Tabriz
From Wikipedia, the free encyclopedia
Tabriz (forscha: تبریز)[lower-alpha 1] — Eronning shimoli-gʻarbida joylashgan Sharqiy Ozarbayjon viloyatining Tabriz tumaniga qarashli shahar. Mazkur shahar Eronda aholi soni boʻyicha oltinchi yirik shahardir.
Tabriz forscha: تبریز | |
|---|---|
| Shahar | |
  _-_panoramio.jpg)    _(15002673356).jpg) | |
| 38°4′26″N 46°17′46″E | |
| Mamlakat | Eron |
| Viloyat | 3 |
| Provinsiya | Sharqiy Ozarbayjon |
| Tuman | Tabriz |
| Hukumat | |
| • Mayor | Yagʻub Hushyar |
| Maydon | 325 km2 (125 kv mi) |
| Markazi balandligi | 1351.4 m |
| Zichligi | auto kishi/km2 |
| Vaqt mintaqasi | UTC+3:30 |
| Telefon kodi | 041 |
| Pochta indeks(lar)i | 51368 |
Tabriz Eronning tarixiy Ozarbayjon viloyatidagi Quru daryosi vodiysida[1], Sahand va Eynali togʻlaridagi vulqon konuslarining uzun tizmalari orasida joylashgan. Tabrizning dengiz sathidan balandligi 1,350 and 1,600 m (4,430 and 5,250 ft) gacha yetadi. Vodiy Urmiya koʻlining sharqiy qirgʻoqlarigacha pasayib, tekislikka aylib boradi. U gʻarbga tomon 60 km (37 mi) gacha choʻzilgan. Shahar 2015-yil oktyabr oyida Butunjahon hunarmandlar kengashi[2] tomonidan Jahon gilam toʻqish shahri va Islom hamkorlik tashkiloti tomonidan 2018-yilning namunali sayyohlik shahri sifatida etirof etilgan[3][4].
Aholisi 1,7 milliondan ortiq (2016) boʻlgan[5] Tabriz shahri, Eronning shimoli-gʻarbiy qismidagi eng yirik iqtisodiy markaz va metropoliten hisoblanadi. Aholisi ikki tilli boʻlib, koʻpchilik ona tili sifatida ozarbayjon tilida, ikkinchi til sifatida esa fors tilida soʻzlashadi[6]. Tabriz avtomobilsozlik, mexanizmlar, neftni qayta ishlash zavodlari, neft-kimyo, toʻqimachilik va sement ishlab chiqarish bilan shugʻullanuvchi yirik ogʻir sanoat markazi hisoblanadi[7]. Shahar oʻzining hunarmandchiligi, jumladan, qoʻlda toʻqilgan gilam va zargarlik buyumlari bilan mashhur. Mahalliy qandolat mahsulotlari, shokolad, quritilgan yongʻoqlar va anʼanaviy Tabriziy taomlari butun Eronda eng yaxshilaridan biri sifatida tan olingan. Eronning shimoli-gʻarbiy qismidagi eng mashhur madaniy muassasalar ham ayni Tabriz hududida joylashgan boʻlib, shahar intellektual faoliyat markazi hisoblanadi.
Tabrizda koʻplab tarixiy obidalar mavjud boʻlib, ular Eronning uzoq tarixi davomidagi meʼmoriy oʻtish davrini oʻzida ifodalaydi. Tabrizning saqlanib qolgan tarixiy hududlarining aksariyati Ilxoniylar, Safaviylar va Qojarlar davriga tegishli[8][9]. Bu manzilgohlar orasida Tabrizning katta bozori ham bor, u Jahon merosi roʻyxatiga kiritilgan[10][11]. Ilk yangi davrdan boshlab, Tabriz uchta qoʻshni mintaqalarning (Kavkaz, Sharqiy Anadolu va Markaziy Eron) rivojlanishi va iqtisodiyotida muhim rol oʻynagan[12]. Zamonaviy davrda, shahar Eron tarixida muhim ahamiyat kasb etgan. Mamlakatning Yevropaga eng yaqin markazi boʻlganligi uchun ham, Eronda erta modernizatsiyaning koʻp jihatlari Tabrizda boshlangan[12]. 19-asrning birinchi yarmidagi ikki rus-fors urushidan keyin Qajarlar sulolasining Kavkaz hududlari Imperator Rossiyasiga majburan berilgunga qadar, Tabriz oʻzining Kavkaz hududlari ustidan Eron hukmronligini amalda ushlab turgan. 1925-yilgacha shahar Qajar toj knyazlarining anʼanaviy qarorgohi boʻlgan.
Baʼzi manbalarga koʻra[13], jumladan, Britannica Encyclopædiasida qayd etilishicha[14], Tabriz nomi bu hududda koʻplab termal buloqlar mavjudligi sababli olingan boʻlib, tap-riz („issiq oqadigan“) soʻzi ayni shu maʼnoda qoʻllangan.
Boshqa manbalarda[15][16] taʼkidlanishicha, milodiy 246-yilda ukasining oʻlimi uchun qasos olgan Armaniston qiroli Tiridat II Sosoniylar imperiyasi hukmdori Ardashir I ni oʻldirgan va shahar nomini Shohistondan Tovrisga oʻzgartirgan, bunda nom „ta-vrej“ (klassiy arman tiliga koʻra „bu qasos“ degani) soʻzidan kelib chiqqan. Milodiy 297-yilda Armaniston qiroli Tiridates III bu hududni oʻz poytaxtiga aylantirgan[17]. Biroq, hech bir qadimgi manbada bunday voqea qayd etilmagan. Boshqa bir nom esa 13-asrda yashagan arman tarixchisi Vardan Areveltsi qaydlariga asoslanadi. Unga koʻra, shaharning tarixiy armancha nomi Tavrej boʻlgan (armancha: Թաւրէժ)[18].
The Cambridge History of Iran nomli kitobda eramizdan avvalgi 8-asrda mavjud boʻlgan „Qadimgi Tarui-Tarmakisa qalʼasi“ (yoki Tarvi-Tarvakisa)[19][20] va Tabriz shahri oʻrtasidagi aloqaga ishora qilinadi. Ernst Emil Herzfeldning Archaeological History of Iran (Eron arxeologik tarixi)[21] asari ham "Tarvakisa"shahrini bevosita Tabriz bilan tenglashtiradi. Biroq, ayrim tadqiqotchilarning fikricha, Tabriz Eron vujudga kelgunigacha mavjud boʻlgan qadimiy toponim hisoblanishi mumkin[ iqtibos kerak ].
Matrakchi Nasuh tomonidan chizilgan Tabrizning 16-asr sxematik xaritasi
Sohib ul-Amr masjidi va Quruqdaryosi, Eugène Flandin 1841-yil.
Tabriz darvozasining eskizi, Eugène Flandin 1841-yil.
Tabrizdagi 19-asrga tegishli uyning eskizi, Eugène Flandin.
Moviy masjid surati, Jules Laurens, 1872-yil.
Rossiyaning Tabrizga bostirib kirishi, 1911-yil.
Sovet artilleriya boʻlinmalarining Tabrizdan oʻtishi, Ikkinchi jahon urushi.
Sovet tanki va askarlarining Tabriz boʻylab yurishi, Ikkinchi jahon urushi.
Sovet T-26 tanki Tabrizning asosiy koʻchasidan oʻtib borishi, Ikkinchi Jahon urushi.
.jpg)
Topografiyasi
Tabriz Eronning shimoli-gʻarbida Sharqiy Ozarbayjon viloyatida, Eynali va Sahand togʻlari oraligʻida, Aji daryosi va Quri daryosi qirgʻogʻidagi unumdor hududda joylashgan. Mahalliy hudud zilzilalarga moyil boʻlib, oʻz tarixi davomida shahar bir necha bor vayron qilingan va qayta qurilgan.
Iqlimi
Tabriz sovuq yarim qurgʻoqchil iqlimga ega (Köppen: BSk, Trewartha: BS), yozi issiq boʻlgan nam kontinental iqlim bilan chegaradosh (Köppen: Dsa, Trewartha: Dc). Yillik yogʻin miqdori 260 mm (10 in) ga yaqin, uning asosiy qismi qish oylarida qor, bahor va kuzda esa yomgʻir shaklida tushadi. Shaharda bahor va kuzda yumshoq va yaxshi iqlim kuzatiladi, yozi issiq va quruq, qishi esa qorli va sovuq kechadi. Oʻrtacha yillik harorat 13.1 °C (55.6 °F) ni tashkil etadi. Sharqdan gʻarbga tomon, asosan yoz oylarida, salqin shamollar esadi[22].
Safaviylar davrida fransuz sayyohi Jean Chardin Tabrizga tashrif buyurib, oʻzining sayohat jurnallarida Tabrizdagi iqlimni quyidagicha qayd etgan: „Yilning koʻp qismida sovuq havo boʻladi. Shahar shimoliy qismda boʻlgani uchun togʻ choʻqqilarida toʻqqiz yil davomida qor yogʻadi. Yil davomida shamol odatda ertalab va tunda esadi, yozdan tashqari barcha mavsumlarda yomgʻir yogʻadi.“[23]
| Yil | Aholi | ±% |
|---|---|---|
| 1956 | 289,996 | — |
| 1966 | 403,413 | +39.1% |
| 1976 | 1,074,173 | — |
| 1991 | 1,088,985 | — |
| 1996 | 1,191,043 | — |
| 2006 | 1,398,060 | — |
| 2011 | 1,494,998 | — |
| 2016 | 1,558,693 | — |
Eron milliy aholini roʻyxatga olish birinchi marta 1956-yilda amalga oshirilgan va 2006-yilgacha har oʻn yilda maʼlumotlarni chop etgan. Shundan soʻng Eron Statistika markazi ularni har besh yilda bir marta oʻtkaza boshlagan[24]. 1976-yilgi aholini roʻyxatga olish shuni koʻrsatadiki, Oq inqilob davrida qishloqdan shaharga migratsiya natijasida oʻn yil avvalgi natijadan ikki baravar koʻproq aholi koʻchib kelishi sababli, hududdagi aholi soni koʻpaygan. 2006-yilgi aholini roʻyxatga olishda shahar aholisi 378 329 ta xonadonda yashovchi 1 378 931 kishidan iborat ekanligi qayd etilgan[25]. 2011 yilgi aholini roʻyxatga olishda 455 494 ta xonadonda 1 495 452 kishi yashashi qayd qilingan[26]. 2016-yildagi soʻnggi aholini roʻyxatga olish maʼlumotlariga koʻra, 497,898 ta xonadonda 1,558,693 kishini tashkil etgan[27]. Shahar aholisining asosiy qismini ozarbayjon xalqi, undan keyin forslar, kurdlar, armanlar, ossuriyaliklar va boshqa Kavkaz xalqlari tashkil qiladi[28].
Tili
Asosiy maqola: Azerbaijani language#Iranian Azerbaijani
Tabrizda aholi soʻzlashuvchi asosiy til ozarbayjon tilidir (Ozarbayjon xalqi uni turku (تۆرکۆ) yoki turkiy (تۆرکی) tili deb ataydi), bu zamonaviy turk lahjalari bilan oʻzaro tushunarli boʻlgan turkiy tildir. Koʻp asrlar davomida fors tili bilan yaqin aloqada boʻlganligi sababli bu til kuchli Eron superstratumiga ega. Eronning boshqa qismlariga oʻxshab, bu yerda ham rasmiy til fors tili boʻlib, aholining aksariyati taʼlimning asosiy vositasi boʻlgan fors tilini ona tiliga yaqin darajada bilishadi[8]. Shunga qaramay, Eron konstitutsiyasi boshqa ona tillarida, jumladan, ozarbayjon tilida gapirish huquqini ham hurmat qiladi va kam sonli ozarbayjon tilida dars beruvchi taʼlim muassasalariga ham ega. Ilk bor 1999-yilda Tabriz universitetida ozarbayjon tili boʻyicha akademik dastur ochilgan[29]. Ozarbayjon tilidan tashqari, arman tilida soʻzlashuvchilarning sezilarli ozchiligi va ossuriyalik neo-aramey tilida soʻzlashuvchilarning nisbatan kamroq qismi mavjud.
Bu hududda ozarbayjon tilining sekin-asta kuchayib, hukmron boʻlishidan oldin Ozarbayjon va Tabrizda fors tiliga oʻxshash boshqa eron tillarida ham soʻzlashishgan, deb ishoniladi[30][31][32]. 13-asrga oid „Safina-yi Tabriz“ qoʻlyozmasining muallifi Tabrizda tugʻilgan. Mazkur qoʻlyozmada „Tabriziy tili“ (Zabān-e-Tabrizi) deb atalgan sheʼrlar mavjud boʻlib, uning tuzilishi fors tiliga oʻxshaydi[33].
Dini
1501-yilda Tabrizda toj kiygandan keyin Shoh Ismoil I shia islomining oʻn ikkinchi boʻlimini Safaviylar imperiyasining rasmiy dini deb eʼlon qilgan. Bu qirollik farmoni natijasida Tabrizning asosan sunniy aholisi shialikni majburan qabul qilgan[34][35]. Hozirda aholining aksariyati shia islomiga eʼtiqod qiladi.
Shaharda nasroniylikka ergashadigan uchun arman Apostol cherkovi bor. Ilgari kichik yahudiylar jamoasi ham boʻlgan, ammo ularning aksariyati Tehronga koʻchib oʻtgan[8]. Shaharda bahoiy dinining kichik jamoasi ham bor[36].
Rassomchilik
„Tabriziy uslub“ rasmi Ilxoniylar, Qoraqoʻyunlu va Safaviylar davrida shakllangan[37]. Rasmlar 14-asr boshlarida chizilgan va xitoy uslubida chizilgan rasmlarning sezilarli taʼsirini oʻzida namoyish etadi. Yillar davomida Tabriz fors miniatyurasining diqqatga sazovor maktabi markaziga aylangan[38]. Safaviylar davridagi „Tabriziy uslub“ rasmining xayoliy hikoyasi Orhan Pamukning Benim Adım Kırmızı asarida tariflanadi.
Soat minorasi
Temir davri muzeyi
Amir Nezam uyi (Qajar muzeyi)
Tabriz konstitutsiya uyi
Tabriz oʻlchov muzeyi
Shah-goli bogʻi
Tabrizdagi Avliyo Maryam cherkovi
Choy kenar (daryo tomondan) kechasi
Seyid Hamza ziyoratgohi va masjidi
Tabrizdagi masjid
_church.jpg)
Jean Chardon chizgan Tabrizning panoramik ko‘rinishi, 1673-yil
El Golidan Tabrizning panoramik koʻrinishi, 2010-yil avgust
 |
Vikiomborda Tabriz haqida turkum mavjud |
- Pardis hayvonlar boshpanasi
- Tabriz xonligi
- Tabriz xronologiyasi
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
