Boburiy imperatorlar

Boburiy imperatorlar (urdu: مغل شہنشاہ , forscha: شاهنشاهان هندوستان) Hindiston yarimorolidagi Boburiylar imperiyasining oliy davlat boshliqlari boʻlgan. Imperiya asosan hozirgi Hindiston, Pokiston, Afgʻoniston va Bangladesh mamlakatlari hududlariga toʻgʻri keladi. Boburiy hukmdorlari oʻzlarini badshoh (buyuk podshoh) yoki shahanshoh deb atashgan, odatda fors tilidan „imperator“ deb tarjima qilingan^[1]. Ular 1526-yildan boshlab Hindistonning ayrim qismlarini, 1707-yilga kelib subkontinentning aksariyat qismini boshqara boshladilar. Keyinchalik hududlar qisqara bordi, lekin sulola1857-yilgi Hindiston qoʻzgʻolonigacha nominal ravishda hududlarni boshqardi.

Boburiylar davlati
1526 — 1858
Bayroq Gerb
Boburiylar davlati xaritasi
Poytaxti	Agra (1526–1530; 1560–1571; 1598–1648) Dehli (1530–1540; 1554–1556; 1639–1857) Lohur (1586–1598) Fathpur Sikri (1571–1585)
Til(lar)i	fors chigʻatoy tili urdu
Pul birligi	rupiya
Maydoni	1.000.000 kv km2
Aholisi	150.000.000 kishi
Boshqaruv shakli	mutlaq monarxiya
Sulola	Boburiylar
badshoh
- 1526-1530	Zahiriddin Muhammad Bobur
- 1837-1858	Bahodir Shoh II

Boburiylar kelib chiqishi Oʻrta Osiyodan boʻlgan turk-moʻgʻul Temuriylar sulolasining bir tarmogʻi edi. Ularning asoschisi, Farg‘ona vodiysidan (hozirgi O‘zbekiston) bo‘lgan temuriy shahzoda Bobur Temurning to‘g‘ridan-to‘g‘ri avlodi bo‘lgan (odatda g‘arb xalqlarida Temurlan deyiladi). Temur esa chingiziy malikaga uylanishi orqali Chingizxonga aloqador bo‘lgan.

Keyinchalik Boburiy imperatorlarining koʻpchiligi nikoh ittifoqlari orqali muhim hind rajputi va fors ajdodlariga bogʻlangan, chunki imperatorlar Rajput va Fors malikalaridan tugʻilishi zarur boʻlgan^[2]. Masalan, Akbar yarim fors (onasi asli fors), Jahongir yarim rajput va chorak fors, Shoh Jahon esa to‘rtdan uchi rajput boʻlgan^[3].

Avrangzeb hukmronligi davrida (taxm. 1658-1707-yillar), imperiya jahon yalpi ichki mahsulotining 25% dan ortigʻiga teng boʻlgan dunyodagi eng yirik iqtisodiyot va ishlab chiqarish quvvatiga ega boʻlgan. Sharqda Chittagongdan gʻarbda Kobul va Balujistongacha boʻlgan Hindiston yarimorolining deyarli barcha qismini va shimolda Kashmir janubda Kaveri daryosi havzasigacha yetgan hududni boshqargan^[4].

Boburiylar sulolasining nasabnomasi. Grafikda har bir imperatorning faqat asosiy avlodlari keltirilgan.

Oʻsha paytda imperiyaning aholisi 110 dan 150 million kishigacha boʻlgan boʻlsa (dunyo aholisining chorak qismi), hududi esa 4 million kvadrat kilometrdan (1,5 million kvadrat milya) ortiq edi^[5]. XVIII asrda Boburiylarning qudrati susayib ketadi va oxirgi imperator Bahodurshoh II 1857-yilda Britaniya Rajining oʻrnatilishi bilan taxtdan agʻdariladi^[6].

Boburiylar imperiyasi

Boburdan Avrangzebgacha boʻlgan boburiy hukmdorlarining guruh portreti, oʻrtada Boburiylar ajdodi Temur oʻtirgan holda. Chapda: Shoh Jahon, Akbar va Bobur, samarqandlik Abu Said va Temurning o‘g‘li Mironshoh. Oʻng tomonda: Avrangzeb, Jahongir va Humoyun va Temurning yana ikkita avlodi Umar Shayx va Muhammad Sulton. Taxminan 1707—1712-yillarda yaratilgan.

Boburiylar imperiyasiga Oʻrta Osiyodan boʻlgan temuriy shahzoda va hukmdor Bobur asos solgan. Bobur otasi tomondan temuriylar imperatori Temurlanning, onasi tomondan mo‘g‘ul hukmdori Chingizxonning bevosita avlodi boʻlgan^[7]. Shayboniyxon tomonidan Turkistondagi ajdodlari mulkidan siqib chiqarilgan 40 yoshli shahzoda Bobur oʻz maqsadlariga erishish uchun Hindistonga yuzlandi.  U Kobulda oʻz hokimyatini oʻrnatdi va keyin Afgʻonistondan Xaybar dovoni orqali janubga yaʼni Hindistonga qarab yoʻl oldi^[7]. Bobur qoʻshinlari 1526-yilda Panipatdagi gʻalabadan soʻng Shimoliy Hindistonning katta qismini bosib olgan^[7]. Urushlar va harbiy yurishlar bilan mashgʻul boʻlish yangi imperatorga Hindistonda erishgan yutuqlarini mustahkamlashga imkon bermadi^[8]. Imperiyaning beqarorligi isyonchilar tomonidan Forsga surgun qilingan oʻgʻli Humoyun davrida yaqqol namoyon boʻldi^[7]. Humoyunning Forsga surgun qilinishi Safaviylar va Boburiylar mahkamalari oʻrtasida diplomatik aloqalar oʻrnatilishiga olib keldi. Boburiylar saroyida Gʻarbiy Osiyo madaniy taʼsirining kuchayishiga olib keldi. Humoyun 1555 yilda Forsdan gʻalaba bilan qaytganidan keyin Boburiylar hukmronligini tiklash boshlandi, biroq u koʻp oʻtmay baxtsiz hodisadan vafot etdi^[7]. Humoyunning oʻgʻli Akbar Hindistonda Moʻgʻullar imperiyasini mustahkamlashga yordam bergan otaliq Bayramxon yordamida taxtga oʻtirdi^[9].

Akbar urush va diplomatiya orqali imperiyani har tomonlama kengaytira oladi va Godavari daryosining shimolidagi deyarli butun Hindiston yarimorolini nazorat qila boshlaydi^[10]. U oʻziga sodiq yangi hukmron elitani yaratadi, zamonaviy boshqaruvni amalga oshirib, madaniy taraqqiyotni ragʻbatlantiradi. Hukmdor Yevropa savdo kompaniyalari bilan savdoni kuchaytirgan^[7]. Hind tarixchisi Ibrohim Erali yozganidek, chet elliklar koʻpincha Boburiylar saroyining ajoyib boyligidan hayratda qolishgan, ammo yaltiroq saroy qorongʻu haqiqatlarni yashirgan, yaʼni imperiya yalpi milliy mahsulotining chorak qismi 655 oilaga tegishli boʻlsa, Hindistonning 120 million oilalasining asosiy qismi dahshatli qashshoqlikda yashagan^[11]. 1578-yilda yoʻlbarslarni ovlash paytida tutqanoq tutganidan soʻng uni diniy tajriba deb bilgan Akbar islomdan koʻngli toʻldi va hinduizm va islomning sinkret aralashmasini qabul qildi^[12]. Imperator oʻz saroyida din erkinligiga ruxsat berdi va hukmdorlik madaniyatining kuchli xususiyatlariga ega boʻlgan yangi din — Dini Ilohiyni oʻrnatish orqali oʻz imperiyasidagi ijtimoiy-siyosiy va madaniy tafovutlarni bartaraf etishga harakat qildi^[7]. U oʻgʻliga oʻz oltin davrining oʻrtasida boʻlgan, ichki barqaror davlatni qoldirdi^[7].

Akbarning oʻgʻli Jahongir afyunga ruju qoʻygan, davlat ishlariga eʼtibor bermay, raqib saroy guruhlari taʼsiriga tushib qolgan edi^[7]. Jahongirning oʻgʻli Shoh Jahon davrida Boburiylar saroyining ulugʻvorligi eng yuqori choʻqqiga chiqdi, bunga Toj Mahal misol boʻla oladi. Biroq saroyni saqlash xarajatlari keladigan daromaddan oshib keta boshladi^[7].

Shoh Jahon hamrohligida uchta oʻgʻli: Dara Shikoh, Shoh Shuja, Avrangzeb va ularning bobosi Asaf Xon IV

Shoh Jahonning toʻngʻich oʻgʻli, liberal Dara Shikoh 1658-yilda otasining kasalligi natijasida valiahd boʻldi. Dara sinkretistik hindu-musulmon dini va madaniyatini himoya qilgan. Biroq, islom pravoslavligining yordami bilan Shoh Jahonning kenja oʻgʻli Avrangzeb taxtni egalladi. Avrangzeb 1659-yilda Darani magʻlub etib, uni qatl qildiradi^[7]. Shoh Jahon kasalligidan toʻliq tuzalib ketgan boʻlsa-da, Dara va Avrangzeb oʻrtasida taxt uchun vorislik urushi boʻlayotgandi. Nihoyat, Avrangzeb taxtga o‘tirgach, Shoh Jahonni uy qamog‘iga tashlaydi.

Avrangzeb hukmronligi davrida imperiya yana siyosiy kuchga ega boʻldi va imperiya jahon yalpi ichki mahsulotining toʻrtdan bir qismidan koʻproq boʻlgan dunyodagi eng yirik iqtisodiyotga aylandi.  Lekin uning shariatni oʻrnatish haqidagi qaori katta tortishuvlarga sabab boʻldi. Avrangzeb imperiyani Janubiy Osiyoning katta qismini qamrab olgan holda kengaytirdi. Oʻz qudratining choʻqqisida imperiya hozirgi Hindiston, Pokiston, Afgʻoniston va Bangladeshning bir qismini hisobga olgan holda 3,2 million kvadrat kilometrga choʻzilgan^[13]. 1707-yilda vafotidan keyin „imperiyaning koʻp qismlari ochiq qoʻzgʻolon koʻtardi“. ^[7] Avrangzebning Oʻrta Osiyodagi oʻz oilasining ajdodlari yerlarini qayta egallashga urinishlari muvaffaqiyatli kechmadi. Biroq uning Dekan mintaqasini muvaffaqiyatli zabt etishi imperiyaga ham qon, ham xazinaga qimmatga tushgan Pirik gʻalabasi boʻldi^[14]. Avrangzeb uchun yana bir muammo shundan iborat ediki, armiya har doim Shimoliy Hindistonda yer egalari boʻlgan aristokratiyaga asoslangan boʻlib, ular yurishlar uchun otliq qoʻshinlar bilan taʼminlagan^[14]. Dekanning uzoq va qimmatga tushadigan zabt etilishi Avrangzebni oʻrab olgan „muvaffaqiyat aurasini“ sezilarli darajada susaytirdi. XVII asrning oxiridan boshlab aristokratiya imperiya urushlari uchun kuchlar bilan taʼminlashni istamay qoldi. Muvaffaqiyatli urush natijasi past koʻrindi^[14].

Bundan tashqari, Dekanni zabt etish oxirida Aurangzeb baʼzi zodagon oilalarni Dekandagi musodara qilingan yerlar bilan juda tanlab mukofotladi, aristokratlar esa musodara qilingan yerlar bilan mukofotlanmagan holda qattiq norozi boʻlib, keyingi yurishlarda qatnashishni istamadilar^[14]. Avrangzebning oʻgʻli Shoh Alam otasining diniy siyosatini bekor qildi va maʼmuriyatni isloh qilishga urindi. „Ammo, 1712-yilda uning vafotidan so‘ng, Boburiylar sulolasi tartibsizlik va shiddatli janjallarga botib ketdi. Birgina 1719-yilning oʻzida toʻrt imperator taxtga ketma-ket oʻtiradi“^[7].

Akbarshoh II va uning to‘rt o‘g‘li

Muhammad Shoh hukmronligi davrida imperiya parchalana boshladi va markaziy Hindistonning katta hududlari Boburiylardan Maratha qoʻliga oʻtdi. Boburiylar urushi har doim qamallar uchun ogʻir artilleriyaga; hujum operatsiyalari uchun ogʻir otliqlarga; toʻqnashuvlar va taftish uchun yengil otliqlarga asoslangan edi^[14]. Mugʻallar mintaqani nazorat qilish uchun har doim biron bir mintaqada strategik qal’ani egallashga intilishgan, bu esa Boburiylar armiyasi imperiyaga qarshi chiqqan har qanday dushmanni qabul qilish uchun tugun nuqtasi boʻlib xizmat qilishini bildirardi^[14]. Bu tizim nafaqat qimmatga tushib, balki armiyani biroz moslashuvchan qiladi, chunki dushman har doim qamal qilish uchun qal’aga chekinishi yoki ochiq maydonda hal qiluvchi jangga kirishishi kerak boʻlgan^[14]. Hindu marathlari mohir otliqlar boʻlib, ular oddiy janglarda qatnashishdan bosh tortdilar, aksincha, Boburiylar taʼminot liniyalari boʻylab partizanlar urushida qatnashdilar.^[14] Marathalar boburiy qal’alarini boʻron yoki rasmiy qamal orqali egallab ololmadilar, chunki ularda artilleriya yoʻq edi, ammo taʼminot ustunlarini doimiy ravishda ushlab turish orqali ular Boburiylar qal’alarini boʻysundirishga muvaffaq boʻlishdi^[14].

Boburiylarning qoʻmondonlari ketma-ket ravishda oʻzlarining taktikasini oʻzgartirishdan va qoʻzgʻolonga qarshi tegishli strategiyani ishlab chiqishdan bosh torta boshladilar, bu esa Boburiylarning Marathaga tobora koʻproq hudud berib qoʻyishiga olib keldi^[14]. Fors shohi Nodirshohning hind yurishi Dehlining egallanishi bilan yakunlandi. Boburiylarning kuchi va obroʻ-eʼtiborining qoldiqlarini parchalab tashladi, shuningdek, u imperator xazinasini egallab oldi va shu bilan imperiyaning tanazzulini keskin tezlashtirdi. Imperiya elitalarining koʻpchiligi endi oʻz hududlarini nazorat qilishga intildi va mustaqil qirolliklarni tashkil qilish uchun ajralib chiqdi. Biroq, Boburiy imperator suverenitetning eng yuqori koʻrinishi boʻlishda davom etdi. Imperatorni Hindiston suvereniteti sifatida tan olish marosimlarida nafaqat musulmon janoblari, balki Maratha, Hindu va Sikx yetakchilari ham qatnashardilar^[15][16].

Keyingi oʻn yilliklarda afgʻonlar, sikxlar va marathlar bir-biriga va mugʻallarga qarshi kurashib, imperiyaning yemirilgan holatini ochib berdi. Boburiy imperator Shoh Alam II Boburiylarning tanazzulini qaytarish uchun behuda urinishlar qiladi, ammo oxir-oqibat u tashqi kuchlardan himoya izlashga majbur boʻldi. 1784-yilda Mahadaji Shinde boshchiligidagi marathalar Dehlida imperatorning himoyachilari sifatida tan olindi, bu holat Ikkinchi Angliya-Maratha urushigacha davom etdi. Shundan soʻng Britaniyaning Sharqiy Hindiston kompaniyasi Dehlidagi Boburiylar sulolasining himoyachilariga aylandi^[16]. 1835-yildan keyin kompaniya imperatorning hokimiyatini inkor eta boshladi, uni faqat „Dehli qiroli“ sifatida qabul qilindi va zarb etilgan tangalardan hukmdor haqidagi barcha maʼlumotlarni olib tashladi. 1857-1858-yillardagiqoʻzgʻolondan soʻng, soʻnggi boburiy Bahodurshoh Zafar inglizlar tomonidan taxtdan agʻdarildi. Soʻngra ular sobiq imperiyaning katta qismi ustidan rasmiy nazoratni oʻz zimmalariga oldilar^[7]. Bu Britaniya Rajining debochasini belgilab berdi.

Unvonli imperatorlar

Imperiya davrida Boburiylar taxtiga bir necha daʼvogarlar boʻlgan, ular taxtga oʻtirgan yoki buni daʼvo qilgan, ammo hech qachon tan olinmagan^[17].

Tarixchilar unvonga ega Boburiy imperatorlari deb quyidagi hukmdorlarni tan olishadi.

1. Shahriyor Mirzo (1627 — 1628)
2. Davar Baxsh (1627-1628)
3. Jahongir II (1719-1720)

Boburiy imperatorlari roʻyxati

Surati	Unvon nomi	Tugʻilgandagi ismi	Tavalludi	Hukmronligi	Oʻlimi
1	Bobur	Zahiriddin Muhammad	1483-yil 14-fevral Andijon	1526-yil 20-apreldan — 1530-yil 26-dekabrgacha	1530-yil 26-dekabr (47 yoshida) Agra, Hindiston
2	Humoyun ہمایوں	Nosiriddin Muhammad نصیر الدین محمد	1508-yil 6-mart Kobul, Afgʻoniston	1530-yil 26-dekabrdan — 1540-yil 17-maygacha 1555-yil 22-fevraldan — 1556-yil 27-fevralgacha (10 yil 3 oy 25 kun)	1556-yil 27-yanvar (47 yoshida) Dehli, Hindiston
3	Buyuk Akbar اکبر	Jaloliddin Muhammad جلال الدین محمد	1542-yil 15-oktyabr Umerkot, Pokiston	1556-yil 11-fevraldan — 1605-yil 27-oktyabrgacha (49 yil 9 oy)	1605-yil 27-oktyabr (63 yoshida) Agra, Hindiston
4	Jahongir جہانگیر	Nuriddin Muhammad نور الدین محمد	1569-yil 31-avgust Agra, Hindiston	1605-yil 3-noyabrdan- 1627-yil 28-oktyabrgacha (21 yil 11 oy 23 kun)	1627-yil 28-oktyabr (58 yoshida) Jammu va Kashmir, Hindiston
5	Shoh Jahon شاہ جہان	Shahobiddin Muhammad شہاب الدین محمد	1592-yil 5-yanvar Lahor, Pokiston	1628-yil 19-yanvardan — 1658-yil 31-iyulgacha (30 yil 8 oy 25 kun)	1666-yil 22-yanvar (74 yoshida) Agra, Hindiston
6	Avrangzeb اورنگزیب Olamgir عالمگیر	Muhiddin Muhammad محی الدین محمد	1618-yil 3-noyabr Gujarot, Hindiston	1658-yil 31-iyuldan — 1707-yil 3-martgacha (48 yil 7 oy)	1707-yil 3-mart (88 yoshida) Ahmadnagar, Hindiston
7	Aʼzam Shoh اعظم شاہ	Qutbiddin Muhammad قطب الدين محمد	1653-yil 28-iyun Burhanpur, Hindiston	1707-yil 14-martdan — 1707-yil 20-iyungacha	1707-yil 20-iyun (53 yoshida) Agra, Hindiston
8	Bahadur Shoh بہادر شاہ	Qutbiddin Muhammad قطب الدین محمد	1643-yil 14-oktyabr Burhanpur, Hindiston	1707-yil 19-iyundan — 1712-yil 27-fevralgacha (4 yil 253 kun)	1712-yil 27-fevral (68 yoshida) Lahor, Pokiston
9	Jahondor Shoh جہاندار شاہ	Muiziddin Muhammad معز الدین محمد	1661-yil 9-may Dekan, Hindiston	1712-yil 27-fevraldan — 1713-yil 11-fevralgacha (350 kun)	1713-yil 12-fevral (51 yoshida) Dehli, Hindiston
10	Farrux Siyyor فرخ سیر	Muiniddin Muhammad موئن الدین محمد Aka-uka Sayyidlar qoʻlida qoʻgʻirchoq podshoh	1685-yil 20-avgust Avrangobod, Hindiston	1713-yil 11-yanvardan — 1719-yil 28-fevralgacha (6 yil 48 kun)	1719-yil 19-aprel (33 yoshida) Dehli Hindiston
11	Rafi ul-Darajot رفیع الدرجات	Shamsiddin Muhammad شمس الدین محمد Aka-uka Sayyidlar qoʻlida qoʻgʻirchoq podshoh	1699-yil 1-dekabr	1719-yil 28-fevraldan — 1719-yil 6iyungacha (98 kun)	1719-yil 6-iyun (19 yoshida) Agra Hindiston
12	Shoh Jahon II شاہ جہان دوم	Rafiuddin Muhammad رفع الدين محمد Aka-uka Sayyidlar qoʻlida qoʻgʻirchoq podshoh	1696-yil 5-yanvar	1719-yil 6-iyundan — 1719-yil 17-sentyabrgacha (105 kun)	18 September 1719-yil 18-sentyabr (23 yoshida) Agra Hindiston
13	Muhammad Shoh محمد شاہ	Nasiriddin Muhammad نصیر الدین محمد Aka-uka Sayyidlar qoʻlida qoʻgʻirchoq podshoh	1702-yil 7-avgust Gʻazna, Afgʻoniston	1719-yil 27-sentyabrdan — 1748-yil 26-aprelgacha (28 yil 212 kun)	1748-yil 26-aprel (45 yoshida) Dehli, Hindiston
14	Ahmad Shoh Bahadur احمد شاہ بہادر	Mujohiddin Muhammad مجاہد الدین محمد	1725-yol 23-dekabr Dehli, Hindiston	1748-yil 29-apreldan — 1754-yil 2-iyungacha (6 yil 37 kun)	1775-yil 1-yanvar (49 yoshida) Dehli, Hindiston
15	Olamgir II عالمگیر دوم	Aziziddin Muhammad عزیز اُلدین محمد	1699-yil 6-iyun Burhanpur, Hindiston	1754-yil 3-iyundan — 1759-yil 29-noyabrgacha (5 yil 180 kun)	1759-yil 29-noyabr (60 yoshida) Kotla Fotihshoh, Hindiston
16	Shoh Jahon III شاہ جہان سوم	Muhi ul-Millat محی اُلملت	1711-yil	1759-yil 10-dekabrdan — 10 October 1760-yil 10-oktyabrgacha (282 kun)	1772-yil (60-61 yoshida)
17	Shoh Aʼlam II شاہ عالم دوم	Jaloliddin Muhammad Ali Gavhar جلال الدین علی گوہر	1728-yil 25-iyun Dehli, Hindiston	1760-yil 10-oktyabrdan — 1788-yil 31-iyulgacha (27 yil 301 kun)	1806-noyabr (78 yoshida) Dehli, Hindiston
18	Shoh Jahon IV جہان شاه چہارم	Bedorbaxt Mahmudshoh Bahadur Jahonshoh بیدار بخت محمود شاه بهادر جہان شاہ	1749-yil Dehli, Hindiston	1788-yil 31-iyuldan — 1788-yil 11-oktyabrgacha (63 kun)	1790-yil (40-41 yoshida) Dehli, Hindiston
17	Shoh Aʼlam II شاہ عالم دوم	Jaloliddin Muhammad Ali Gavhar جلال الدین علی گوہر Maratxa imperiyasi qoʻlida qoʻgʻirchoq podshoh	1728-yil 25-iyun Dehli, Hindiston	1788-yil 16-oktyabrdan — 1806-yil 19-noyabrgacha (18 yil 339 kun)	1806-yil 19-noyabr (78 yoshida) Dehli, Hindiston
19	Akbar Shoh II اکبر شاہ دوم	Muiniddin Muhammad میرزا اکبر Ost India kompaniyasi qoʻlida qoʻgʻirchoq podshoh	1760-yil 22-aprel Mukundpur, Hindiston	1806-yil 19-noyabrdan — 1837-yil 28-sentyabrgacha (30 yil 321 kun)	1837-yil 28-sentyabr (77 yoshida) Dehli, Hindiston
20	Bahodur Shoh II Zafar بہادر شاہ ظفر	Abu Zafar Sirajiddin Muhammad ابو ظفر سراج اُلدین محمد	1775-yil 24-oktyabr Dehli, Hindiston	1837-yil 28-sentyabrdan — 1857-yil 21-sentyabr (19 yil 360 kun)	1862-yil 7-noyabr (87 yoshida) Yangon

Izoh: Boburiy imperatorlari koʻpxotinli boʻlgan. Ularning haramlarida xotinlaridan tashqari bir nechta kanizaklari ham boʻlgan, ulardan ham farzand koʻrishgan. Bu esa har bir imperatorning barcha avlodlarini aniqlashni qiyinlashtiradi^[18].

Boburiy imperatorlarining shajarasi

Yana qarang

• Temuriylar shajarasi
• Boburiylar imperiyasi
• Boburiylar nasabnomasi

Manbalar

1. Faruqui, Munis D.. The Princes of the Mughal Empire, 1504–1719. Cambridge University Press, 2012 — 25-bet. ISBN 9781107022171.
2. Mohammada, Malika. The Foundations of the Composite Culture in India. Akkar Books, 1 January 2007 — 300-bet. ISBN 978-8-189-83318-3.
3. Dirk Collier. The Great Mughals and their India. Hay House, 2016 — 15-bet. ISBN 9789384544980.
4. Chandra, Satish. Medieval India: From Sultanate to the Mughals — 202-bet.
5. Richards, John F.. The Mughal Empire, The New Cambridge history of India: 1.5 Johnson: . Cambridge: Cambridge University Press, 1 January 2016 — 1, 190-bet. ISBN 978-0521251198.
6. Spear 1990, ss. 147–148 harvnb error: no target: CITEREFSpear1990 (help)
7. Berndl, Klaus. National Geographic Visual History of the World. National Geographic Society, 2005 — 318–320-bet. ISBN 978-0-7922-3695-5.
8. Keay, 293-296
9. Keay, 309-311
10. Keay, 311-319
11. Eraly, Abraham The Mughal Throne The Sage of Indiaʼs Great Emperors, London: Phonenix, 2004 p. 520.
12. Eraly, Abraham The Mughal Throne The Sage of Indiaʼs Great Emperors, London: Phonenix, 2004 p. 191.
13. „The great Aurangzeb is everybody's least favourite Mughal – Audrey Truschke | Aeon Essays“ (en). Aeon. Qaraldi: 2020-yil 2-avgust.
14. D’souza, Rohan „Crisis before the Fall: Some Speculations on the Decline of the Ottomans, Safavids and Mughals“ pp. 3-30 from Social Scientist, Volume 30, Issue # 9/10, September-October 2002 p. 21.
15. Keay, 361-363, 385-386
16. Bose, Sugata. Modern South Asia: History, Culture, Political Economy, 2nd, Routledge, 2004 — 41-bet. ISBN 978-0-203-71253-5.
17. „The Mughal emperors in India“, The Caliphate, Routledge, 161–164-bet, 2016-11-18, doi:10.4324/9781315443249-20, ISBN 978-1-315-44324-9, qaraldi: 2023-01-07
18. Dalrymple, William. The Last Mughal. London: Bloomsbury Publishing Plc, 2006 — 44-bet. ISBN 978-1-4088-0092-8.

 

Adabiyotlar

• The History and Culture of the Indian People Majumdar: . Bombey: Bharatiya Vidya Bhavan, 1973-yil.

Havolalar

• Avrangzeb, Mughal Records maʼlumotlariga koʻra
• Britaniya Hindistoni