Faysal I

Faysal I bin al-Husayn bin Ali al-Hoshimiy (arabcha: فيصل الأول بن الحسين بن علي الهاشمي , Faysal al-Avval bin al-Husayn bin 'Ali al-Hoshimiy; yillari: 1885-yil 20-may^[1][2][3] — 1933-yil 8-sentabr) 1920-yilda Suriya (Katta Suriya Arab Qirolligining qiroli), 1921-yil 23-avgustdan 1933-yilgacha Iroq qiroli boʻlgan. U 1916-yil iyun oyida arablar podshohi deb eʼlon qilingan Makka amiri va sharifi Husayn bin Alining uchinchi oʻgʻli edi.

Faysal I bin Al-Husayn bin Ali Al-Hoshimiy
Iroq va Suriya qiroli
Faysal I bin al-Husayn bin Ali al-Hoshimiy
Qirol	1920-yil 8-martdan - 1933-yil 8-may
Davomchisi	o`g`li G`ozi shoh
Tugʻilishi	1985-yil 20-may Makka, Hijoz viloyati, Usmonlilar imperiyasi
Vafoti	1933-yil 8-sentabr (48 yoshida) Shvetsariya, Bern shahri
Rafiqasi	Huzayma bint Nosir
Toʻliq nomi Faysal bin Husayn bin Ali al-Hoshimiy
Uy	Hoshimiylar
Otasi	Husayn bin Ali, Hijoz qiroli
Onasi	Abdiyya bint Abdilloh
Dini	Sunniy islom

U Muhammad (s.a.v)ning 38- toʻgʻridan-toʻgʻri avlodi edi, chunki uning ajdodlari Hoshimiylar oilasiga mansub.

Faysal sunniy va shia musulmonlari oʻrtasida umumiy sadoqatni ragʻbatlantirish va Iroq, Suriya va Arabiston yarimorolining qolgan qismini oʻz ichiga olgan arab davlatini yaratish maqsadida panarabizmni targʻib qilib birdamlikni mustahkamlagan. Hokimiyatda boʻlgan davrida Faysal turli etnik va diniy guruhlarni idoralarga kiritish orqali oʻz boshqaruvini diversifikatsiya qilishga harakat qildi. Biroq, Faysalning umumarab millatchiligiga urinishi, maʼlum guruhlarning yakkalanishiga olib keldi.

Yoshlik davrlari

Faysal 1885-yilda Usmonlilar imperiyasining Makka shahrida^[2] (hozirgi Saudiya Arabistoni)^[2] tug'ilgan. Makka sharifi Husayn bin Alining uchinchi oʻgʻli bo'lgan. U Istanbulda ulgʻaygan va otasidan davlatni boshqarish haqida oʻrgangan. 1913-yilda Usmonlilar parlamentining Jidda shahri vakili etib saylandi.

1914-yil dekabr oyida Usmonli imperiyasi Antantaga qarshi urush eʼlon qilgandan soʻng, Faysalning otasi Usmonlilarning urushda arablarning ishtirok etishi haqidagi iltimosini muhokama qilish uchun uni Konstantinopolga yubordi. Yoʻlda Faysal Damashqqa tashrif buyurdi va arablarning al-Fatat va Al-'Ahd maxfiy jamiyatlari vakillari bilan uchrashdi. Konstantinopolga tashrif buyurgandan soʻng, Faysal Damashq orqali Makkaga qaytib, u yerda yana arab maxfiy jamiyatlari bilan uchrashdi. Damashq protokolini oldi va arab millatchilarining Al-Fatat guruhiga qoʻshildi.

Birinchi jahon urushi va Buyuk arab qoʻzgʻoloni

Amir Faysal delegatsiyasi Versalda, 1919-yil Parij tinchlik konferensiyasi paytida. Chapdan oʻngga: Rustum Haydar, Nuri as-Said, shahzoda Faysal, kapitan Pisani (Faysal orqasida), TE Lourens, uning delegatsiyasining nomaʼlum aʼzosi, kapitan Tahsin Kadri.

1916-yil 23-oktyabrda Faysal Hamroda britaniyalik razvedkachi kapitan Te Lourens bilan uchrashdi. Urushdan keyingi mustaqil Arab davlatini tasavvur qilgan Lourens Hoshimiy kuchlariga rahbarlik qilish va bunga erishish uchun toʻgʻri odamni qidirdi^[4]. 1916-18-yillarda Faysal keyinchalik Saudiya Arabistoni, Iordaniya va Suriyaning gʻarbiy qismiga aylanadigan Usmonlilarga qarshi qoʻzgʻolonning Shimoliy armiyasini boshqargan^[5].

1917-yilda Faysal otasi uchun bu imperiyani zabt etish oʻrniga oʻzi uchun imperiya boʻlishini orzu qilib, Usmonlilar bilan muzokaralar olib borishga harakat qildi, unga koʻra u Usmonlilarning Suriya va Mosul viloyatlarini Usmonli vassali sifatida boshqaradi^[6]. 1917-yil dekabr oyida Faysal general Jemal Posho bilan bogʻlanib, agar unga imperiya berishsa, Usmonlilar tomoniga oʻtishga tayyorligini eʼlon qildi, endi musulmon birodarlari bilan ishlashni xohlayotganini aytdi^[7]. 1918-yil bahorida, Germaniya 1918-yil 21-martda ittifoqchilarning magʻlubiyatini oldindan belgilash uchun paydo boʻlgan Maykl operatsiyasini boshlaganidan soʻng, Faysal yana Jemal Posho bilan bogʻlanib, Suriyani Usmonli vassali sifatida boshqarishga ruxsat berishini soʻradi. Gʻalabaga ishongan Djemal buni koʻrib chiqishdan bosh tortdi^[8]. 30 oylik qamaldan soʻng Faxri posho tomonidan uyushtirilgan mudofaani yengib, Madinani zabt etdi va shaharni talon-toroj qildi. Amir Faysal 1918-yil oktabr oyida Buyuk Suriyani zabt etishda va Damashqni bosib olishda Birinchi Jahon urushi paytida ittifoqchilar bilan birga ishlagan. Faysal 1918-yilda Damashq bosib olingandan keyin tuzilgan yangi arab hukumatining bir qismi boʻldi. Amir Faysalning arab qoʻzgʻolonidagi roli Lourens tomonidan "Hikmatning etti ustuni" kitobida tasvirlangan. Biroq, bu kitobning toʻgʻriligi, eng muhimi, muallifning qoʻzgʻolon paytida oʻz hissasiga bergan ahamiyati, baʼzi tarixchilar, jumladan Devid Fromkin tomonidan tanqid qilingan.

Birinchi jahon urushidan keyin

Tinchlik konferensiyasida ishtirok etish

1918-yil Suriya Qirolligi

1919-yilda amir Faysal Parij tinchlik konferensiyasida arab delegatsiyasiga boshchilik qildi va bilimdon va nufuzli Gertrude Bellning koʻmagida ilgari Usmonli imperiyasi tasarrufida boʻlgan asosan arab hududlari uchun mustaqil arab amirliklarini barpo etish haqida bahslashdi.

UmumSuriya Qirolligi

1918-yil oktyabr oyida Britaniya va arab qoʻshinlari Damashqni egallab olishdi, undan keyin Mudros sulh shartnomasi tuzildi. Oktyabr oyida Turkiya hukmronligi tugashi bilan Faysal arablar nazorati ostidagi UmumSuriya Qirolligida Britaniya himoyasi ostida arab hukumatini oʻrnatdi. 1919-yil may oyida Suriya Milliy Kongressiga saylovlar boʻlib oʻtdi.

Faysal-Vaysman kelishuvi

Faysal (oʻngda) Suriyada Xaim Veyzman bilan, 1918-yil

Shahzoda Faysalning Iroq qiroli sifatida toj kiyish

1919-yil 4-yanvarda amir Faysal va sionistik tashkilot prezidenti doktor Xaim Veyzman^[9] Arab-yahudiy hamkorligi boʻyicha Faysal-Veyzman kelishuvini imzoladilar, unda Faysal Balfur deklaratsiyasini, yaʼni rasmiy deklaratsiyani shartli ravishda qabul qildi. Artur Balfour tomonidan Britaniya hukumati, Falastinda yahudiy davlatini rivojlantirish uchun Britaniya qoʻllab-quvvatlashiga vaʼda berdi^[10]. Faysal-Veysman kelishuvidan yillar oʻtib, arab davlatlari Yevropa davlatlaridan avtonomiyaga ega boʻlgach va bu yangi arab davlatlari yevropaliklar tomonidan tan olingandan soʻng, Veysmann taʼkidlaganidek, oxir-oqibat bajarilganligi sababli, yahudiylarning Falastindagi vatani toʻgʻrisidagi shartnoma hamon saqlanib qolgan.. Biroq, haqiqatda, bu umid qilingan hamkorlik muvaffaqiyat qozonish imkoniyati kam edi va 1920-yil oxiriga kelib oʻlik xat boʻldi. Faysal sionistlarning Britaniya siyosatiga taʼsiri Fransiyaning Suriyadagi rejalarini oldini olish uchun etarli boʻlishiga umid qilgan edi, ammo sionistik taʼsir hech qachon Fransiya manfaatlari bilan raqobatlasha olmaydi.  Shu bilan birga, Faysal oʻzining arab elita tarafdorlari orasida hatto boʻshashgan arablar hukmronligi sharoitida ham Falastinda yahudiylarning vatanini yaratish gʻoyasiga sezilarli hamdardlik bildira olmadi.

1920-yil 13-mayda San-Remo konferensiyasi tomonidan qabul qilingan qarorlardan soʻng, 1920-yil 13-mayda Lord Allenbi Britaniya Harbiy Vazirlar Mahkamasiga Faysalning Balfurning Falastinda yahudiylar uchun davlat yaratish haqidagi taklifiga qarshi ekanligini bildirgan xatini yubordi^[11][12].

Suriya va Iroq qiroli

Qirol Faysal I

1920-yil 7-martda Faysal Suriya Milliy Kongressi Hoshim al-Atassiy hukumati tomonidan Suriya Arab Qirolligining (Katta Suriya) qiroli deb eʼlon qilindi. 1920-yil aprel oyida San-Remo konferensiyasi Fransiyaga Suriya uchun mandat (uni boshqarish) huquqini berdi, bu esa Fransiya-Suriya urushiga olib keldi. 1920-yil 24-iyuldagi Maysalun jangida fransuzlar gʻalaba qozondi va Faysal Suriyadan chiqarib yuborildi.

1921-yil mart oyida Qohira konferensiyasida inglizlarning Faysal Buyuk Kuchlarga nisbatan yaqqol yarashuvchi munosabati va TE Lourens (koʻproq arabiyalik Lourens nomi bilan mashhur) maslahatiga asoslanib,Faysalni Iroqdagi Britaniya mandatini boshqarish uchun yaxshi nomzod deb qaror qildilar). Ammo, 1921-yilda Iroqda yashovchi kam odam Faysal kimligini bilardi yoki koʻpchilik uning ismini eshitmagan edi ham. Britaniya rasmiylari, jumladan Gertrud Bell yordamida u Iroq arablari orasida muvaffaqiyatli kampaniya olib bordi va aholining ozchiligini tashkil etuvchi sunniylarning qoʻllab-quvvatlashiga erishdi. Biroq koʻpchilik shialiklar ham Faysalga nisbatan iliq munosabatda boʻlgan va uning Basra portida paydo boʻlishi qarshi boʻlishmagan^[13].

Iroqdagi mandat egalari Britaniya hukumati mustamlakalaridagi tartibsizliklardan xavotirda edi. Ular toʻgʻridan-toʻgʻri boshqaruvdan voz kechishga va mandatni saqlab qolgan holda Iroqni boshqarish uchun monarxiya yaratishga qaror qilishdi. 96 foiz ovoz olingan referendumdan soʻng Faysal qirol boʻlishga rozi boʻldi. 1921-yil 23-avgustda u Iroq shohi etib saylandi.

Bagʻdod Hayfa koʻchasidagi maydonda qirol Faysal I haykali

Faysal Iroq-Suriya munosabatlarini yaxshilash uchun suriyalik surgunlar va muhojirlar oqimini ragʻbatlantirdi. Mamlakatda taʼlimni yaxshilash uchun Faysal davlat xizmatiga shifokorlar va oʻqituvchilarni jalb qildi va Damashqning sobiq taʼlim vaziri Sati' al-Husriyni Taʼlim vazirligiga direktor etib tayinladi. Bu oʻzgarishlar Iroqdagi suriyaliklar va livanliklarga nisbatan mahalliy norozilikni keltirib chiqardi^[14]. Maorif vazirligidagi suriyalik muhojirlarning Umaviylar xalifaligini arablarning „oltin davri“ deb tarannum etuvchi maktab darsliklarini yozish va chiqarishga intilishi hamda Imom Ali haqida oʻta tahqirlovchi fikrlari Iroqdagi shia jamiyatida katta norozilik uygʻotdi. Faysalning oʻzi bagʻrikeng odam boʻlib, oʻz hududidagi shia, kurd va yahudiy jamoalarining doʻsti deb eʼlon qildi va 1928-yilda oʻzining baʼzi vazirlarining barcha yahudiy iroqliklarni davlat xizmatidan chetlatish siyosatini tanqid qildi^[15].

Faysal, shuningdek, Bagʻdoddan Damashqqa va Bagʻdoddan Ammanga choʻl avtomobil yoʻllarini ishlab chiqdi. Bu esa Mosul neft koniga katta qiziqish uygʻotdi va oxir-oqibat uning Oʻrta yer dengizi portiga neft quvurini qurish rejasiga olib keldi. Bu esa Iroqqa iqtisodiy jihatdan oʻsishiga yordam beradi.

Uning hukmronligi davrida Faysal Iroq armiyasini kuchli kuchga aylantirish uchun katta kuch sarfladi. Bunga erishish uchun u umumiy harbiy xizmatni oʻrnatishga harakat qildi, ammo bu muvaffaqiyatsizlikka uchradi. Baʼzilar buni oʻzining umumarab kun tartibini ilgari surish rejasining bir qismi deb bildi.

Qirollik ramzi (Suriya qirolligi)

Qirollik ramzi (Iroq qirolligi)

Faysal va Mustafo Kamol Turkiyaga tashrifi chogʻida

Faysal I, Iroq qiroli

1932-yilda Britaniya mandati tugadi va Faysal oʻz mamlakatini mustaqil qilishda muhim rol oʻynadi. 3-oktyabrda Iroq Qirolligi Millatlar Ligasiga qoʻshildi.

1933-yil avgust oyida Simele qirgʻini kabi voqealar Buyuk Britaniya va Iroq oʻrtasida keskinlikni keltirib chiqardi. Bosh vazir Ramsay MakDonald ossuriyalik nasroniylarning oʻldirilishini eshitib, Oliy komissar Frensis Xamfrisga darhol Iroqqa borishni buyurdi.

1933-yil iyul oyida, oʻlimidan oldin, Faysal Londonga borib, u yerda arab-yahudiy mojarosi va yahudiylarning Falastinga koʻchib ketishi natijasida arablarning hozirgi ahvoli haqida, arablarning siyosiy, ijtimoiy va iqtisodiy ahvolidan xavotir olayotganini bildirdi. U inglizlardan yahudiylarning immigratsiyasini va yer sotib olishni cheklashni soʻradi.

Oʻlimi

Bagʻdoddagi shoh Faysal qabri

Qirol Faysal 1933-yil 8-sentyabrda Shveysariyaning Bern shahrida yurak xurujidan vafot etdi^[2]. U vafot etganida 48 yoshda edi. Faysal taxtiga uning toʻngʻich oʻgʻli Gʻozi oʻtirdi.

Bagʻdodning Hayfa koʻchasi oxirida maydon uning sharafiga nomlangan, u yerda uning otliq haykali oʻrnatilgan. Haykal 1958-yilda monarxiya agʻdarilganidan keyin yiqitilgan, ammo keyinchalik qayta tiklangan.

Nikohi va bolalari

Faysal Huzayma binti Nosirga uylangan va uning bir oʻgʻli (Gozi shoh) va uchta qizi bor edi^[16].

• Malika Azza bint Faysal.
• Malika Rajiha bint Faysal.
• Malika Raifia bint Faysal.
• 1912-yilda tugʻilgan Iroq qiroli Gʻozi 1939-yil 4-aprelda vafot etdi, oʻzining birinchi amakivachchasi, Hijoz qiroli Alining qizi malika Aliya bint Aliga uylangan.

Faysal hayot yoʻli (qisqa)

 

• Makka va Hijoz shahzodasi Faysal oliy hazratlari (1883-1920)
• Suriya arab qirolligi qiroli hazratlari (1920)
• Iroq Hoshimiylar Qirolligi qiroli hazratlari (1921-1933)

Unvonlari

Milliy unvonlari

• Iroq:
  • Founding Grand Master of the Grand Order of the Hashemites
  • Founding Grand Master of the Order of Faisal I
  • Founding Grand Master of the Order of the Two Rivers, Military Class
  • Founding Grand Master of the Order of the Two Rivers, Civil Class

Xorijiy unvonlar

•  Belgium:
  • Grand Cordon of the Order of Leopold, (15 March 1930)
•  Misr:
  • Knight Grand Cordon with Collar of the Order of Muhammad Ali, (1 October 1926)
•  Fransiya:
  • Grand Cross of the Legion of Honour, (1918)
•  Saudiya Arabistoni :
  • Grand Cordon of the Supreme Order of the Renaissance, (1917)
  • Grand Cordon of the Order of Independence, (1921)
  • Maʼan Medali 1918
  • Arab Mustaqilligi medali1921
•  Eron Imperial State of Iran:
  • Grand Collar of the Order of Pahlavi, (26 April 1932)
•  Italiya:
  • Knight Grand Cross of the Order of the Crown of Italy, (1918)
• Buyuk Britaniya:
  • Honorary Knight Grand Cross of the Most Honourable Order of the Bath, (20 June 1933)
  • Honorary Knight Grand Cross of the Most Distinguished Order of Saint Michael and Saint George, (1 January 1927)
  • Recipient of the Royal Victorian Chain, (12 December 1918)

Yana qarang

• Faysal-Veysman kelishuvi
• Suriya monarxlari roʻyxati
• Suriya tarixining xronologiyasi
• Maysalun jangi
• Hijozlik Ali
• Iordaniyalik Abdulla I
• Iroq gʻozi
• Hijozlik Husayn

Manbalar

1. „rulers.org“. rulers.org. Qaraldi: 2-yanvar 2012-yil.
2. „britannica.com“. britannica.com (8-sentabr 1933-yil). Qaraldi: 2-yanvar 2012-yil.
3. Allawi, Ali A.. Faisal I of Iraq. Yale University Press, 2014. ISBN 9780300127324.
4. Lawrence, T.E. The Seven Pillars of Wisdom. Wordsworth Editions, 1997. p. 76.
5. Faisal of Arabia, Jerusalem Post
6. Karsh, Efraim Islamic Imperialism A History, New Haven: Yale University Press, 2006 pages 137-138
7. Karsh, Efraim & Karsh, Inari The Empires of the Sand, Cambridge: Harvard University Press, 1999 page 195.
8. Karsh, Efraim & Karsh, Inari The Empires of the Sand, Cambridge: Harvard University Press,, 1999 page 197.
9. Caplan, Neil (1983). „Faisal Ibn Husain and the Zionists: A Re-examination with Documents“. The International History Review. 5-jild, № 4. 561–614-bet. ISSN 0707-5332. JSTOR 40105338.
10. United Nations. „Official records of the Second Session of the General Assembly“ (8-iyul 1947-yil). 7-may 2015-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 20-oktabr 2018-yil.
11. Reagan, Bernard. The Implementation of the Balfour Declaration and the British Mandate in Palestine: problems of conquest and colonisation at the nadir of British Imperialism (1917-1936) (pdf), University of Surrey, School of Arts and Humanities, 1-yanvar 2016-yil — 178-bet. OCLC 1004745577. Qaraldi: 17-may 2021-yil.^{[sayt ishlamaydi]} (PhD thesis)
12. Hardi, Mahdi Abdul. Documents on Palestine. Jerusalem: PASSIA, 2017 — 78-bet.
13. "Letters from Baghdad" documentary (2016) Directors: Sabine Krayenbühl, Zeva Oelbaum.
14. Masalha, N „Faisal’s Pan-Arabism, 1921-33“ pages 679-693 from Middle Eastern Studies, Volume 27, Issue # 4, October 1991 page 690.
15. Masalha, N „Faisal’s Pan-Arabism, 1921-33“ pages 679-693 from Middle Eastern Studies, Volume 27, Issue # 4, October 1991 pages 690-691.
16. „The Hashemite Royal Family“. Jordanian Government. 6-aprel 2019-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 29-noyabr 2008-yil.

Havolalar

• „Border Massacre“. Time (28-avgust 1933-yil). 22-noyabr 2010-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 18-avgust 2009-yil.
• „Death of Feisal“. Time (18-sentabr 1933-yil). 9-oktabr 2010-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 18-avgust 2009-yil.
• „Dreaming in Arabic“. 2-yanvar 2010-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 27-yanvar 2010-yil.
• „King Faisal of Iraq“. 25-oktabr 2011-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 30-iyun 2011-yil.
• Newspaper clippings about Faisal I of Iraq in the 20th Century Press Archives of the ZBW

Qoʻshimcha oʻqish uchun

• Masalha, N. (Oct 1991). „Faisal's Pan-Arabism, 1921–33“. Middle Eastern Studies. 27-jild, № 4. 679–693-bet. doi:10.1080/00263209108700885. ISSN 0026-3206. JSTOR 4283470.
• Simon, Reeva S. (Jun 1974). „The Hashemite 'Conspiracy': Hashemite Unity Attempts, 1921–1958“. International Journal of Middle East Studies. 5-jild, № 3. 314–327-bet. doi:10.1017/s0020743800034966. JSTOR 162381.
• Allawi, Ali A.. Faisal I of Iraq. New Haven: Yale University Press, 2014. ISBN 978-0-300-12732-4.
• Tripp, Charles. A History of Iraq, 3, New York: Cambridge University Press, 2007. ISBN 978-0-521-87823-4.