Chagas kasalligi
From Wikipedia, the free encyclopedia
Chagas kasalligi – koʻpincha Amerika tripanosomia sifatida ham tanilgan, Tripanosoma cruzi tomonidan kelib chiqadigan tropik parazitar kasallikdir. U asosan Triatom nomli hasharotlar orqali tarqaladi. Simptomlar infeksiya rivojlanishi davomida oʻzgaradi. Dastlabki bosqichda alomatlar odatda yoʻq yoki yengil boʻlib, isitma, shishgan limfa tugunlari kattalashishi, bosh ogʻrigʻi yoki tishlash joyida shish paydo boʻlishi mumkin[1]. Toʻrt-sakkiz hafta mobaynida davolanmaslik kasallikning surunkali bosqchiga oʻtishiga olib keladi. Bu bu koʻp alomatlarsiz kechadi[2][3]. Surunkali infeksiyalarida 45 % ga yaqin odamda yurak kasalligi dastlabki kasallikdan 10-30 yil oʻtgach rivojlanadi. Natijada bu yurak yetishmovchiligiga olib kelishi mumkin. Ovqat hazm qilish tizimidagi asoratlar, jumladan qiziloʻngach yoki yoʻgʻon ichakning kengayishi ham odamlarda 21 %, 10 % da esa nervlarning shikastlanishi kuzatilishi mumkin[2].
T.cruzi odatda odamlar va boshqa sutemizuvchilarga tishlash orqali yuqadi[4]. Kasallikni bemorlarga oʻzaro qon quyish, organlarni transplantatsiya qilish, parazit bilan ifloslangan oziq-ovqat mahsulotlarini isteʼmol qilish va vertikal yoʻl orqali onadan bolaga ham yuqishi mumkin[3]. Kasallikning erta tashhisi mikroskop yordamida qondagi parazitni aniqlash yoki uning DNKsini polimeraza zanjiri reaksiyasi orqali aniqlashga asoslangan[5].
Kasallikning oldini olish parazit tarqatuvchisi uchraydigan joylarni dezinfikatsiya qilish, uy-joylarni toza tutish va hasharotlar chaqishi oldini olishga qaratilgan[1]. Hasharotlar chaqishini oldini olish insektitsidlar yoki choyshablardan foydalanishni oʻz ichiga oladi[6]. Infeksiya erta hosil boʻlganda benznidazol yoki nifurtimoks dorilari bilan davolash mumkin. Ular odatda odam kasallikni yuqtirganidan keyin qisqa vaqt ichida berilsa, kasallikni bartaraf eta oladi. Surunkali kasallikda qoʻllanilganda, dori-darmonlar oxirgi bosqich belgilari rivojlanishini kechiktirishi yoki oldini olishi mumkin. Benznidazol va nifurtimoks koʻpincha nojoʻya taʼsirlarni keltirib chiqaradi, shu jumladan teri kasalliklari, ovqat hazm qilish tizimida nohushliklar va nevrologik alomatlar. Bu esa davolanishni toʻxtatishga olib kelishi mumkin[2][7]. 2019-yilda hozirgi kungacha Chagas kasalligi uchun yangi dorilar ishlab chiqilmoqda, vaktsina tajribalari hayvonlar modellarida oʻrganiladi[8].
2019-yil holatiga koʻra, asosan Meksika, Markaziy Amerika va Janubiy Amerikada 6,5 million kishi Chagas kasalligiga chalingan[1][9], har yili taxminan 9,490 kishi kasallikdan vafot etgan[9]. Kasallik bilan ogʻrigan odamlarning aksariyati kambagʻaldir[10] va koʻpchilik kasallikni yuqtirganliklarini anglamaganlar[11]. Kasallik hayvonlarning 150 dan ortiq turiga taʼsir qiladi[12].
Chagas birinchi marta 1909-yilda braziliyalik shifokor Karlos Chagas tomonidan tasvirlangan va uning nomi bilan atalgan[1]. Chagas kasalligi eʼtibordan chetda qolgan tropik kasallik sifatida tasniflangan[13].