Coffea arabica (/əˈræbɪkə/), arab qahvasi sifatida ham tanilgan, Roʻyandoshlar oilasiga mansub gulli oʻsimlik turi. Bu tur hozirda jahon boʻylab ishlab chiqarilgan kofening taxminan 60 % ini tashkil etuvchi dominant nav hisoblanadi[1]. Arabica qahvasi birinchi marta Yamanda yetishtirilgan va XII asrda hujjatlashtirilgan[2][3].
Taksonomiya
Coffea arabica birinchi boʻlib Amsterdam botanika bogʻidan olingan namunani oʻrganib chiqqan Antoine de Jussieu tomonidan ilmiy taʼriflangan. U oʻsimlikni Jasminum arabicum deb atagan. Linnaeus uni 1737-yilda Coffea turkumiga joylashtirdi[4].
Coffea arabica — Coffea turkimining yagona poliploid turi. Uning diploid turlarida 2n=22 ta xromosomasi bor, coffea arabicada xromosoma soni 4n=44 ta. Xususan, Coffea arabicaning oʻzi Coffea canephora va Coffea eugenioides diploidlari oʻrtasidagi duragaylanish natijasida kelib chiqqan[5], shuning uchun u genomning ikki nusxasi boʻlgan allotetraploidga aylangan. Coffea arabica kelib chiqishidagi bu gibridlanish hodisasi Sharqiy Afrikadagi oʻzgaruvchan atrof-muhit sharoitlari bilan bogʻliq[6].
Tavsif
Yovvoyi oʻsimliklarning boʻyi 9-12 m gacha oʻsadi, barglari qarama-qarshi, oddiy elliptik-tuxumsimon to choʻzinchoq, uzunligi 6–12 centimetr (2.4–4.7 in) kengligi 4–8 centimetr (1.6–3.1 in), rangi yaltiroq quyuq yashil. Gullari oq, diametri 10-15 mm boʻlib. Urugʻlari danak (odatda „gilos“ deb ataladi) diametri 10-15 mm, rangi yorqin qizildan binafsha ranggacha. Meva odatda ikkita urugʻni oʻz ichiga oladi, urugʻlari koʻpincha qahva loviyalari deb ataladi.
Tarqalishi va yashash joyi
Efiopiya janubi-gʻarbiy togʻli hududi uchun endemik[7], Coffea arabica hozir Efiopiyada kam uchraydi. Coffea arabica bugungi kunda oʻnlab mamlakatlarda yetishtiriladi[8]. Odatda past boʻyli buta koʻrinishida oʻsadi. U Janubiy Sudandagi Boma platosidan ham topilgan. Coffea arabica Keniya shimolidagi Marsabit togʻida ham uchraydi, ammo bu haqiqatan ham mahalliy yoki tabiiy hodisa ekanligi nomaʼlum. Yaqinda oʻtkazilgan tadqiqotlar uning tabiiylashtirilganligini tasdiqlaydi[9]. Tur oʻz vatanidan tashqarida, Afrika, Lotin Amerikasi, Janubi- Sharqiy Osiyo, Hindiston, Xitoy, Karib dengizi va Tinch okeanidagi turli orollarda keng tarqalgan[10].
.jpg)
Qahva daraxti birinchi marta 1813-yilda Gavayiga olib kelingan va u taxminan 1850-yilga kelib keng koʻlamda oʻstirila boshlandi[11]. Baʼzi vodiylarda u invaziv begona oʻt hisoblanadi[12]. Shri-Lankaning Kandi shahri yaqinidagi Udavattakele va Gannoruva oʻrmon qoʻriqxonalarida kofe butalari ham muammoli invaziv tur hisoblanadi[13].
Qahva Avstraliyaning Kvinslend va Yangi Janubiy Uelsda 1980—1990-yillardan boshlab ishlab chiqarilgan[14]. Coffea arabicani Kvinslend janubi-sharqida ekologik begona oʻtlar sifatida tasdiqlangan[15][16].
Tarixi
Qovurilgan qahva loviyalaridan (botanika urugʻlari) tayyorlangan qahva haqidagi birinchi yozma yozuvi arab olimlaridan kelib chiqqan boʻlib, ular ish vaqtini uzaytirishda qahvaning foydali ekanligini yozganlar. Yamandagi arablarning qovurilgan loviyadan pivo tayyorlash innovatsiyasi dastlab misrliklar va turklar orasida tarqalgan, keyin esa butun dunyo boʻylab tarqalgan[17]. Indoneziyada Arab kofesini ishlab chiqarish 1699-yilda Yamandan keltirilgan oʻsimliklar orqali boshlangan. Sumatran va Java kabi Indoneziya qahvalari ogʻir vazni va past kislotaligi bilan mashhur. Bu ularni Markaziy Amerika va Sharqiy Afrikadagi yuqori kislotali qahvalar bilan aralashtirish uchun ideal tanlovga aylantiradi[7].
Oʻstirish va foydalanish
Coffea arabica dunyodagi kofe ishlab chiqarishning 60 % ni tashkil qiladi[1].
C. arabica toʻliq pishishi uchun taxminan yetti yil kerak boʻladi. Odatda 1300-1500 m gacha boʻlgan balandlikda yetishtiriladi, lekin uning dengiz sathidan past va 2,800 m (9,200 ft) balandlikda joylashgan plantatsiyalari mavjud[18].
Oʻsimlik past haroratlarga bardosh bera oladi, lekin sovuqqa emas va oʻrtacha harorat 15 and 24 °C (59 and 75 °F) gacha boʻlganida yaxshi oʻsadi[19]. Savdo navlari asosan 5 metr gacha oʻsadi va hosil yigʻib olishni yengillashtirish uchun boʻyi 2 m gacha qisqartirib turiladi. Coffea canephora dan farqli oʻlaroq, C. arabicani yengil soyada etishtirgan maʼqul[20].
Ekilganidan 2-4 yil oʻtgach, C. arabica kichik, oq, juda xushboʻy gullarni hosil qiladi. Shirin hidi yasemin gullarining shirin hidiga oʻxshaydi. Quyoshli kunlarda ochiladigan gullar eng koʻp rezavorlar hosil qiladi. Bu holat keyingi yillarda hosilning past boʻlishiga va hatto zararlanishiga olib kelishi mumkin, chunki oʻsimlik oʻz sogʻligʻiga zarar etkazadigan rezavorlarning pishishiga yordam beradi.
Yaxshi saqlangan plantatsiyalarda daraxtni kesish orqali gullashning oldini oladi. Keyin rezavorlar paydo boʻla boshlaydi. Ular pishib etgunga qadar barglar kabi quyuq yashil rangga ega boʻlib, avval sargʻayib, keyin och qizil rangga ega boʻlib, oxirida porloq, quyuq qizil rangga aylanadi. Bu vaqtda ular „gilos“ deb ataladi.
Rezavorlar choʻzinchoq va dona taxminan 1 sm uzunlikda. Qahvaning sifati pastligi ularni juda erta yoki kech terib olishdan kelib chiqadi, shuning uchun koʻpchilik ularni yaxshiroq tanlash uchun qoʻlda terib oladi, chunki mevalarning hammasi bir vaqtning oʻzida pishmaydi.
Daraxtlarni yetishtirish qiyin va har bir daraxt 0.5 to 5.0 kilogram (1.1 to 11.0 lb) hosil berishi mumkin. Oʻsimlik beradigan hosilning eng qimmatli qismi meva ichidagi loviya hisoblanadi. Har bir mevada tarkibida loviya boʻlgan ikkita boʻlak bor. Qahva loviyalari aslida meva ichidagi ikkita urugʻdir. Bu urugʻlar ikkita membrana bilan qoplangan; tashqi qismi „pergament koʻylagi“, ichki qismi esa „kumush teri“ deb ataladi.
Javada daraxtlarni yilning istalgan vaqtida ekish va yil davomida hosilni yigʻib olish mumkin. Braziliyaning baʼzi qismlarida hosil faqat qishda yigʻib olinadi. Oʻsimliklar sovuq yoki past pH tuproq kabi yomon oʻsadigan sharoitlarda shikastlanishga moyil boʻlib, ular C. robusta oʻsimligiga qaraganda zararkunandalarga nisbatan chidamsizdir[21].
IPCC modellashtirish asosida prognoz qilinayotgan global isish tufayli C. arabicaning qisqarishi sodir boʻlishi kutilmoqda[22]. Iqlim oʻzgarishi — haroratning koʻtarilishi, uzoq davom etadigan qurgʻoqchilik va ortiqcha yogʻingarchilik — arab kofesining ishlab chiqarishning barqarorligiga tahdid soladi[23].
Gurme qahvalari faqat yuqori sifatli arabica qahvasining yumshoq navlari boʻlib, dunyodagi eng mashhur arabica kofe loviyalari orasida Yamayka Moviy Togʻi, Kolumbiya Supremo, Tarrazu, Kosta-Rika, Gvatemala Antigua va Efiopiya Sidamosi bor[24][25][26].
1: markaz
2: loviya (endosperm) 3: kumush teri (testa, epidermis)
4: pergament qobiq (korpus, endokarp)
5: pektin qatlami
6: pulpa (mezokarp)
7: tashqi teri (perikarp, ekzokarp)
Coffea arabica ning bir shtammi tabiiy ravishda juda kam kofeinni oʻz ichiga oladi lekin oddiy qahvaga oʻxshash taʼmga ega[27].
Tahdidlar
Garchi u hozirda oʻzining tabiiy hududi boʻylab 13,5 dan 19,5 milliardgacha boʻlgan ulkan yovvoyi populyatsiyasiga ega boʻlsa-da, C. arabica koʻplab tahdidlar tufayli IUCN Qizil roʻyxatida yoʻqolib ketish xavfi ostidagi tur sanaladi. Iqlim o'zgarishi Efiopiyadagi yovvoyi C. arabica oʻsadigan hududlarga yuqori haroratga sezgirligi tufayli katta taʼsir koʻrsatishi mumkin va hisob-kitoblarga koʻra, populyatsiya 50 — 80 % ga kamayishi va hududning 40 — 50 % ga qisqarishi mumkin. 2088-yilga kelib iqlim oʻzgarishi oʻsimlik genomiga ham taʼsir qilishi mumkin. Bundan tashqari, qahvaning asosiy zararkunandasi boʻlgan Hypotenemus hampei iqlim isishi sababli oʻsimlikka yanada koʻproq zarar yetkaza boshlaydi.
C. arabicaning genetik oʻzgarishdan saqlash uchun Yamanda yovvoyi qahvaning sogʻlom populyatsiyasini saqlashga tayaniladi. Genetik tadqiqotlari shuni koʻrsatdiki, qahva yetishtirish yovvoyi qahvaning genetik yaxlitligiga tahdid soladi, chunki bu holat yovvoyi genotiplarning navlarga taʼsir qiladi[28]. Soʻnggi bir necha asrlarda yetishtirilgan deyarli barcha kofe Yamandan atigi bir hovuch yovvoyi oʻsimliklardan kelib chiqqan va bugungi kunda butun dunyo boʻylab plantatsiyalarda oʻsadigan kofe faqat Yamandagi tabiatda mavjud boʻlgan xilma-xillikning 1 % dan kamrogʻini oʻz ichiga oladi[29].
Iqlim oʻzgarishi, shuningdek, haroratga sezgirlik C. arabica uchun tahdid boʻlib xizmat qiladi. Baʼzi tadqiqotlar 2050-yilga kelib, qahva yetishtirish uchun foydalaniladigan yerlarning yarmidan koʻpi unumsiz boʻlishi mumkinligini koʻrsatdi. Yuqori haroratga bardoshli Coffea stenophylla C. arabica oʻrnini bosishi mumkin[30].
Galereya
Yangi unib chiqqan kofe
Coffea Arabica Olinda, Maui shahri
Kofe gullari.
Yangi kofe mevalari.
Yangi kofe urugʻlari („loviya“).
Fermentlangan qahva urugʻlari.
Qovuqsiz fermentlangan qahva (yashil) urugʻlar.
Fermentlangan va qovurilgan qahva urugʻlari.
Braziliyadan qovurilmagan („yashil“) qahva (Coffea arabica) urugʻlari.
Yana qarang
Manbalar
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
