Diqqat yetishmasligi va giperaktivlik sindromi (inglizcha: attention deficit hyperactivity disorder (ADHD)) bolalik davridan boshlanadigan ruhiy xulq-atvorning buzilishi hisoblanadi[1][2][3]. U oʻzida diqqatni jamlash, giperaktivlik bilan bogʻliq qiyinchiliklar va yomon boshqariladigan impulsivlik kabi alomatlarni namoyon qiladi[4].
XKT-10 da (Xalqaro kasalliklar tasnifi) mazkur sindrom giperkinetik buzilishlar turiga kiritiladi va odatda bolalik davrida boshlanadigan hissiy va xulq-atvor muammolari guruhi sifatida tasniflanadi[5], XKT-11 esa DYGSni neyrorivojlanish muammosi sifatida tasniflangan[6]. Nevrologik nuqtai nazardan diqqat yetishmasligi va giperaktivlik sindromiga hech qanday davo chorasi topilmagan doimiy va surunkali sindrom sifatida qaraladi[2]. Baʼzi bolalarning aynan 30 % ida, bu sindrom paydo boʻlib „oʻsishni“ boshlaydi yoki bolaning ulgʻayish davrida unga moslashadi, deb ishoniladi[2].
DSM-5 buzilishning 3 ta asosiy va 2 ta qoʻshimcha („boshqa aniqlik kiritilgan“ va „aniqlanmagan“) turga ajratadi:
- (ingliz.attention-deficit/hyperactivity disorder: predominantly inattentive presentation), diqqat yetishmasligi giperaktivligi buzilishi/diqqat yetishmasligini kuzatish
- Diqqat yetishmasligi/giperaktivlik buzilishi: asosan giperaktiv/impulsiv koʻrinish
- (ingliz. attention-deficit/hyperactivity disorder: combined presentation), diqqat yetishmasligi / giperaktivlik buzilishi: aralash tip — DEHB-C
- (ingliz.other specified attention-deficit/hyperactivity disorder), diqqat yetishmasligi / boshqa belgilangan diqqatning yetishmasligi / giperaktivlik buzilishi.
- (ingliz. unspecified attention-deficit/hyperactivity disorder), aniqlanmagan eʼtiborning yetishmasligi / giperaktivlik buzilishi.
XKT-11 (2018) da DEHB alohida tashxis sifatida qayd etilgan. Kasallikning quyidagi kichik turlari kuzatiladi:[6]
- 6A05.0: Asosan beparvolik koʻrsatilgan.
- 6A05.1: Asosan giperaktivlik — impulsivlik.
- 6A05.2: Aralash turi.
- 6A05. Y: Boshqa belgilangan turi.
- 6A05. Z: Aniqlanmagan turi.
Amerika Qoʻshma Shtatlari aholisining fikriga koʻra, bu sindrom odamlarning 3-5 foizida, shu jumladan bolalarda ham, kattalarda ham uchraydi[7]. DEHB koʻproq oʻgʻil bolalarda aniqlanadi. Oʻgʻil bolalar va qizlar oʻrtasidagi nisbiy tarqalish diagnostika mezonlari, tadqiqot usullari va oʻrganish guruhlari (shifokorga yuborilgan bolalar; maktab oʻquvchilari; umumiy aholi)ga qarab 3: 1 dan 9: 1 gacha belgilanadi. DEHB tarqalishining taxminlari ham ushbu omillarga bogʻliq.
Hozirgi vaqtda fenomenologik psixologik xususiyat tashxis sifatida belgilash uchun asosdir. DEHBning koʻpgina belgilari vaqti-vaqti bilan paydo boʻladi. Mavjud (2007-yil boshi) diagnostika mezonlariga koʻra, DEHBni kech maktab yoki maktab yoshidan boshlab tashxislash mumkin, chunki bolaning xatti-harakatlarini aniqlash uchun kamida ikkita sharoitda (masalan, uyda va maktabda) baholash talablariga javob berishi zarurdir. Harakatlarni oʻrganish va ijtimoiy faoliyatda nuqsonlarning mavjudligi DEHB tashxisini qoʻyish uchun zaruriy mezondir[8].
DEHBning asosiy belgilaridan biri diqqatning buzilishi bilan birga impulsivlik hisoblanadi — muayyan talablarga javoban xatti-harakatlar ustidan nazoratning yetishmasligi. Klinik jihatdan bunday bolalar barcha vaziyatlarga tez munosabat koʻrsatishadi, topshiriqni bajarish uchun koʻrsatmalar va ruxsat kutmasliklari, shuningdek, topshiriq talablarini hurmatsizlik bilan baholashlari orqali tavsiflanadi. Natijada, ular juda beparvo, eʼtiborsiz, loqayd boʻlib qoladilar. Bunday bolalar koʻpincha potentsial salbiy, zararli yoki havfli (va hatto xalokatli) muayyan vaziyatli harakatlariga olib kelishi mumkin boʻlgan oqibatlarni analiz qila olmaydi. Bunday bolalar oʻzlarining jasoratlarini, injiqliklarini va gʻayrioddiyliklarini koʻrsatish uchun ayniqsa tengdoshlari oldida oʻzlarini asossiz, keraksiz xavf-xatarlarga duchor qilishadi. Natijada, zaharlanish va jarohatlar bilan bogʻliq baxtsiz hodisalar yuzaga keladi. DEHB bilan ogʻrigan bolalar, DEHB belgilari boʻlmagan bolalarga qaraganda, birovning mulkiga beparvolik bilan zarar yetkazishi yoki yoʻq qilishi mumkin.
DEHB diagnostikasidagi qiyinchiliklardan biri shundaki, u koʻpincha boshqa muammolar bilan birga keladi. DEHB bilan ogʻrigan odamlarning kichik guruhi kam uchraydigan tourette sindromi (qoʻshma ovozli va koʻp harakatli tiklar) deb ataladigan kasallikdan aziyat chekadi[9].
DEHB uchun DSM-5 diagnostika mezonlari
DSM-5 (2013) ga koʻra, diqqat yetishmasligi / giperaktivlik buzilishi tashxisi 12 yoshdan oldin (1994-yildagi DSM-IV nashriga koʻra, 6 yoshdan boshlab) aniqlanishi mumkin. Simptomlarni turli vaziyatlarda va sharoitlarda kuzatish zarur. Tashxis qoʻyish uchun bemorda 6 ta simptom („eʼtiborsizlik“ va / yoki „giperaktivlik va impulsivlik“ guruhidan) va 17 yoshdan boshlab — 5 ta simptomning mavjudligi talab qilinadi. Alomatlar kamida olti oy davomida mavjud boʻlishi kerak va bemorlar oʻz yoshidagi aksariyat oʻsmirlarning rivojlanish darajasidan orqada qolgan boʻlishi kerak. Tashxis qoʻyish uchun simptomlar 12 yoshdan oldin boʻlgan, boʻlishi va shu bilan birga ularni boshqa psixiatrik kasalliklar bilan izohlab boʻlmaydigan boʻlishi muhim ahamiyat kasb etadi.
Beparvolik
- Koʻpincha detallarga eʼtibor bera olmaydi: beparvolik tufayli maktab topshiriqlarida, bajarilgan ishlarda va boshqa faoliyatda xatolarga yoʻl qoʻyadi (masalan, detallarni oʻtkazib yuboradi, ishni notoʻgʻri bajaradi). Odatda topshiriqlarni bajarish yoki oʻyin oʻynashda diqqatni jamlashda qiynaladi (masalan, maʼruzalar, suhbatlar yoki uzoq vaqt oʻqish paytida diqqatni jamlashda qiyinchiliklar).
- Koʻpincha oʻyin oʻynayotganda yoki topshiriqni bajarish vaqtida qiyinchilik bilan eʼtibor koʻrsatadi (masalan, chalgʻimasdan maʼruzalar tinglashi yoki uzoq vaqt kitob oʻqib oʻtira olmaydi).
- Koʻrsatmalarga rioya qilmaydi va maktab topshiriqlarini, vazifalarini yoki odatiy ish vazifalarini bajarmaydi (masalan, topshiriqlarni boshlagan taqdirda, osongina chalgʻiydi va tezda diqqatini yoʻqotadi).
- Koʻpincha topshiriqlarni va boshqa tadbirlarda qatnashishda qiyinchiliklarga duch keladi (masalan, ketma-ket topshiriqlarni boshqarishda qiynalish; materiallar va shaxsiy narsalarni tartibda saqlashda qiyinchiliklar; tartibsizlik; vaqtni notoʻgʻri boshqarish; belgilangan muddatlarga rioya qilmaslik).
- Odatda uzoq davom etadigan aqliy kuch talab qiladigan vazifalarni bajarishdan qochishga intiladi (masalan, maktab va uy vazifalari; katta yoshli oʻsmirlar va kattalarda, hisobotlarni tayyorlash, shakllarni toʻldirish, uzun maqolalarni umumlashtirish).
- Maktabda va uyda kerakli narsalarni tez-tez yoʻqotadi (masalan, oʻquv qurollari, qalamlar, kitoblar, asboblar, hamyonlar, kalitlar, hujjatlar, koʻzoynaklar, mobil telefonlar, soyabonlar, qoʻlqoplar, uzuklar).
- Koʻpincha osongina chalgʻiydi (katta oʻsmirlar va kattalarda bu shunchaki keraksiz fikrlar boʻlishi mumkin).Kundalik vaziyatlarda unutuvchanlikni namoyon qiladi (masalan, uy yumushlari va topshiriqlarini bajarishda; katta yoshli oʻsmirlar va kattalar qoʻngʻiroq qilishni, hisob-kitoblarni toʻlashni, uchrashuvga kelishni unutishadi).
Giperaktivlik va impulsivlik
- Qoʻllar yoki oyoqlarni urib oʻtiradi yoki chayqaltib oʻtiradi.
- Koʻpincha maʼqul boʻlmagan holatlarda (sinfda, ofisda yoki boshqa ish muhitida, shuningdek, qatʼiyat talab qiladigan boshqa holatlarda)oʻz oʻrnini tark etadi.
- Qabul qilib boʻlmaydigan holatlarda yuguradi yoki biror joyga tirmashib osiladi. (Eslatma: oʻsmirlarda yoki kattalarda bezovtalik tashqi koʻrinishda koʻrinmasligi mumkin.)
- Odatda jimgina, xotirjam oʻynay olmaydi yoki boʻsh vaqtlarida hech narsa qila olmaydi.
- Oʻz navbatini jimgina kuta olmaydi(masalan, restoranlarda, yigʻilishlarda uzoq vaqt jim oʻtirishning iloji yoʻq yoki noqulay; boshqalar tomonidan notinch, ular bilan aloqa qilish qiyin boʻlgan odam sifatida qabul qilinishi mumkin)
- Haddan tashqari koʻp gapiradi.
- Savoliga berilgan javoblarni ohirigacha kutmaydi(masalan, odamlarning gaplarini boʻladi, suhbatning navbatini kutmaydi).
- Tez-tez halaqit qiladi yoki boshqalarning ishlariga aralashib yuradi (masalan, suhbatga, oʻyinlarga yoki mashgʻulotlarga aralashadi; soʻramasdan yoki ruxsat olmasdan boshqa odamlarning narsalaridan foydalanishi mumkin; oʻsmirlar va kattalar boshqalarning qilayotgan ishlariga aralashishi mumkin). [7]
DSM-5 tasnifi boʻyicha DEHB diagnostikasi
DSM-5 tasnifiga koʻra DEHB belgilarini tashxislash usullaridan biri MOXO uzluksiz ishlash testidir[10]. MOXO — bu bolalar, oʻsmirlar va kattalardagi DEHB belgilarini tashxislash uchun kompyuterlashtirilgan test. Test bolalar (6-12 yosh) va kattalar auditoriyasi (13-70 yosh) uchun moʻljallangan ikkita versiyada mavjud[11][12].
Test sakkiz darajadan iborat dasturdir. Sinovdan oʻtish jarayonida ekranda maqsadli va maqsadli boʻlmagan ogohlantirishlar paydo boʻladi, ularga sub’ekt mos ravishda boʻsh joy tugmachasini bosib javob berishi kerak yoki aksincha — hech qanday harakat yoʻqligi bilan[13].
Sinovning oʻziga xosligi shundaki, uni vizual animatsiya va ovoz effektlari yordamida ekranda oʻtkazishda real hayotdagi stimullarga oʻxshash stimulyatsiyalar paydo boʻladi. Bunday ogohlantiruvchilardan foydalanish DEHB belgilarini tashxislashda yuqori aniqlikka erishishga imkon beradi (90 % ga)[14].
Sinov natijalari DEHB belgilarining raqamli qiymatlari, shuningdek, 8 ta sinov bosqichining har birida sub’ektning faoliyat grafiklari eshitish munosabati mutaxassisga koʻrinadi. Mutaxassis vizual va qoʻshma ogohlantirishlarning test ishlovchining umumiy diqqat profiliga va toʻrtta DSM-5 DEHB mezonlarining: diqqat, harakatlarni muvofiqlashtirish, impulsivlik va giperaktivlik[10] har biriga taʼsirini aniqlashga imkon beradi.
XKT-10 tasnifiga koʻra DEHB diagnostikasi mezonlari
Kasalliklarning xalqaro tasnifi 10-reviziyada (ICD-10) diqqat yetishmasligi giperaktivligi buzilishi diagnostik mavzusiga „faoliyat va eʼtiborning buzilishi“ sarlavhasi (F90.0) kiritilgan.
Diqqat yetishmasligi giperaktivligi buzilishi diagnostikasi uchun kasallikning umumiy mezonlari (F90) toʻliq bajarilishi kerak, xatti-harakatlarning buzilishi F91 bundan mustasno.
Xulosa qilib aytadigan boʻlsa, diagnostika uchun quyidagi guruhlarning ayrim belgilarini aniqlash kerak („giperkinetik buzilishlar“ ning umumiy mezonlari — F90): eʼtiborsizlik (tafsilotlarga eʼtibor bermaslik, koʻrsatmalarga rioya qilmaslik yoki maktab vazifalarini bajara olmaslik). Giperaktivlik (tana aʼzolarining notinch harakatlari, joyida tebranish, oʻtira olmaslik, notoʻgʻri vaziyatlarda yugurish yoki biror joyga tirmashish, oʻyinlarda shovqinning koʻpligi va boshqalar) va impulsivlik (savollar tugashini kutmay javob berish, navbatda turolmaslik, ijtimoiy cheklovlarga adekvat javob bermasdan vaysash, boshqalarni tez-tez gapini boʻlib turish va suhbat paytida oʻyinlarga berilish)[14].
Kasallik 7 yoshdan oldin boshlangan boʻlishi, uning davomiyligi kamida 6 oy boʻlishi va bemorning intellekt koeffitsiyenti (IQ) 50 dan yuqori boʻlishi kerak[14].
Bolaligida DEHB tashxisi qoʻyilmagan koʻplab kattalar ularning yahshi eʼtibor qarata olmasliklari, yangi materialni oʻrganishdagi qiyinchiliklar, atrofdagi olamni kashf qilish va shaxslararo munosabatlarning yomonlashishi DEHBning sabablari ekanligini tushunishmaydi.
2006-yilgi Amerikada boʻlib oʻtgan uch mingdan ozroq odamni oʻz ichiga olgan tadqiqotida („Harvard tadqiqoti“ deb ataladi), tadqiqot olib borayotgan olimlarga kattalar populyatsiyasida 4,4 % DEHBning kutilayotgan tarqalishini hisoblash imkonini berdi (DSM-IV mezonlari boʻyicha tashxis). DEHBning yuqori tarqalish sub’ekti etnik jihatdan yevropalik, ishsiz, uylangan erkaklarda aniqlangan[15]. Biroz oldinroq oʻtkazilgan tadqiqotda (AQSh, 966 ta yoshi katta odamlardan iborat) voyaga yetganlar orasida DEHB tarqalishi tor maʼnoda 2,9 % boʻlgan (DSM-IV mezonlari boʻyicha oʻrnatilgan Narrow ADHD) va DEHB uchun esa keng maʼnoda 16,4 % deb belgilangan (tashxis qoʻshimcha, chegaradan past mezonlarni hisobga olgan holda qoʻyilgan)[16]. Yosh ulgʻaygan sayin kattalarda DEHB taralishi kamayadi.
Kattalardagi DEHBning tarqalishi komorbid psixologik muammolar va kasalliklarning mavjudligiga sezilarli darajada bogʻliq: 2007-yilda Meksikada oʻtkazilgan tadqiqotga koʻra, aholidan DEHB mavjud yo yoʻqligini soʻralganlarning 5,37 foizida (149 kishi tekshirilgan) va Psixotik boʻlmagan psixiatrik kasalliklarga chalingan psixiatrik ambulatoriya bemorlarining (161 kishi tekshirilgan)16,8 foizida aniqlangan. Shunisi eʼtiborga loyiqki, psixiatrik bemorlarda DEHB tarqalishidagi jins farqlari umumiy populyatsiya va bolalarda aniqlangan DEHBga nisbatan „teskari“ boʻlib chiqdi: DEHB pxixiatrik beʼmorlarda ayollarning 21,6 foizida va faqat 8,5 erkak bemorlarda aniqlangan.
Ruhiy kasalliklarning DSM-IV klassifikatorini yaratishga rahbarlik qilgan Amerikalik psixiatr Allen Frensis kattalardagi DEHB tashxisiga nisbatan oʻta salbiy fikr bildirdi. Uning fikriga koʻra, tashxis chegaralari shunchalik loyqaki, yaʼni zerikarli va qiziq boʻlmagan ishlar bilan shugʻullanishdan norozi boʻlgan koʻplab oddiy odamlarga anashu tashxis asossiz ravishda berilishi mumkin. Tashxis insonning diqqatni jamlash va vazifalarni bajarish qobiliyati haqidagi sub’ektiv fikriga asoslanganligi bilan vaziyat yanada ogʻirlashadi. Bundan tashqari, Allen Frensis baʼzida DEHB belgilaridan shikoyat qilgan odamlarda bipolyar affektiv buzuqlik yoki depressiya boʻlishi mumkinligi haqida qaygʻuradi. Bunday holda, DEHB davolashda keng tarqalgan psixostimulyatorlarni tavsiya qilish faqat vaziyatni yomonlashtirishi mumkin[17].
Ingliz psixiatri Joanna Monkriffning taʼkidlashicha, kasallik va buzilishning odatiy mezonlari kattalardagi DEHB taʼrifiga toʻgʻri kelmaydi, chunki bu holatning oʻzi aqliy meʼyordan farq qilmaydi. Monkriffning fikricha, kattalardagi DEHB diagnostikasi koʻpayishi ortida oʻz dori vositalarini targʻib qiluvchi farmatsevtika kompaniyalarining moliyaviy manfaatlari turibdi. Psixostimulyatorlarning taʼsiri odatda odamlar tomonidan yoqimli his qilinadi va shuning uchun baʼzilari ushbu dorilarni qabul qilish uchun ularda DEHB borligini daʼvo qilishadi.
DEHBni davolash va tuzatishga boʻlgan yondashuvlar va mavjud usullar turli mamlakatlarda turlicha boʻlishi mumkin. Koʻpgina mamlakatlarda davolashning birinchi yoʻnalishi ota-onalarga bolani toʻgʻri tarbiyalash usullarini oʻrgatishdir. Xulq-atvorni oʻzgartirish, psixoterapiya, pedagogik va neyropsikologik davolash usullari qoʻllanadi. Dori darmon bilan davolash terapiyasida xulq-atvor va kognitiv funktsiyalarning buzilishini pedagogik usullar bilan bartaraf etish mumkin boʻlmagan hollarda individual koʻrsatmalarga muvofiq belgilanadi[18].
Amerika Qoʻshma Shtatlarida bolalar uchun WWK3[19] protokoli, kattalar uchun esa WWK10[20] protokoli qoʻllanadi. Jumladan, bolalarni davolash uchun yuqori (narkogen) potentsialga ega boʻlgan bahsli dori Ritalin (metilfenidat) dan foydalanishga ruxsat beriladi[21].
DEHBni davolashda metilfenidat, amfetamin va deksamfetamin kabi psixostimulyatorlar birinchi navbatda AQSh va Gʻarbiy Evropada yordamchi darmon sifatida qoʻllanadi.
Psixostimulyatorlarning beʼmorga taʼsir qilish mexanizmi yaxshi oʻrganilgan. U eksperimental hayvonlarda ham, bolalarda ham normal spontan xatti-harakatlar reaktsiyalarini vaqtincha bostiradi. Xususan, metilfenidat bolalar va ularning tengdoshlari bilan muloqotini, mustaqillik va oʻyin koʻnikmalarini hosil qiladi, bu sizga maktabda va uyda, oʻgʻil bolalarning xatti-harakatlarini nazorat qilish imkonini beradi. Metilfenidat bilan bunday xatti-harakatlar nazorati oʻz-oʻzini tarbiyalashning rivojlanishini cheklaydi.[22][23]
Ushbu stimulyatorlarning kamchiliklaridan biri ularni kuniga bir necha marta qabul qilish zarurati borligi(taʼsir muddati taxminan 4 soat). Hozirda uzoq muddatli taʼsirga ega (12 soatgacha) metilfenidat va deksamfetamin mavjud. Metilfenidatning uzoq muddatli taʼsir koʻrsatadigan shakli (savdo nomi concerta) DEHBni[24] davolashda keng qoʻllanadi. Deksamfetamin, metamfetamin va vaqt bilan ajralib chiqadigan metilfenidatning DEHBni davolashda samaradorligi toʻliq aniqlanmagan[24]. Ilgari, psixostimulyator pemolin ishlatilgan, ammo gepatotoksisite tufayli foydalanish cheklangan. Atomoksetin (norepinefrinni qaytarib olish inhibitori, adreno- va simpatomimetiklar guruhi) kabi boshqa dorilar guruhlari ham qoʻllanadi. Antidepressantlar ham samarali: past dozalarda desipramin, bupropion. Klonidinni psixostimulyatorlar bilan birlashtirish mumkin, bu nojoʻya taʼsirlarni yengillashtiradi (uyqusizlik va impulsivlikni yoʻq qiladi) va giperkinez va giperaktivlikka qarshi taʼsirini oshiradi[24].
2015-yil aprel holatiga koʻra, AQSh oziq-ovqat va farmatsevtika idorasi DEHBni davolash uchun quyidagi psixostimulyatorlarni tasdiqladi: amfetamin (levoamfetamin va deksamfetamin), metilfenidat, deksmetilfenidat, metamfetamin, lisdeksamfetamin (psixostimin bilan bogʻliq emas)[25].
Ikki marta koʻr-koʻrona, randomizatsiya bilan boshqariladigan sinovlar modafinilning DEHBda samaradorligini koʻrsatdi, ammo bu dori AQSH oziq-ovqat va farmatsevtika idorasi tomonidan tasdiqlanmagan va dermatologik toksiklik tufayli DEHBni davolash uchun Amerika tibbiy amaliyotida qoʻllanilmaydi (Stivens -Jonson sindromi bemorlarda klinik tadqiqotlarda yuzaga kelgan). Yevropa dori mahsulotlari agentligi, shuningdek, ushbu preparatni faqat uyquchanlikni davolashva narkolepsiya uchun qoʻllashni tavsiya qildi[26].
Bolalarga psixostimulyatorlarni buyurishda alohida eʼtibor talab etiladi, chunki bir qator tadqiqotlar shuni koʻrsatdiki, yuqori dozalar (masalan, kuniga 60 mg dan ortiq metilfenidat) yoki notoʻgʻri foydalanish giyohvandlikka olib keladi va oʻsmirlarni giyohvandlik taʼsiriga erishish uchun yuqori dozalardan foydalanishga undashi mumkin[27][28] ][28][29]. AQShda kokainga qaram boʻlganlar oʻrtasida oʻtkazilgan tadqiqotga koʻra, oʻsmirlik davrida stimulyatorlardan foydalangan DEHB bilan kasallangan odamlar, shuningdek, DEHB tashxisi qoʻyilgan, ammo stimulyatorlarni ishlatmaganlarga qaraganda ikki baravar koʻp[30].
2003-yilda nashr etilgan tadqiqot shuni koʻrsatdiki, DEHB tashxisi qoʻyilgan bolalarning miya hajmi tashxisi qoʻyilmagan bolalarnikiga qaraganda kichikroq. Miya hajmining kichrayishi kasallikning oʻzini yoki DEHB ni davolash uchun ishlatiladigan dorilar tufayli yuzaga keladimi yoʻqmi, aniq emas.
DEHBda psixostimulyatorlarning afzalliklari 5000 ga yaqin bolalarni qamrab olgan 170 dan ortiq randomizatsiyalangan nazorat ostida oʻtkazilgan tadqiqotlarda tasdiqlangan[24]. Biroq, bu faqat qisqa muddatli davolanishga kiradi. 2010-yilda Avstraliyada DEHB uchun psixostimulyator terapiyasining uzoq muddatli foydali taʼsiri yoʻqligi boʻyicha tadqiqot nashr etildi. Tadqiqot 20 yil davomida kuzatilgan 2868 ta oilani qamrab oldi[31][32][33].
Odatda, psixostimulyatorlarni qabul qilganda, bolalarning holati sezilarli darajada yaxshilanadi (xulq-atvorda koʻproq, uzoq muddatda oʻqishdagi yuksalish koʻrsatkichlarda deyarli yahshilanish kuzatilmagan) va faqat bir nechta bemorda yaxshilanish kuzatilmaydi[24]. Psixostimulyatorlarni qabul qilishda oʻqishdagi zaif koʻrsatkichlar, chalgʻuvchanlik va tajovuzkorlikning namoyon boʻlishi qisman yoʻqoladi va preparat toʻxtatilganda yoki platsebo bilan almashtirilganda yana paydo boʻladi[24].
DEHB dori-darmonlarini qabul qilishda qisqa muddatli takomillashtirishtirish orqali uzoq muddatli davo topish zarar deyilgan dalillar mavjud va hayvonlarni oʻrganishda bu dorilar miyaga zarar yetkazishi mumkinligini koʻrsatdi.
AQSHda psixostimulyatorlar buyurilgan bolalar soni 1990-yillardan beri sezilarli darajada oshdi[24]. Faqat 1990-1993-yillar orasida DEHB uchun ambulator psixiatrik tashriflar yiliga 1,6 milliondan 4,2 milliongacha koʻpaydi, bunda bolalarning 90 foizi davolanishning maʼlum bir bosqichida psixostimulyatorlarni qabul qilishdi[24] va 71 % hollarda metilfenidat qabul qilishgan. 1996-yilda Qoʻshma Shtatlardagi psixiatrlar tomonidan metilfenidatning 10 milliondan ortiq retseptlari yozilgan[24].
MDHda keng tarqalgan yondashuvda nootropik dorilar, moddalar, baʼzi ekspertlarning fikriga koʻra, miya faoliyatini, metabolizmini, energiyani yaxshilaydi va korteksning tonini oshiradi. Baʼzi hollardaaminokislota preparatlari ham buyuriladi, ular ishlab chiqaruvchilarning fikriga koʻra, miya metabolizmini yaxshilaydi, ammo bunday davolashning samaradorligi haqida hech qanday dalil yoʻq. Bir rus tadqiqotiga koʻra, Conners soʻrovnomasidan foydalangan holda ota-onalar anketa toʻldirishi orqali baholangan, DEHB bilan ogʻrigan bolalarning xatti-harakatlarining umumiy yaxshilanishiga quyidagi nootropiklar bilan erishildi: serebrolizin (60 % bolalar), piratsetam (48 %)), fenibut (50 %), instenon (59 %)[18]. Antipsikotik tioridazin (sonapax) bilan 1 mg / kg (20–30 mg) dozasida terapiya paytida ijobiy dinamika 22 % bolalarda[18] multivitaminli preparatlar bilan nazorat guruhida 10 % bolalarda kuzatilgan.[18].
Hozirgi vaqtda DEHBni davolashda bir nechta farmakologik boʻlmagan yondashuvlar mavjud boʻlib, ular farmakologik tuzatish bilan birlashtirilishi yoki mustaqil ravishda ishlatilishi mumkin.
- Psixostimulyatorlar
- Amfetamin (Adderall)
- Deksamfetamin (Dexedrine va Dexedrine Spansula)
- Lizdexamfetamin (Vyvanse, Venvanse, Elvanse, Tivense)
- metamfetamin (deoksin)
- Metilfenidat (ritalin, metilin, metadat, kontsert, deytran)
- Pemolin (betanamin, silert, seraktiv)
- Amfetamin (Adderall)
- Markaziy simpatomimetiklar
- Atomoksetin
- Markaziy simpatolitiklar (a 2 -agonistlar)
- Klonidin
- Guanfasin
- Antidepressantlar
- Bupropion
- Imipramin
- Desipramin
- Nortriptilin
- GAYK-gamma aminayogʻ kislotasi
Farmakologik boʻlmagan yondashuvlar
Ota-onalarga bolani toʻgʻri tarbiyalash usullarini oʻrgatish.
Bolalarni taʼlim tizimda qoʻllab-quvvatlash uchun xulq-atvor usullariga asoslangan amaliy ishlanmalar, masalan, aralashuv tizimi va kerakli xatti-harakatlarni qoʻllab-quvvatlash, oʻquvchilarning qiyin xatti-harakatlarini funktsional baholash va muammolarni hal qilish uchun oʻquv muhitini qayta loyihalashni taʼminlaydi.
- Neyropsixologik (turli xil mashqlar yordamida).
- Sindromik. Servikal umurtqa pogʻonasining tugʻilish jarohatlari oqibatlarini tuzatish va miyada qon aylanishini tiklash.
- Xulq-atvor psixoterapiyasi maʼlum xulq-atvor modellariga qaratilgan boʻlib, ularni ragʻbatlantirish, jazolash, majburlash va ilhomlantirish yordamida shakllantirish yoki yoʻq qilishdir. U faqat neyropsixologik davolash va miya tuzilmalarining yetukligidan keyin qoʻllanishi mumkin, aks holda xulq-atvor terapiyasi samarasiz boʻladi.
Kanadaning Makmaster universiteti tadqiqotchilari munozaralar rivojlantirgan beshta asosiy fikrni aniqladilar:
- Shaxsiyat ustida ishlash. Shaxsiyatni shakllantiradigan va bu fazilatlarni qayerga yoʻnaltirishni belgilaydigan oilaviy psixoterapiya (dizinhibisyon, tajovuzkorlik, faollikni oshirish).
- Dieta terapiyasi. Serotonin va katexolamin neyrotransmitterlarining sintezi va sekretsiyasida ishtirok etadigan maʼlum mikroelementlarning etishmasligini qoplash. DEHB ushbu neyrotransmitterlarning anormal darajalari bilan tavsiflanadi[34][35].
- Biofeedback terapiyasi (biofeedback yordamida), xususan elektroensefalografik fikr-mulohazani qoʻllash bilan EEG-BFB, shuningdek, neyrofeedback (NeuroBFB) deb ataladi.ga koʻra. Rossiter, neurofeedback (NeuroFB) bolalarda diqqat buzilishini tuzatish uchun dori usullariga yaxshi alternativ boʻlib xizmat qilishi mumkin[36]. Baʼzi hollarda, buzilishlarning ogʻirligi tufayli dori terapiyasini rad etish qiyin boʻlsa, NeuroBOS usuli terapiyaga kuchli qoʻshimcha boʻlib xizmat qilishi va ijobiy dinamikaning uzoq muddatli mustahkamlanishiga hissa qoʻshishi mumkin. Mualliflarning taʼkidlashicha, preparatni qoʻllash toʻxtatilgandan soʻng barqaror yaxshilanishlar faqat preparatni qabul qilish bilan birga mashgʻulotlardan oʻtgan bemorlar guruhida qayd etilgan[37]. Baʼzi tadqiqotlar shuni koʻrsatdiki, Neurofeedback protseduralarini oʻtkazgandan soʻng, DEHB boʻlgan bolalarda umumiy IQ testi natijalari oʻrtacha 12 ballga yaxshilangan[38]. Xuddi shu tadqiqotlarda mualliflar EEG interfeyslaridan foydalangan holda biofeedback DEHB uchun tasdiqlangan samaradorlik va minimal yon taʼsirga ega boʻlgan dori-darmonsiz davolash usuli ekanligini taʼkidladilar.
Oʻz vaqtida tashxis qoʻygan holda yuqorida keltirilgan psixokorreksiya va dori-darmonlarni davolash usullari majmuasi bolalarda DEHB belgilarining ogʻirligini kamaytirishi, shuningdek, mavjud buzilishlarning oʻrnini qoplashi va kelajakda oʻzini hayotda toʻliq anglashga yordam berishi mumkin.
DEHBning aniq sababi nomaʼlum[39], biroq bir nechta nazariyalar mavjud. Organik buzilishlarning sabablari quyidagilar boʻlishi mumkin:
- Oilaning ijtimoiy, moliyaviy, hissiy holatidagi muammolar. Yolgʻiz onalar, giyohvandlik bilan ogʻrigan ota-onalar, past ijtimoiy mavqe, ota-onalarning xatolari
- Ekologik vaziyatning umumiy yomonlashishi.
- Homiladorlik paytida onaning infektsiyalari va bu davrda giyohvand moddalar, spirtli ichimliklar, chekish taʼsiri.
- Immunologik mos kelmaslik (Rh omiliga koʻra).
- Homila tushish xavflari.
- Onaning surunkali kasalliklari.
- Erta yoki uzoq muddatli tugʻilish, haddan tashqari mehnat qilish, narkoz bilan zaharlanish, sezaryen.
- Tugʻilishning asoratlari (homilaning notoʻgʻri koʻrinishi, kindik ichakchasidagi chigallik) homila umurtqa pogʻonasining shikastlanishiga, asfiksiyaga, ichki miya qon ketishiga olib keladi.
- Yuqori isitma va kuchli dori-darmonlarni qabul qiladigan chaqaloqlarning har qanday kasalligi.
- Astma, pnevmoniya, yurak yetishmovchiligi, diabet, buyrak kasalliklari miyaning normal faoliyatini buzadigan omillar sifatida harakat qilishi mumkin[40] ;
- Notoʻgʻri ovqatlanish, shu jumladan baʼzi ozuqaviy qoʻshimchalar giperaktivlikka taʼsir qiluvchi omil sifatida oʻrganilmoqda[41].
Rossiya Tibbiyot fanlari akademiyasining Tibbiy-genetik tadqiqotlar markazi va Moskva davlat universitetining psixologiya fakulteti mutaxassislari „koʻpchilik tadqiqotchilarning fikriga koʻra kasallikning yagona sababini aniqlab boʻlmaydi va bu hech qachon mumkin emas“[42] degan fikrga kelishdi.[42] AQSH, Gollandiya, Kolumbiya va Germaniya olimlari DEHB paydo boʻlishining 80 foizi genetik omillarga bogʻliqligini taʼkidladilar. Oʻttizdan ortiq nomzod genlari orasidan uchta gen tanlangan — dofamin tashuvchi gen, shuningdek, ikkita dofamin retseptorlari genlari. Biroq, DEHB rivojlanishining genetik asoslari atrof-muhit bilan oʻzaro taʼsirda namoyon boʻladi, bu esa ushbu asoslarni kuchaytirishi yoki zaiflashtirishi mumkin[42].
DEHB eng munozarali va bahsli ruhiy kasalliklardan biridir[43][44]. DEHB va uni davolash kamida 1970-yillardan beri izlanib kelinmoqda[7][8][9][45][46][47]. Ushbu sindromning mavjudligiga koʻplab shifokorlar, oʻqituvchilar, yuqori lavozimli siyosatchilar, ota-onalar va ommaviy axborot vositalari tomonidan shubha bilan qaraladi. DEHB haqidagi fikrlar doirasi juda keng — bu kasallik mavjudligiga ishonmaydiganlardan tortib, bu holat uchun genetik yoki fiziologik shartlar mavjudligiga ishonadiganlargacha[45]. Baʼzi tadqiqotchilar hatto iqlim omillarining bolalarda DEHB rivojlanishiga taʼsirini taʼkidlaydilar[48].
DEHB nimadan iboratligi haqida aniqlik yoʻqligi va diagnostika mezonlarining oʻzgarishi chalkashlikka olib keladi[49]. Davolashning axloqiy va huquqiy masalalari ayniqsa terapiyada psixostimulyatorlardan foydalanish, shuningdek, farmatsevtika kompaniyalaridan pul oladigan guruhlar va shaxslar tomonidan DEHB stimulyatorlarini reklama qilish bahs-munozaralarning asosiy yoʻnalishlari sifatida paydo boʻldi .[44].
Tanqid sabablari quyidagilardan iborat:
- Kasallikni tasdiqlash uchun laboratoriya yoki rentgenologik tekshiruvlari va tananing xarakterli fiziologik xususiyatlari mavjud boʻlmagan klinik tashxis.
- Diagnostik mezonlarning tez-tez oʻzgarishi.
- Samarali davolashning yoʻqligi. Davolashning mavjud usullarining uzoq davomiyligi.
- Davolashda giyohvand moddalar qoʻllanishi, ularning baʼzilarida psixotrop moddalar (metilfenidat, dekstroamfetamin) mavjudligi.
- DEHB diagnostikasi chastotasi turli mamlakatlarda sezilarli darajada farq qilishi[50].
Tibbiyot mutaxassislari va axborot agentliklari ushbu kasallikning diagnostikasi va davolashini chuqurroq oʻrganishga loyiq ekanligini taʼkidladilar[51].
Britaniyalik bolalar psixiatri, "Tanqidiy psixiatriyaʼ hamjamiyatining yetakchilaridan biri, professor Sami Timimi DEHBni bolaning normal xulq-atvorini genetik jihatdan aniqlangan ruhiy kasallikning mavjudligi bilan tushuntirishga harakat qiladigan ijtimoiy tuzilma deb hisoblaydi[52][53][54][55].
DEHB belgilarini tushuntirish uchun muqobil nazariyalar taklif qilingan[56], ular orasida ovchi va dehqon nazariyasi, neyroxilma - xillik va DEHBning ijtimoiy tuzilish nazariyasi kiradi.
Baʼzi shaxslar va guruhlar DEHB mavjudligini butunlay inkor etadilar. Bularga Tomas Szas, Mishel Fuko va Inson huquqlari boʻyicha fuqarolar komissiyasi[57] kabi guruhlar kiradi. Biroq, koʻpchilik[manba kerak] AQSh tibbiyot idoralari va sudlari DEHB tashxisini qonuniy deb hisoblashadi (pastga qarang). Ritalin sinfidagi daʼvolar).
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
