From Wikipedia, the free encyclopedia
Gay Yuliy Sezar Avgustus Germanikus (12-yil 31-avgust — 41-yil 24-yanvar) — Kaligula nomi bilan tanilgan uchinchi Rim imperatori. 37-yildan 41-yil oʻldirilishiga qadar hukmronlik qilgan. U Rim generali Germanik va Avgustning nabirasi katta Agrippinaning oʻgʻli edi. Kaligula Rim imperiyasining hukmron oilasida tugʻilgan. Mazkur oila shartli ravishda Yuliy-Klavdiy sulolasi deb ataladi.
Kaligula | |
---|---|
Kaligula hukmronligi davrida ishlangan marmar byusti. Hozirda Metropoliten sanʼat muzeyida saqlanmoqda. | |
Rim imperatori | |
Saltanat | 37-yil 16-mart — 41-yil 24-yanvar |
Oʻtmishdoshi | Tiberiy |
Davomchisi | Klavdiy |
Tugʻilishi |
Gaius Julius Caesar[1] milodiy 12-yil 31-avgust Antium, Rim Italiyasi |
Vafoti |
24-yanvar 41-yil (28 yoshda) Palatin, Rim |
Dafn etilgan joy | Avgustlar mavzoleyi |
Turmush oʻrtogʻi |
|
Sulola | Yuliy-Klavdiy |
Otasi | Germanicus |
Onasi | Katta Agrippina |
U Gay Yuliy Sezar sharafiga nomlangan boʻlsa-da, Germaniyadagi yurish paytida otasining askarlaridan „Kaligula“ („kichik kaliga“, harbiy etikning bir turi) laqabini oldi. Germanicus 19-yilda Antioxiyada vafot etganidan soʻng Agrippina olti farzandi bilan Rimga qaytib keldi. U yerda Tiberiy bilan orasida jiddiy mojaro kelib chiqdi. Nihoyat, mojaro Agrippina oilasining yoʻq qilinishiga olib keldi. Kaligula oilaning tirik qolgan yagona erkak aʼzosi edi. 26-yilda Tiberiy jamoatchilik orasidan Kapri oroliga ketdi. Kaligula 31-yilda orolda unga qoʻshildi. 37-yilda imperator oʻlimi rasman eʼlon qilingach, Kaligula imperator boʻldi. Kaligula hukmronligi davri haqida bir nechta manbalar saqlanib qolgan. Manbalarda u hukmronligining dastlabki olti oyida olijanob va moʻtadil imperator sifatida tasvirlangan. Hukmronligining olti oyidan soʻng manbalarda uning shafqatsizligi, sadizmi, isrofgarchiligi va jinsiy buzuqligiga eʼtibor qaratilib, aqldan ozgan zolim tiran sifatida tasvirlangan.
Ushbu manbalarning ishonchliligi shubhali boʻlsa-da, Kaligula oʻzining qisqa hukmronligi davrida imperatorning cheklanmagan shaxsiy qudratini oshirishga harakat qilgan. Bu yoʻlda prinsipat ichidagi kompensatsiya kuchlari bilan ziddiyatga ham borib qolgan. U katta eʼtiborini uchun ulkan qurilish loyihalari va hashamatli turar-joylarga qaratdi. Rimda ikkita suv oʻtkazgich: Aqua Klavdiya va Anio Novus qurilishini boshladi. Uning hukmronligi davrida imperiya yarim mustamlaka Mavritaniyani viloyat sifatida qoʻshib oldi. 41-yil boshlarida Kaligula pretoriya gvardiyasi zobitlari, senatorlar va saroy ayonlarining fitnasi natijasida oʻldirildi. Biroq fitnachilarning imkoniyatdan foydalanib, Rim respublikasini tiklashga urinishi barbod boʻldi. Kaligula oʻldirilgan kuni pretorlar Kaligulaning amakisi Klavdiyni imperator deb eʼlon qilishdi. Kaligulaning oʻlimi Yuliy Sezar sulolasining erkak naslida rasmiy tugashini belgilab berdi. Ammo Yuliy-Klavdiy sulolasi uning jiyani Neron vafotigacha hukmronlik qilishda davom etdi.
Gay Yuliy Sezar milodiy 12-yilning 31-avgustida Antiumda tug‘ilgan[2]. U Mark Antoniyning nevarasi Germanicus va uning ikkinchi amakivachchasi, Agrippa Mark Vipsaniy va katta Julianing qizi Katta Agrippinaning uchinchi farzandi edi[2]. Shuningdek, u Germanicusning ukasi va boʻlajak imperator Klavdiyning jiyani edi[3]. Gayning ikkita akasi Neron va Drusus[2] va uchta opasi: Agrippina Kichik, Yuliya Drusilla va Yuliya Livillalar bor edi[2][4]. Ikki uch yoshlarida Gay otasi Germanicus bilan Germaniya shimolidagi yurishlarda qatnashdi[5]. U miniatyurada askar kiyimida, jumladan, harbiy etiklar (kaligae) va zirh kiygan holda tasvirlangan[5]. Askarlar unga Kaligula („kichik [askar] etik“) degan laqab qoʻyishdi[6]. Manbalarga koʻra, Gay ushbu laqabni yoqtirmagan[7].
Germanicus milodiy 19-yilda Suriya viloyatining Antioxiya shahrida 33 yoshida vafot etdi. Suetoniusning taʼkidlashicha, Germanicusni Tiberiyning agenti zaharlagan. Tiberiy Germanicusni siyosiy raqib sifatida koʻrgan[8]. Otasining oʻlimidan soʻng Kaligula Tiberiy bilan munosabatlari yomonlashishiga qadar onasi Agripinna bilan birga yashadi[9]. Tiberiy Agrippinaning boʻlajak eri oʻziga raqib boʻlishidan qoʻrqib, Agrippinaga boshqa turmush qurishga ruxsat bermadi[10]. Agrippina va Kaligulaning ukasi Neron 29-yilda vatanga xiyonatda ayblanib, surgun qilingan[11][12]. Oʻsmir Kaligula oʻzining katta buvisi (Tiberiyning onasi) Livia qaramogʻiga yuborildi[9]. Liviyaning oʻlimidan keyin u buvisi Antonia Minor qaramogʻiga yuborildi[9]. 30-yilda Kaligulaning ukasi Drusus xiyonatda ayblanib qamoqqa tashlangan, yana bir ukasi Neron esa surgunda ochlik tufayli yoki oʻz joniga qasd qilish tufayli vafot etgan[12][13]. Suetoniusning yozishicha, onasi va akalari surgun qilingandan soʻng Kaligula va uning opa-singillari harbiylarning qatʼiy nazorati ostidagi Tiberiy asirlariga aylanishgan edilar[14]. 31-yilda Kaligula Kaprida Tiberiyning shaxsiy qaramogʻiga topshirildi va u yerda olti yil yashadi[9]. Koʻpchilikni hayratda qoldirgan holda Tiberiy Kaligulani saqlab qoldi[15]. Rim tarixchilari Kaligulani xavf-xatarni yaxshi anglagan va Tiberiyga nisbatan noroziligini yashirgan ajoyib tabiiy aktyor sifatida tasvirlashgan[9][16]. Bir tarixchi Kaligula haqida shunday degan: „Hech qachon undan yaxshi xizmatkor yoki undan yomon xoʻjayin boʻlmagan!“[9][16].
Kaligula onasi va ukasi uchun qasos olish maqsadida Tiberiyni xanjar bilan oʻldirishni rejalashtirgani daʼvo qilinadi. Ammo qurolni Tiberiyning yotoqxonasiga olib kelib, u imperatorni oʻldirmagan, balki xanjarni yerga tashlagan. Taxminlarga koʻra, Tiberiy suiqasd rejalari haqida bilgan. Lekin hech qachon bunga chora koʻrishga jur’at eta olmagan[17]. Suetoniusning taʼkidlashicha, Kaligula shu vaqtlardayoq shafqatsiz va yovuz boʻlgan. Tiberiy Kaligulani Kapriga olib kelganida, uning maqsadi Kaligulaning yashashiga imkon berish edi. Biroq u oʻzi va barcha odamlarni halokatga uchratganini, Rim xalqi va dunyo uchun phaethon ilonni tarbiyalayotganini bilmas edi."[18]. 33-yilda Tiberiy Kaligulaga faxriy quaestorlik unvonini berdi. U imperator boʻlgunga qadar bu lavozimni saqlab qoldi[19]. Bu orada Kaligulaning onasi ham, ukasi Drusus ham qamoqda vafot etishdi[20][21]. Kaligula 33-yilda Junia Klaudilla bilan turmush qurgan. Ammo u keyingi yili tugʻish paytida vafot etgan[17]. Kaligula vaqtini muhim ittifoqchi boʻlgan Pretoriya prefekti Naevius Sutorius Makro bilan doʻstlashishga sarfladi[17]. Makro Tiberiyga Kaligula haqida yaxshi gapirib, imperatorning Kaligulaga nisbatan shubhalarini bostirishga harakat qildi[22]. 35-yilda Kaligula Tiberius Gemellus bilan birga Tiberiyning mulkiga qoʻsh merosxoʻr etib tayinlandi[23].
Tiberiy milodiy 37-yil 16-martda vafot etgach, uning mulki hamda prinsipat unvonlari Kaligula va Tiberiyning nabirasi Gemellusga qoldirildi. Ular birgalikda merosxoʻr boʻlishlari kerak edi. Bu vaqtda Tiberiy 77 yoshda va oʻlim toʻshagida boʻlsa ham, baʼzi qadimgi tarixchilar uni oʻldirilgan deb taxmin qilishadi[17][24]. Tatsitning yozishicha, Makro Kaligulaning hukmron boʻlishini tezlashtirish maqsadida Tiberiyni yostiq bilan oʻldirgan va bu Rim xalqini xursand qilgan[24]. Suetonius esa qotillikni Kaligula amalga oshirgan boʻlishi mumkin, deb yozadi[17]. Ushbu maʼlumotlar boshqa qadimgi tarixchilar tomonidan qayd etilmagan. Tiberiy hukmronligi davrida yashagan oqsoqol Seneka va Filon, shuningdek, Iosif Tiberiy tabiiy oʻlim natijasida oʻlganini qayd etgan[25]. Makro tomonidan qoʻllab-quvvatlangan Kaligula Tiberiyning Gemellusga nisbatan vasiyatini Gemellus aqldan ozganligi sababli bekor qildi. Ammo u Tiberiyning istaklarini amalga oshirdi[26]. 18-martda Senat Kaligulani imperator deb eʼlon qildi[27]. U prinsipat vakolatlarini qabul qildi. 28-mart kuni Rimda boshqa taxalluslar qatori uni „bizning chaqalogʻimiz“ va „yulduzimiz“ deb olqishlagan olomon qarshisiga chiqdi[27][28].
Kaligula „butun dunyoda, quyosh chiqishidan to botishigacha“ hammani hayratda qoldirgan birinchi imperator sifatida tasvirlangan[29]. Kaligula koʻpchilikka mashhur Germanikning sevimli oʻgʻli boʻlgani[28] va Tiberiy boʻlmagani uchun ham sevilgan[30]. Suetoniusning soʻzlariga koʻra, yangi hukmronlik boshlanishini nishonlash uchun uch oylik ommaviy xursandchilik vaqtida 160 000 dan ortiq hayvonlar qurbon qilingan[31][32]. Filon Kaligula hukmronligining dastlabki yetti oyini butunlay baxtli davr deb taʼriflagan[33]. Kaligulaning dastlabki harakatlarining koʻplari siyosiy xarakterga ega boʻlsa-da, ruhiy jihatdan saxiy edi[26]. Qoʻllab-quvvatlashlari uchun harbiylarga, jumladan, pretoriya gvardiyasiga, shahar qoʻshinlariga va Italiyadan tashqaridagi armiyaga bonuslar berdi[26]. Tiberiyning xiyonatlar haqidagi hujjatlarini yoʻq qildi. Vatanga xiyonat boʻyicha sud jarayonlari oʻtmishda qolganini eʼlon qildi. Surgunga yuborilganlarni oqladi[34]. Imperator soliq tizimidan zarar koʻrganlarga yordam berdi. Baʼzi jinsiy deviantlarni quvib chiqardi. Omma uchun dabdabali tomoshalar, shu jumladan gladiator oʻyinlarini joriy etdi[35][36]. Kaligula onasi va akalarining suyaklarini yigʻdirib, olib keldi va qoldiqlarni Avgustlar xilxonasiga qoʻydi[37].
37-yil oktyabrda Kaligula ogʻir kasal boʻlib qoldi yoki ehtimol zaharlandi. Tez orada kasallikdan tuzalib ketdi, lekin koʻpchilik kasallik yosh imperatorni shaytonga aylantirganiga ishonishdi. Tuzalgach oʻziga yaqin boʻlgan yoki jiddiy tahdid deb bilgan kishilarni oʻldirishni yoki surgun qilishni boshladi. Ehtimol, Kaligulaning kasalligi oʻlimini va boshqalarning oʻrniga koʻtarilish istagini namoyon qilgan boʻlishi mumkin[38]. U amakivachchasi va asrab olingan oʻgʻli Tiberiy Gemellusni qatl qildi. Bu ishi Kaligula va Gemellusning buvisi Antonia Minorni gʻazablantirdi. Suetonius maʼlumotlarida Kaligula ayolni zaharlaganiga ishora qilsa-da, Antonia oʻz joniga qasd qilgani aytiladi. Kaligula oʻz qaynotasi Mark Junius Silanus va qaynogʻasi Mark Lepidusni ham qatl qilgan. Kaligula amakisi Klavdiyni faqatgina ermak sifatida saqlashni xohlagani uchun tirik qoldirildi. Sevimli singlisi Julia Drusilla 38-yilda isitmadan vafot etdi. Qolgan ikki singlisi Livilla va Kichik Agrippina surgun qilindi. U Agrippaning nabirasi boʻlishdan nafratlangan. Onasi Avgust va qizi Katta Yuliya oʻrtasidagi ishqiy munosabatlar natijasida homilador boʻlgan degan yolgʻonni takrorlab, Avgustga tuhmat qilgan[39].
38-yilda Kaligula oʻz eʼtiborini siyosiy va davlat islohotlariga qaratdi. Tiberiy hukmronligi davrida ommaga eʼlon qilinmagan davlat mablagʻlari hisoblarini nashr etdi. Yongʻinlarda mol-mulkini yoʻqotganlarga yordam berdi, baʼzi soliqlarni bekor qildi va gimnastika tadbirlarida jamoatchilikka mukofotlar berdi. Otliq va senatorlik ordenlariga yangi aʼzolar uchun ruxsat berdi[41]. Kaligulaning eng muhim islohoti saylov amaliyotini tiklagani boʻldi[42]. Kassius Dioning soʻzlariga koʻra, bu xatti-harakat „olomonni quvontirsa-da, aqlli odamlarni ranjitdi. Agar idoralar yana koʻpchilik qoʻliga oʻtsa… koʻp falokatlarga olib kelishi haqida oʻylay boshlashdi“[43]. Oʻsha yili Kaligula odamlarni sudsiz qatl qilgani va Pretoriya prefekti Makroni oʻz joniga qasd qilishga majburlagani uchun tanqid qilindi. Makro katta ehtimol bilan Kaligula isitmadan oʻlishi mumkin boʻlgan holda Gemellus bilan ittifoq tuzishga urinishi tufayli imperator eʼtiboridan chetda qolgan edi[44].
Kassius Dioning soʻzlariga koʻra, 39-yilda moliyaviy inqiroz yuzaga kelgan[44]. Suetonius bu inqirozning boshlanishini 38 yil degan[45]. Kaligulaning qoʻllab-quvvatlash, saxiylik va isrofgarchilik uchun qilgan xarajatlari mamlakat xazinasini tugatdi. Qadimgi tarixchilarning taʼkidlashicha, Kaligula odamlardan mulklarini tortib olish uchun yolgʻon ayblovlar qoʻyish, jarimaga tortish va hatto oʻldirishni boshlagan[46]. Tarixchilar Kaligulaning yana bir qator umidsiz choralarini ham tasvirlashgan. Pul toʻplash uchun Kaligula xalqdan davlatga qarz berishni soʻradi[47]. Huquqiy daʼvolar, to‘ylar va fohishalikdan ham soliq undirgan[48]. Kaligula shoularda gladiatorlarning hayotini kim oshdi savdosiga qoʻyishni ham boshlagan[46][49]. Tiberiyga boyliklarni qoldirish haqidagi vasiyatnomalar Kaligulagaga qoldirish uchun qayta talqin qilindi[50]. Talonchilik yo‘li bilan mulkka ega bo‘lgan yuzboshilar o‘ljalarni davlatga topshirishga majbur bo‘ldilar[50]. Magistral yo‘llarning amaldagi va sobiq komissarlari malakasizlik va o‘zlashtirishda ayblanib, pullarni qaytarishga majburlangan[50].
Suetoniusning yozishicha, Kaligula hukmronligining birinchi yilida Tiberiy toʻplagan 2,7 milliard sestersiy mablagʻni isrof qilgan[45]. Jiyani Neron Gay Tiberiy qoldirib ketgan ulkan boylikni qisqa vaqt ichida sarflab yuborganiga ham havas qildi, ham qoyil qoldi[51]. Biroq, baʼzi tarixchilar Suetonius va Dio keltirgan sestersiylar miqdorining koʻpligiga shubha bilan qarashgan. Uilkinsonning soʻzlariga koʻra, Kaligula oʻz hukmronligi tanga zarb qilish uchun qimmatbaho metallardan foydalanganligi xazina hech qachon bankrot boʻlmaganidan dalolat beradi[52]. Biroq, u „imperatorning shaxsiy boyligi va davlat boshligʻi sifatidagi daromadi oʻrtasidagi boʻlinish“ kamayganligi sababli, „tortiq qilingan boylik“ faqat xazina hisobidan boʻlganini aniqlash qiyinligini taʼkidlagan[52]. Bundan tashqari, Alston Kaligulaning vorisi Klavdiy 41-yilda imperatorlik gvardiyasining har bir aʼzosiga 15000 sestersiy hadya qililigi haqida maʼlumot bergan[24]. Bu esa Rim xazinasi toʻlovga qodir ekanligini koʻrsatadi[53]. Juda qisqa muddatli ocharchilik yuz berdi. Ehtimol bunga moliyaviy inqiroz sabab boʻlgan, ammo Suetoniusning taʼkidlashicha, bu holat Kaligulaning jamoat mulklarini tortib olishi natijasida yuzaga kelgan[46]. Senekaning soʻzlariga koʻra, Kaligula donni qayiqda emas ponton koʻprigi orqali tashishni joriy etgani sababli don importi toʻxtatilgan[54].
Moliyaviy qiyinchiliklarga qaramay, Kaligula hukmronligi davrida bir qator qurilish loyihalarini boshladi. Ularning baʼzilari jamoat manfaati uchun, boshqalari esa oʻzi uchun edi. Iosif Kaligulaning Rhegium va Sitsiliya portlarini yaxshilashi, Misrdan don importini oshirishga imkon berganini eng katta hissasi sifatida tasvirlagan[55]. Bu yaxshilanishlar ocharchilikka qarshi tadbirlar boʻlishi mumkin[56]. Kaligula Avgust ibodatxonasi, Pompey teatri va Saepta yonida amfiteatr qurdi[57]. Kaligula imperator saroyini ham kengaytirdi[58]. Keyinchalik Aqua Claudia va Anio Novus suv oʻtkazgichlari qurilishini boshladi. Pliniy Elder ularni muhandislik moʻjizasi deb hisoblagan[59]. Keyin Kaligula Gay va Neron sirki deb nomlanuvchi katta avtodrom qurdi. Uning oʻrtasiga dengiz orqali olib kelingan Misr obeliski (hozirda Vatikan obeliski deb nomalanadi) joylashtirilgan edi[60].
Kaligula Sirakuzada shahar devorlari va xudolar ibodatxonalarini taʼmirladi[57]. Yangi yoʻllar qurdi va yoʻllarni yaxshi holatda ushlab turish uchun taʼmirladi[61]. Kaligula Samosdagi Polikrat saroyini qayta qurishni, Efesdagi Didimiy Apollon ibodatxonasi qurilishini tugatishni va Alp togʻlarida shahar qurishni rejalashtirgan edi[57]. Shuningdek, Yunonistondagi Korinf boʻyni orqali kanal qazishni rejalashtirgan va ish jarayonini tekshirish uchun bosh yuzboshini yuborgan[57]. 39-yilda Kaligula Baiae portidan qoʻshni Puteoli portiga qadar ikki mildan koʻproq masofaga choʻzilgan kemalardan ponton sifatida foydalangan holda vaqtincha suzuvchi koʻprik qurishni buyurib, ajoyib stunni amalga oshirdi[62][63]. Aytishlaricha, koʻprik Fors qiroli Kserksning Gellespontni kesib oʻtgan ponton koʻprigi bilan raqobatlashishi mumkin edi[63]. Suzishni bilmaydigan Kaligula[64] koʻprikdan Makedoniyalik Iskandarning koʻkrak nishonini taqqan oʻzining sevimli oti Incitatusga minib oʻtdi[63]. Tiberiyning maʼlumotiga koʻra, Kaligulaning bu harakati folbin Mendeslik Trasillning Kaligulaning „Bayae koʻrfazi boʻylab ot minib oʻtishi kabi imperator boʻlish imkoniyati yoʻq“ degan bashoratiga zid edi[63].
Kaligula oʻzi uchun ikkita katta kema yasatgan (ular 1930-yilda Nemi koʻli tubidan topilgan). Kemalar qadimgi dunyoning eng katta kemalaridan edi. Kichikroq kema maʼbuda Dianaga bagʻishlab yaratilgan. Kattaroq kema mohiyatan marmar pollar va vodoprovod tizimi bilan jihozlangan suzuvchi saroy edi[65]. Kemalar 1944-yilda Ikkinchi jahon urushi davridagi hujumdan keyin yonib ketgan. Ularning korpuslaridan deyarli hech narsa qolmagan, ammo koʻplab arxeologik xazinalar Nemi koʻlidagi muzeyda va Rimdagi Nazionale Romano muzeyida (Palazzo Massimo) saqlanib qolgan[66]. 39-yilda Kaligula va Rim Senati oʻrtasidagi munosabatlar yomonlashdi[67]. Kelishmovchilik mavzusi nomaʼlum. Biroq, bir qator omillar janjalni kuchaytirgan. Senat 26-yilda Tiberiyning Kapriga ketishi va Kaligulaning hokimiyatga kelishiga qadar davrda imperatorsiz hukmronlik qilishga odatlangan edi[68]. Bundan tashqari, Tiberiyning vatanga xiyonat boʻyicha sudlari Asinius Gallus kabi bir qator Julianparast senatorlarni yoʻq qildi[68]. Kaligula Tiberiyning vatanga xiyonat boʻyicha sud ishlari yozuvlarini koʻrib chiqib, sud jarayonlaridagi harakatlarga asoslangan holda koʻplab senatorlar ishonchli emas degan qarorga keldi[67]. Kaligula yangidan tergov va sud jarayonlari oʻtkazishni buyurdi[67]. Konsulni almashtirdi va bir nechta senatorlarni oʻlimga hukm qildi[69]. Suetoniusning xabar berishicha, boshqa senatorlar Kaligula bilan hisoblashishga majbur boʻlishgan[69]. Senatdagi mojarolardan koʻp oʻtmay, Kaligula bir qator qoʻshimcha fitnalarga duch keldi[70]. 39-yil oxirida qaynogʻasi ishtirokidagi fitna toʻxtatildi[70]. Koʻp oʻtmay, Germaniya gubernatori Gney Kornelius Lentulus Gaetulikus fitnaga aloqadorlikda ayblanib qatl etildi[70].
40-yilda Kaligula Rim imperiyasi chegaralarini Mavritaniyalik Ptolemey tomonidan boshqariladigan Rimning qoʻgʻirchoq shohligi boʻlgan Mavritaniyaga qadar kengaytirdi[2]. Kaligula Ptolemeyni Rimga taklif qildi va toʻsatdan qatl qildi[71]. Mavritaniya Kaligula tomonidan qoʻshib olindi. Keyinchalik Malua daryosi bilan ajratilgan Mavritaniya Tingitana va Mavritaniya Caesariensis nomli ikki provinsiyaga boʻlingan[72]. Pliniyning taʼkidlashicha, boʻlinish Kaligulaning rejasi edi. Dioning taʼkidlashicha, 42-yilda boʻlgan qoʻzgʻolonni Gay Suetonius Paulinus va Gney Hosidius Geta bostirgan va boʻlinish shundan keyin sodir boʻlgan[73]. Bu chalkashlik Kaligula viloyatni boʻlishga qaror qilganligini anglatishi mumkin, ammo qoʻzgʻolon boʻlinishni bevosita amalga oshirgan omil boʻlgan[74]. Ikki viloyatning birinchi mashhur gubernatori Markus Fadius Celer Flavianus boʻlib, u 44-yilgacha ishlagan[74].
39-44-yillardagi Mavritiya voqealari tafsilotlari aniq emas. Kassius Dio Kaligulaning Mavritaniyani qoʻshib olishi toʻgʻrisida butun bob yozgan, ammo ushbu material yoʻqolib ketgan[75]. Aftidan, Kaligulaning harakati qatʼiy shaxsiy siyosiy motivga ega edi. Ushbu motiv esa amakivachchasi Ptolemeydan qoʻrquv va hasad boʻlishi mumkin. Shuning uchun ham chegaralarni kengaytirish keskin harbiy yoki iqtisodiy ehtiyojlardan kelib chiqmagan boʻlishi mumkin[76]. Biroq, Tacfarinas qoʻzgʻoloni Afrika Prokonsulariysining gʻarbiy tomoniga qanchalik taʼsir qilganligini va Mavritaniya qirollari provinsiyani himoya qila olmasligini koʻrsatdi. Shuning uchun Kaligulaning harakati kelajakdagi potentsial tahdidlarga oqilona javob boʻlishi mumkin edi[74].
Kaligula, shuningdek, chegaralarni Britaniyaga qadar kengaytirish uchun jiddiy harakat qildi[2]. Britanniyaga nisbatan shimoliy kampaniya amalga oshirilib, toʻxtatildi[75]. Ushbu yurish gʻalaba nishonasi sifatida gallar german qabilalari kabi kiyinitirilgani va „dengiz oʻljasi“ boʻlishi uchun Rim qoʻshinlariga chigʻanoqlar yigʻish buyurilganligi tufayli qadimgi tarixchilar tomonidan masxara qilinadi[77]. Bir nechta asosiy manbalar aniq nima sodir boʻlgani haqida tugal maʼlumot bermagan. Zamonaviy tarixchilar mazkur harakatlarni tushuntirishga harakat qilib, koʻplab nazariyalarni ilgari surishgan. La-Mansh boʻylab sayohat shunchaki mashgʻulot va skautlik missiyasi boʻlishi ham mumkin edi[78]. Oldilariga qoʻyilgan vazifa Britaniya rahbari Adminiusning taslim boʻlishini taʼminlash boʻlishi mumkin edi[79]. „Dengiz chigʻanoqlari“ yoki lotincha konchae, ayol jinsiy aʼzolari (ehtimol, qoʻshinlar fohishaxonalarga tashrif buyurishgan) yoki qayiqlar (ehtimol ular bir nechta kichik Britaniya qayiqlarini qoʻlga kiritgan) kabi boshqa oʻljalar haqidagi maʼlumotlar metafora boʻlishi mumkin[80]. Britaniyani zabt etishga keyinchalik Kaligulaning vorisi Klavdiy davrida erishildi.
Bir necha qoʻgʻirchoq qirollar Rimga Kaligulaga hurmat koʻrsatish uchun kelganlarida, ularning nasl-nasabi haqida surishtiradi va goʻyoki Gomerning quyidagi soʻzlarini aytgan[81]: „Mamlakatda bir xo‘jayin, bir podshoh bo‘lsin“[58]. 40-yilda Kaligula siyosiy roliga dinni kiritgan juda ziddiyatli siyosatni amalga oshira boshladi. Kaligula jamoatchilikka Gerkules, Merkuriy, Venera va Apollon kabi turli xudolar va yarim xudolar kabi kiyingan holda koʻrinish bera boshladi[82]. Xabar qilinishicha, siyosatchilar bilan uchrashganda oʻzini xudo deb atagan va jamoat hujjatlarida vaqti-vaqti bilan „Yupiter“ deb ham tilga olingan[83][84]. Osiyo provinsiyasidagi Miletda Kaligulaga sigʻinish uchun muqaddas joy ajratilgan, Rimda esa unga sigʻinish uchun ikkita ibodatxona qurilgan[84]. Forumdagi Kastor va Pollux ibodatxonasi toʻgʻridan-toʻgʻri Palatindagi imperator qarorgohi bilan bogʻlangan va Kaligulaga bagʻishlangan[84][85].
Kaligula vaqti-vaqti bilan jamoatchilik orasida paydo boʻlib, oʻzini xudo sifatida koʻrsatardi. Kaligula Rim boʻylab joylashgan turli xil xudolar haykallarining boshlarini oldirib tashladi va ularning oʻrniga oʻzinikini qoʻydi[86]. Aytishlaricha, oʻziga Neos Helios, yaʼni „Yangi Quyosh“ sifatida sajda qilishlarini xohlagan. Darhaqiqat, u Misr tangalarida quyosh xudosi sifatida tasvirlangan[87]. Kaligulaning diniy siyosati oʻzidan oldingi hukmdorlarnikidan uzoqlashdi. Kassius Dioning soʻzlariga koʻra, sharqda tirik imperatorlarga, Rimda esa oʻlik imperatorlarga ilohiy sifatida sigʻinish mumkin edi[88]. Vaqti-vaqti bilan Augusrtus ommani oʻz ruhiga sigʻinishga majburlagan. Biroq, Dioning taʼkidlashicha, mazkur harakat odatda imperatorlar xalq oldida chiqish qilishdan uyalganligi sababli qilingan[88]. Kaligula yanada oldinga qadam tashladi va Rimdagilarni, shu jumladan senatorlarni ham oʻziga tirik xudo sifatida sigʻinishlarini buyurdi[89].
Kaligula oʻz hukmronligi davrida sharqiy hududlarda bir nechta tartibsizliklar va fitnalarni bostirishi kerak boʻldi. 37-yilda Kaligula imperator boʻlganidan keyin Bataneyya va Traxonit hududlarining gubernatori boʻlgan yaxshi doʻsti Herod Agrippa bu ishlarda unga yordam berdi[90]. Sharqdagi keskinlikning sababi yunon madaniyati, Rim huquqi va imperiyadagi yahudiylarning huquqlari masalalarini oʻz ichiga olgan holda murakkab edi. Kaligula Misr prefekti Aulus Avilius Flakka ishonmadi. Flak Tiberiyga sodiq boʻlgan, Kaligulaning onasiga qarshi til biriktirgan va Misr separatistlari bilan aloqada boʻlgan[91]. 38-yilda Kaligula Agrippani Aleksandriyaga Flakni tekshirish uchun yubordi[92]. Filonning soʻzlariga koʻra, bu tashrif Agrippani yahudiylar hukmdori deb bilgan yunon aholisi tomonidan masxara qilingan[93]. Natijada shaharda tartibsizliklar boshlangan[94]. Kaligula bunga javoban Flakni lavozimidan olib tashladi va uni qatl qildi[95].
39-yilda Agrippa amakisi, Galileya va Pereya tetraxi Herod Antipasni Parfiya yordamida Rim hukmronligiga qarshi qoʻzgʻolon koʻtarishni rejalashtirganlikda aybladi. Hirod Antipas aybini tan oldi. Kaligula uni surgun qildi. Agrippa oʻz hududlari bilan taqdirlandi[96]. 40-yilda Iskandariyada yahudiylar va yunonlar oʻrtasida yana gʻalayonlar boshlandi[97]. Yahudiylar imperatorni hurmat qilmaslikda ayblangan[97]. Jamniya shahrida nizolar yuz berdi[98]. Yahudiylar loydan qurbongoh oʻrnatilishidan norozi boʻlib, uni vayron qilishdi[98]. Bunga javoban Kaligula Quddusdagi yahudiylar ibodatxonasida oʻz haykalini oʻrnatishni buyurdi[99]. Bu yahudiy monoteizmiga zid boʻlgan talab edi[100]. Shu nuqtai nazardan, Filo Kaligula „yahudiylarga juda shubha bilan qaragan, goʻyo ular oʻziga qarama-qarshi boʻlgan istaklarni qadrlaydigan yagona odamlardir“ deb yozgan[100].
Suriya gubernatori Publius Petronius agar berilgan buyruq bajarilsa, fuqarolar urushi boshlanib ketishidan qoʻrqib, uni amalga oshirishni deyarli bir yilga kechiktirdi[101]. Agrippa nihoyat Kaligulani buyruqni oʻzgartirishga koʻndirdi[97]. Biroq, Kaligula oʻz haykalini Quddus ibodatxonasida oʻrnatish boʻyicha ikkinchi marta buyruq berdi. Buning uchun Rimda zarhal misdan Kaligulaning ulkan oʻlchamdagi yana bir haykali yasalgan. Biroq, Iosifning soʻzlariga koʻra, haykalni olib ketayotgan kema yoʻldaligida, Petroniusga Kaligulaning oʻlimi haqidagi xabar yetib boradi. Shu bilan mazkur haykal oʻrnatilmay qolib ketdi[102].
Kaligulaning zamondoshlari Iskandariyalik Filo va Kichik Seneka Kaligulani oʻziga bino qoʻygan va jahldor, oʻta injiq, haddan tashqari koʻp pul sarflovchi va jinsiy aloqada mukkasidan ketib, aqldan ozgan imperator sifatida tasvirlashgan[103]. Kaligula boshqa erkaklarning xotinlari bilan boʻlib, maqtanganlikda[104], shunchaki o‘yin-kulgi uchun odam o‘ldirganlikda[105], qasddan pul isrof qilganlikda, ochlikni keltirib chiqarganlikda[54] va oʻziga sig‘inishlari uchun Quddus ibodatxonasida oʻz haykalini qo‘yishni istaganlikda ayblanadi[99]. Bir marta, oʻzi raislik qilayotgan oʻyinlarda, soqchilariga tanaffus vaqtida tomoshabinlarning katta qismini arenaga tashlashni buyurgan. Chunki bu vaqtda arenada mahbuslarni yirtqich hayvonlar yeb qoʻygan va Kaligula bundan zerikkan edi[106][107].
Yuqoridagi maʼlumotlarni tasdiqlagan Suetonius va Kassius Dioning asarlarida Kaligulaning jinniligi haqidagi qoʻshimcha maʼlumotlar mavjud. Ular Kaligulani opalari Agrippina Kichik, Drusilla va Livilla bilan insest munosabatlar qilganlikda ayblab, oʻzi ham boshqa erkaklar bilan jinsiy aloqa qilganini aytishgan[108]. Bundan tashqari, ular Kaligulaning turli erkaklar, shu jumladan qaynisi Markus Lepidus bilan boʻlgan munosabatlarini ham eslatib oʻtishgan[109][110]. Ularning taʼkidlashicha, Kaligula mantiqsiz harbiy mashgʻulotlar uchun qoʻshin yuborgan[75][111], saroyni fohishaxonaga aylantirgan[47] va eng mashhuri, oʻz oti, Incitatusni konsul qilishni rejalashtirgan yoki shuni vaʼda qilgan[112][113]. Otga xizmat qilish uchun ruhoniyni tayinlagan[84]. Mazkur maʼlumotlarning haqiqat ekanligi bahsli masala. Rim siyosiy madaniyatida jinnilik va jinsiy buzuqlik koʻpincha hukumat kambagʻallashishi natijasida vujudga kelgan[114].
Kaligulaning imperator sifatidagi siyosati Senat, zodagonlar va otliqlar tartibiga nisbatan ayovsiz boʻlgan[115]. Iosifning soʻzlariga koʻra, bu harakatlar Kaligulaga qarshi bir nechta muvaffaqiyatsiz fitnalarga sabab boʻlgan[116]. Oxir-oqibat, Kassiy Chereya boshchiligidagi pretoriya gvardiyasi zobitlari imperatorni oʻldirishga muvaffaq boʻlishgan[117]. Fitna uch kishi tomonidan rejalashtirilgani haqida maʼlumot berilgan. Senat, armiya va otliq ordeni aʼzolarining koʻplari fitnadan xabardor boʻlgan hamda unda ishtirok etgani aytiladi[118]. Vaziyat 40-yilda Kaligula Senatga Rimni doimiy ravishda tark etish va Misrdagi Iskandariyaga koʻchib oʻtishni rejalashtirayotganini eʼlon qilib, u yerda tirik xudo sifatida sigʻinishlariga umid qila boshlaganda yanada keskinlashdi. Shu tariqa Rim imperatori va siyosiy qudratni yoʻqotish ehtimoli koʻpchilik uchun soʻnggi tomchi boʻldi. Bunday harakat Senatni ham, Praetoriya gvardiyasini ham Kaligulaning qatagʻon va buzuqligini toʻxtatishiga imkon qoldirmas edi. Buni hisobga olgan Cherea boshqa fitnachilarni, jumladan Mark Vinisius va Lucius Annius Vinicianuslarni fitnani tezda amalga oshirishga koʻndiradi[manba kerak].
Iosifning soʻzlariga koʻra, Chaerea suiqasd uchun siyosiy sabablarga ham ega edi[119]. Suetonius Kaligulaning Chaereani kamsituvchi ismlar bilan chaqirish holatini koʻrgan[120]. Kaligula Chaereani zaif ovozi va soliq yigʻishdagi qatʼiyatsizligi tufayli ayol deb hisoblagan[121]. Kaligula „Priapus“ va „Venera“ kabi ismlar bilan masxara qilgan[122]. 41-yil 24-yanvarda[124] Kassius Chaerea va boshqa qoʻriqchilar saroy ostida yosh yigitlardan iborat aktyorlik truppasi Ilohiy Avgust uchun bir qator oʻyinlar va dramalar namoyish etayotgan vaqtda Kaligulaga hujum qilishdi[125]. Voqealar rivoji bir manbadan boshqa manbaga bir oz farq qilsa-da, ulardan Chaerea avval Kaligulani pichoqlagan, keyin esa bir qator fitnachilar degan xulosa qilish mumkin[126]. Suetoniusning yozishicha, Kaligulaning oʻlimi Yuliy Sezarnikiga oʻxshardi. Uning taʼkidlashicha, katta Gay Yuliy Sezar (Yuliy Tsezar) ham, kichik Gay Yuliy Sezar (Kaligula) ham Kassiy ismli shaxs (Kassius Longinus va Kassius Chaerea) boshchiligidagi fitnachilar tomonidan 30 marta pichoqlangan[127]. Kaligulaga sodiq german gvardiyasi yetib kelganida, imperator allaqachon oʻlgan edi. German gvardiyasi bir nechta qotil va fitnachilarni, shuningdek, baʼzi begunoh senatorlar va tomoshabinlarni ham oʻldirdi[128]. Yarador boʻlgan fitnachilarni shifokor Arcyon davolagan.
Ushbu voqea sodir boʻlgan Palatin tepaligidagi imperator saroylari ostidagi kriptoportikus (yer osti yoʻlagi) 2008-yilda arxeologlar tomonidan topilgan[129]. Senat Kaligulaning oʻlimidan respublikani tiklash imkoniyati sifatida foydalanishga harakat qildi[130]. Chaerea harbiylarni Senatni qo‘llab-quvvatlashga ko‘ndirishga urindi[131]. Harbiylar esa imperator monarxiyasi gʻoyasiga sodiq qolishdi[131]. Imperatorning doimiy qoʻllab-quvvatlanishidan noqulay holatda qolgan qotillar Kaligulaning rafiqasi Kesoniyani qidirib topib, oʻldirdilar. Ularning kichkina qizi Yuliya Drusillani boshini devorga urib oʻldirdilar[132]. Ular Kaligulaning amakisi Klavdiyga yaqinlasha olmadilar. Askar Gratus Klavdiyni saroy pardasi orqasida yashiringan holda topgach, uni imperatorlik gvardiyasining xayrixoh guruhi[133] shahardan yaqin atrofdagi lagerga olib ketishdi[134]. Klavdiy imperator boʻlgach, imperatorlik gvardiyasining yordamiga tayandi. Klavdiy fitnada ishtirok etgan bir nechta kichik ofitserlarni, shu jumladan Chaereani qatl qilgach, umumiy amnistiya eʼlon qildi[135]. Suetoniusning soʻzlariga koʻra, Kaligulaning jasadi singillari yoqib yuborgunga qadar maysazor ostida qoldirilgan. Kaligula Avgust xilxonasida dafn etilgan. 410-yilda Rimning talon-toroj qilinishi paytida qabrdagi kullar sochilib ketgan.
Kaligula hukmronligi haqida faktlar va tarixiy maʼlumotlarning koʻpchiligi yoʻqolib ketgan. Kaligula bilan zamondosh boʻlgan faqat ikki shaxs — Filo va Senekaning asarlarigina saqlanib qolgan. Filoning On the Embassy to Gaius and Flaccus (oʻzbekcha: Gay va Flakka elchiligida asarida Kaligula hukmronligining dastlabki yillari haqida baʼzi tafsilotlar berilgan. Mazkur asar asosan muallif hamdard boʻlgan Yahudiya va Misrdagi yahudiy aholisi bilan bogʻliq voqealarga bagʻishlangan. Senekaning turli asarlarida Kaligulaning shaxsiyati haqida tarqoq maʼlumotlar keltirilgan. Seneka, ehtimol fitnachilar bilan aloqasi tufayli 39-yilda Kaligula tomonidan oʻldirilgan[136]. Oʻz vaqtida Kaligula haqida tarixiy asarlar yaratilgan, biroq ular hozirda yoʻqolgan. Bundan tashqari tarixiy asarlarni yozgan tarixchilar haddan ortiq tanqid qilgani yoki maqtab yuborgani tufayli ular noxolis deb hisoblanadi[137]. Shunga qaramay, bu yoʻqolgan birlamchi manbalar, Seneka va Filoning asarlari bilan bir qatorda, keyingi davr tarixchilari yozgan va hozirga qadar saqlanib qolgan Kaligula haqidagi ikkinchi va uchinchi darajali tarixiy asarlarning asosi edi. Mazkur asarlarda bir nechta zamondosh tarixchilar nomlari ham saqlanib qolgan. Fabius Rusticus va Kluvius Rufuslar ikkalasi ham Kaligula davrini qoralab yozgan, ammo ularning asarlari saqlanmagan. Fabius Rusticus tarixni notoʻgʻri talqin qilishi bilan mashhur boʻlgan Senekaning doʻsti edi[138]. Kluviy Rufus Kaligulaga suiqasdda ishtirok etgan senator edi[139].
Kaligulaning singlisi, Kichik Agrippina, Kaligula hukmronligi haqida batafsil maʼlumotlarni oʻz ichiga olgan avtobiografiya yozgan, ammo u ham saqlanib qolmagan. Agrippina Kaligulaga qarshi fitna uyushtirgan Markus Lepidus bilan aloqasi uchun haydalgan[70]. Kaligula Agrippinaning oʻgʻli va boʻlajak imperator Neronning merosini tortib oldi. Shoir Gaetulikus Kaligula haqida bir qancha xushomadgoʻy asarlar yaratgan, ammo ular ham saqlanmagan. Kaligula haqida maʼlum boʻlgan maʼlumotlarning asosiy qismi Suetonius va Kassius Dioga tegishli. Suetonius oʻz asarini Kaligula oʻlimidan 80 yil oʻtgach yozgan boʻlsa, Kassius Dio Kaligula oʻlimidan 180 yil oʻtib yozgan. Kassius Dioning ishi bebahodir, chunki u Kaligula hukmronligining xronologiyasini ham yozgan. Bir nechta boshqa manbalar Kaligula haqida cheklangan nuqtai nazardan maʼlumotlar beradi. Iosif Kaligulaning oʻldirilishi haqida batafsil maʼlumot bergan. Tatsit Kaligulaning Tiberiy hukmronligi davridagi hayoti haqida baʼzi maʼlumotlarni bergan. Annallarning yoʻqolgan qismida Tatsit Kaligula haqida batafsil maʼlumot bergan. Pliniy Elderning Tabiiy tarixida Kaligula haqida bir nechta qisqacha maʼlumotlar mavjud. Kaligula haqida maʼlumot beruvchi saqlanib qolgan manbalar kam va ularning hech biri Kaligula davrini ijobiy tasvirlamagan. Manbalarning kamligi Kaligula hukmronligi haqidagi zamonaviy bilimlarda sezilarli boʻshliqlarni vujudga keltirmoqda. Kaligula hukmronligining dastlabki ikki yili haqida juda kam narsa yozilgan. Bundan tashqari, Mavretaniyaning anneksiya qilinishi, Kaligulaning Britaniyadagi harbiy harakatlari va Rim Senati bilan adovati kabi muhim voqealar haqida ham juda qisqa tafsilotlar mavjud. Afsonaga koʻra, Britaniyadagi harbiy harakatlar davomida Kaligula Yevropa dengiz baliqlarini doimiy ovqatlantirishga odatlanib qolgan va bu ish baliqlarning lotincha nomi Coluber caligulensis boʻlishiga olib kelgan[140].
Pliniy Elderdan tashqari saqlanib qolgan barcha manbalarda Kaligula aqldan ozgan deb tavsiflangan. Biroq, ulardagi maʼlumotlar majoziy yoki haqiqat ekanligi maʼlum emas. Bundan tashqari, Kaligulaning shaxsi saqlanib qolgan manbalar orasida mashhur emasligini hisobga olsak, haqiqatni yolgʻondan ajratib olish qiyinlashadi. Soʻnggi manbalar Kaligula xatti-harakatlarining tibbiy sababini ensefalit, epilepsiya yoki meningit ehtimolidan keltirib chiqarishga urinish sababli ikkiga boʻlingan[141]. Kaligula aqldan ozganmi (ayniqsa, hukmronligining boshida kasal boʻlganidan keyin), degan savol javobsiz qolmoqda[141]. Iskandariyalik Filo, Iosif va Seneka Kaligula aqldan ozganligini taʼkidlab, tajribadan kelib chiqqan holda aqldan ozishni shaxsiy xususiyat sifatida tasvirlashgan[96][142][143]. Senekaning taʼkidlashicha, Kaligula imperator boʻlgandan keyin takabbur, gʻazabnok va haqoratlaydigan boʻlib qolgan hamda oʻz shaxsiy kamchiliklarini oʻquvchilar oʻrganishi mumkin boʻlgan misol sifatida keltirgan[144]. Iosifning soʻzlariga koʻra, hokimiyat Kaligulani aql bovar qilmas darajada magʻrur qilib yuborib, oʻzini xudo deb oʻylashga undagan[96]. Iskandariyalik Filoning xabar berishicha, Kaligula 37-yilda hukmronligining sakkizinchi oyida kasallikdan vafot etishiga bir bahya qolganidan keyin shafqatsiz boʻlib qolgan[145]. Juvenalning xabar berishicha, Kaligulaga sehrli eliksir berilgan va bu uni aqldan ozdirgan.
Suetoniusning yozishicha, Kaligula yoshligida „tutqanoq kasalligi“ yoki epilepsiya bilan kasallangan[146][147]. Zamonaviy tarixchilar Kaligula har kuni tutqanoq qoʻrquvi bilan yashagan deb taxmin qilishadi[148]. Suzish imperatorlik taʼlimining ajralmas qismi boʻlishiga qaramay, Kaligula suzishni bilmas edi[149]. Epileptiklarga oʻz vaqtida qutqarilmasa kutilmagan holatlar oʻlimga olib kelishi xavfi tufayli suv havzalarida suzish tavsiya etilmaydi[150]. Manbalarga koʻra, Kaligula toʻlin oy bilan gaplashgan[69]. Oy bilan gaplashish ham epilepsiya kasalligi bilan bogʻliq holat hisoblanadi[151].
Suetonius Kaligulani kasal, ozgʻin va rangpar deb taʼriflagan: „…u baland boʻyli, juda oqarib ketgan, shakli yomon, boʻyni va oyoqlari juda nozik, koʻzlari va chakkalari boʻsh, qoshlari keng va qalin, sochlari ingichka, tojli boshi taqir edi. Tanasining boshqa qismlari ham tuklar bilan qoplangan edi … U jismonan ham, aqlan ham aqldan ozgan, bolaligida tutqanoq kasalligidan aziyat chekkan. Balogʻat yoshida charchoqqa bardoshli edi. Vaqti-vaqti bilan hushidan ketishga moyil boʻlib, bu vaqtda hech qanday harakat qila olmas edi“[152][153]. Rasmiy tiklangan byustlarning ilmiy rekonstruktsiyalariga asoslanib, Kaligula jigarrang sochli, jigarrang koʻzli va ochiq rangli teriga ega deyishimiz mumkin[154]. Baʼzi zamonaviy tarixchilar Kaligula gipertireoz bilan kasallangan deb hisoblashadi[155]. Bu tashxis, asosan, Kaligulaning asabiyligi va Pliniy Elder taʼriflaganidek, „qarashi“ bilan bogʻliq.
2011-yil 17-yanvarda Italiyaning Nemi shahri politsiyasi imperatorga tegishli deb hisoblangan haykalni kontrabanda yo‘li bilan olib ketayotgan o‘g‘rini qo‘lga olgach, Kaligula dafn etilgan joyni aniqlaganliklarini eʼlon qilishdi[156]. Bu daʼvoni Kembrij tarixchisi Meri Beard shubha bilan qarshi oldi[157].
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.