCCN (EN) n98015527 · GND (DE) 4079679-6 · BNF (FR) cb11960768n (data) · WorldCat Identities (EN) n98-015527 |
|---|
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
