Tabiatni muhofaza qilish xalqaro ittifoqi

Tabiat va tabiiy resurslarni muhofaza qilish xalqaro ittifoqi, TMXI (inglizcha: International Union for Conservation of Nature and Natural Resources (IUCN) 1948-yilda tashkil etilgan xalqaro notijorat tashkilotdir. Sayyora biologik xilma-xilligini saqlash muammolarini yoritib boradi; turli mamlakatlarda boʻlib oʻtayotgan yangiliklar, kongresslar, sayyoramizning turli mintaqalarida alohida muhofazaga muhtoj turlar roʻyxatini taqdim etadi. Tashkilot BMT Bosh Assambleyasi huzurida kuzatuvchi maqomiga ega. Ittifoq tabiat va biologik xilma-xillikni asrash boʻyicha qator xalqaro konvensiyalarni amalga oshirishda muhim rol oʻynaydi. Butunjahon tabiatni muhofaza qilish fondi va Butunjahon tabiatni muhofaza qilish monitoringi markazini yaratishda qatnashgan. TMXI tarixi davomida tabiat manfaatlarini mahalliy xalqlarning manfaatlaridan ustun qoʻygani uchun tanqid qilingan. Uning biznes sektori bilan yaqin aloqasi soʻnggi yillarda munozaralarga sabab boʻlmoqda^[3][4].

Tabiatni muhofaza qilish xalqaro ittifoqi

Qisqartma	TMXI (IUCN)
Turi	xalqaro tashkilot
Maqomi	notijorat tashkilot
Shiori	United for Life and Livelihoods
Maqsadi	tabiatni asrash
Ishga tushgan sanasi	1948-yil, oktyabr
Joylashuvi	Rue Mauverney 28, 1196 Glan, Shveysariya
Asoschi(lar)i	Julian Huxley
Prezidenti	Razan Al Muborak
Direktori	Bruno Oberle[1]
Daromad	CHF 140.7 million / US$148 million (2019)[2]
Ishchilar soni	taxminan 1 100 (dunyo boʻylab)
Aʼzolari	1,400
Vebsayti	iucn.org

Tarixi

Julian Huxley – YuNESKOning birinchi Bosh direktori, TMXIni yaratish tashabbuskori

TMXI 1948-yil 5-oktyabrda Fontanbloda (Fransiya) tashkil topgan boʻlib, YuNESKO tomonidan ragʻbatlantiriladigan hukumatlar va atrof-muhitni muhofaza qilish tashkilotlari vakillari Tabiatni Muhofaza qilish Xalqaro Ittifoqini (TMXI) tashkil etish rasmiy aktini imzolashi bilan tashkil etilgan. Yangi tashkilot yaratish tashabbusi YuNESKO va ayniqsa uning birinchi bosh direktori, britaniyalik biolog Julian Huxleydan^[5] chiqqan. Tashkil etilgan vaqtda IUPN tabiatni muhofaza qilishning toʻliq spektriga bagʻishlangan yagona xalqaro tashkilot boʻlgan (Bird Conservation International, hozirgi BirdLife International, 1922-yilda tashkil etilgan).

TMXI ilgari Tabiatni muhofaza qilish xalqaro ittifoqi (1948–1956) va Butunjahon tabiatni muhofaza qilish ittifoqi (1990–2008) kabi nomlarda faoliyat yuritgan.

Tashkilotning bosh qarorgohi Glan shahrida (Shveysariya) joylashgan. TMXI tarkibiga 1400 dan ortiq davlat va nodavlat tashkilotlar aʼzo. 16 000 ga yaqin olim va ekspertlar TMXI komissiyalarida ixtiyoriy ravishda qatnashaganlar. Unda 50 dan ortiq mamlakatlarda 1000 ga yaqin xodimlar ishlaydi^[6].

Vazifalari

Ittifoq vazifasi butun dunyo boʻylab jamiyatlarga tabiatning yaxlitligi va xilma-xilligini saqlash va tabiiy resurslardan barcha adolatli foydalanish va ekologik jihatdan foydali boʻlishini taʼminlashga taʼsir qilish, ragʻbatlantirish va yordam berishdan iborat.

Ittifoq tarkibiga aʼzolardan tashqari 6 ta ilmiy komissiya va professional kotibiyat kiradi.

TMXI tabiatni muhofaza qilish uchun jamoatchilik yordamini safarbar qilishni maqsad qilmagan. U hukumatlar, biznes va boshqa manfaatdor tomonlarning harakatlariga maʼlumot va maslahatlar berish hamda hamkorlik aloqalarini oʻrnatish orqali taʼsir oʻtkazishga harakat qilib keladi. Tashkilot butun dunyo boʻylab turlarning saqlanish holatini baholovchi TMXI Qizil roʻyxatini tuzish va nashr etishi bilan keng jamoatchilikka maʼlum^[6].

Muhofaza maqomi

1963-yildan beri TMXI yoʻqolib ketish xavfi ostida turgan hayvonlar va oʻsimliklar turlarining xalqaro roʻyxatini (Qizil kitob) saqlab kelmoqda. U quyidagi muhofaza maqomlariga ajratiladi:

TMXI 2007-yilga muvofiq muhofaza maqomlari

1. „Qirilib ketgan“ EX (inglizcha: Extinct)
2. „Yovvoyi tabiatda qirilib ketgan“ EW (inglizcha: Extinct in the Wild)
3. „Butunlay yoʻq boʻlib ketish arafasida“ CR (inglizcha: Critically Endangered)
4. „Qirilib ketish arafasida“ EN (inglizcha: Endangered)
5. „Zaif“ VU (inglizcha: Vulnerable)
6. „Zaif holatga yaqin“ NT (inglizcha: Near Threatened)
7. „Muhofazaga muhtoj“ CD (inglizcha: Conservation Dependent)
8. „Xavf darajasi past“ LC (inglizcha: Least Concern)
9. „Yetarlicha maʼlumot mavjud boʻlmagan“ DD (inglizcha: Data Deficient)
10. „Xavf darajasi baholanmagan“ NE (inglizcha: Not Evaluated)

Muhofaza qilinadigan hududlarning tasnifi

1979-yildan boshlab TMXI tizimni joriy qiladi va 1994-yilda tizim takomillashtiriladi, unga koʻra Yerdagi barcha qoʻriqlanadigan hududlar ularni yaratish va boshqarish maqsadlariga koʻra tasniflanadi:

• Ia va b toifalari: qoʻriqxona – tabiati oʻz holicha saqlangan, toʻliq himoyalangan hudud;
• II toifa: milliy bogʻ – turizm bilan birgalikda ekotizimlarni muhofaza qilish;
• III toifa: tabiat yodgorligi – diqqatga sazovor joylarni muhofaza qilish;
• IV toifa: buyurtma qoʻriqxona – faol boshqarish orqali yashash joylari va turlarini saqlash;
• V toifa: himoyalangan quruqlik va dengiz manzaralari – quruqlik va dengiz manzaralarini himoya qilish va dam olishni tashkil etish;
• VI toifa: boshqariladigan resurslarga ega qoʻriqlanadigan hududlar – ekotizimlardan tejamkor foydalanish (oxirgi kiritilgan, himoyalanishning ogʻir holati boʻyicha u III va IV orasida ^[7]).

Aʼzolari

Ittifoq tarkibiga ham davlat, ham nodavlat tashkilotlar kiradi. Ular ittifoq siyosatini, uning global ish dasturini belgilaydi va TMXI Butunjahon Kongressida Kengashni saylaydi. Aʼzo tashkilotlar milliy va mintaqaviy qoʻmitalar shaklida tuzilgan.

Boshqaruvi

• Andrey Bannikov Grigoryevich – TMXI vitse-prezidenti (1972—1978), global miqyosda „Jahon tabiatni muhofaza qilish strategiyasi“, „Tabiat xartiyasi“ va Nizomning yangi tahriri kabi bir qator muhim hujjatlarni ishlab chiqqan.

Komissiyalar

1978-yil 25-sentyabr kuni Ashxobodda boʻlib oʻtgan Tabiat va tabiiy resurslarni muhofaza qilish xalqaro ittifoqining XIV Bosh Assambleyasiga bagʻishlangan otkritka va SSSR shtampi (pastda). 1978-yil 5-oktyabr

• Turlarni asrab qolish komissiyasi (SSC)

SSC Ittifoqqa turlarni saqlashning texnik jihatlari boʻyicha maslahat beradi va yoʻqolib ketish xavfi ostida turgan turlarga qarshi choralar koʻradi. Komissiya xavf ostidagi turlarning Qizil roʻyxatini tuzadi.

SSC guruhlari:

• Antilopalar boʻyicha mutaxassislar guruhi (ASG)

ASG antilopalarning barcha turlarini oʻrganish va saqlash boʻyicha dunyodagi yetakchi tashkilotdir. Bu antilopalarni oʻrganish, monitoring qilish va saqlash bilan shugʻullanadigan mutaxassislarning xalqaro uyushmasi. ASGning umumiy maqsadi butun dunyo boʻylab antilopa va ularning yashash hududlarini uzoq muddatli saqlash boʻyicha saʼy-harakatlarni ragʻbatlantirish va iloji boʻlsa, antilopa turlarini, populyatsiyalarini va subpopulyatsiyalarini tiklashdir^[8].

• Butunjahon muhofaza qilinadigan tabiiy hududlar komissiyasi (WCPA)

WCPA quruqlik va dengiz qoʻriqlanadigan hududlarning xalqaro vakillik tarmogʻini targʻib qiladi va boshqaradi.

• Atrof-muhit huquqi boʻyicha komissiya (CEL)

CEL yangi huquqiy tushunchalar va mexanizmlar orqali atrof-muhit qonunlarini ishlab chiqishni ilgari suradi.

• Ekologik, iqtisodiy va ijtimoiy siyosat komissiyasi (CEESP)

CEESP biologik xilma-xillikni saqlash va barqaror foydalanish uchun iqtisodiy va ijtimoiy omillar boʻyicha ekspertiza va siyosiy maslahatlar beradi.

• Taʼlim va aloqa komissiyasi (MSK)

MSK manfaatdor tomonlarga tabiiy resurslardan barqaror foydalanish boʻyicha vakolat berish va oʻqitish uchun aloqa va taʼlimdan strategik foydalanish tarafdori.

• Ekotizimlarni boshqarish komissiyasi (CEM)

CEM tabiiy va oʻzgartirilgan ekotizimlarni boshqarish boʻyicha tajribani taqdim etadi.

Mukofotlari

1993-yilda tashkilot „Moviy sayyora“ mukofotiga sazovor boʻlgan.

Tanqid

TMXI (1980-yillargacha) odamlarni, shu jumladan aborigenlarni qoʻriqlanadigan hududlardan olib tashlashni oʻz ichiga olgan „Yellowstone modeli“ ga sodiqligi uchun tanqid qilingan. Ushbu siyosatning eng mashhur misoli Afrikadagi milliy bogʻlardan masailarning koʻchirilishi boʻlgan^[3][9]. Tashkilot, shuningdek, Vyetnamdagi Coca-Cola kabi davlat idoralari va yirik tijorat kompaniyalari bilan juda yaqin hamkorlik qilgani uchun tanqid qilingan.

Manbalar

1. „Razan al Mubarak becomes first woman from the Arab world to head IUCN“ (2021-yil 8-sentyabr).
2. „IUCN 2019 Accounts“ (Wayback Machine saytida 11 December 2021 sanasida arxivlangan). IUCN. Retrieved 23 July 2022.
3. „Kenya: The Maasai Stand up to IUCN Displacement Attempts from their Forest“. World Rainforest Movement. 2017-yil 27-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2014-yil 2-dekabr.
4. Block, Ben „Environmentalists Spar Over Corporate Ties“. Worldwatch Institute. worldwatch.org. 2018-yil 16-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2018-yil 26-mart.
5. The green web: a union for world conservation. Earthscan^(ingl.). ISBN 1 85383 595 1.
6. „About IUCN“. IUCN. 2021-yil 1-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2014-yil 17-noyabr.
7. „Архивированная копия“. 2016-yil 8-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2016-yil 19-yanvar.
8. „Antelope Specialist Group“. 2017-yil 16-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2017-yil 16-mart.
9. Block, Ben „Environmentalists Spar Over Corporate Ties“. Worldwatch Institute. worldwatch.org. 2018-yil 16-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2018-yil 26-mart.

Havolalar

• Rasmiy sayti
• Mejdunarodnie konvensii po atmosfere i klimatu i interesi Rossii geo.web.ru saytida
• redbook.ru – TMXI Qizil roʻyxati toifalari va mezonlari.