Almati (viloyat)

Almati viloyati — Qozogʻiston Respublikasining janubiy-sharqida joylashgan. Maydoni 224,0 ming km². Viloyat tarkibida 16 tuman va 3-ta viloyatga qarashli shahar (Qapchagʻay, Taldiqoʻrgʻan, Tekeli) bor. Aholisi 1,946,627 kishi (2013). Markazi — Almati shahri. Almati viloyatining gʻarbida Jambul, shimolida Balxash koʻli orqali Qaragʻandi, shimoliy-sharqida Sharqiy Qozogʻiston viloyatilari bilan, sharq tarafida Xitoy bilan, janubida Qirgʻiziston Respublikasi bilan chegaradosh. 11 maʼmuriy tuman, 4 shahar va 6 shaharcha bor. Markazi — Taldiqoʻrgʻan shahri. Muhim avtomobil yoʻllari: Almati — Qaskelen — Bishkek, Almati — Talgʻar — Chilik — Norinkoʻl, Olmaota — Ili — Taldiqoʻrgʻan. Balxash koʻli va Ili daryosida kema qatnaydi. 16 oliy oʻquv yurti, teatrlar, muzeylar bor. Olmaota yonida turistik bazalar, togʻ kurortlari, „Medeo“ sport majmui joylashgan^[5].

Almati viloyati
Алматы облысы

Gerb
viloyat
Maʼmuriy markazi	Taldiqoʻrgʻan
Asos solingan sanasi	10-mart 1932-yil
Akim	Musaxanov Ansar Tursinkanovich[1]
Aholi (2013)	1,966,786[2] (10,8 % ,  (2-oʻrin)
Zichligi	8,7 kishi./km²
Millatlar tarkibi	qozoqlar – 64,7 % ruslar – 17,5 %[3]
Dinlar tarkibi	musulmonlar, Xristianlar
Maydoni	223 911 km² (8,2 %, 5-oʻrin)
Vaqt mintaqasi	UTC+6
Telefon kodi	+7 727 xx x-xx-xx Almati hududi +7 728 xx x-xx-xx Taldiqoʻrgʻan hududi
Pochta indeksi	04 xxxx[4]
Avtomobil raqami kodi	V,B,05
Rasmiy sayti	http://zhetysu-gov.kz
Xaritada
45°0′0″N 78°0′0″E

Tarixi

Almati viloyatining eri qadimdan Sak, Uysin, Qangli qabilalarining, Ulu juz qozoqlarining ota makoni boʻldi. 19-asrning oʻrtalarida Jetisuvni Chor Rossiyasi oʻz tarkibiga qoʻshib oldilar. 1848-yili 10-yanvarda mustamlaka qilish tuzulishi — Katta Oʻrda pristavligi tashkil topdi. U 1856-yili Olatov okrugi deb ataldi. 1867-yili Turkiston general-gubernatorligi tashkil topganda hozirgi Almati viloyatining ancha qismi Verniy vezi atalib, Jetisuv viloyatining tarkibiga kirdi. Shu bilan birga markazi Verniy (Almati) qamali boʻlib belgilangan yangi viloyatga Jarkent, Qapal, Sergiopol, Toʻqmaq, Istiqkoʻl vezderi kirdi. 1882 — 97-yillari Jetisuv viloyati Dala general-gubernatorligiga qaradi. 1897-yildan boshlab u Turkiston general-gubernatorligining, 1918 — 24-yillari Turkiston AKSRning tarkibida boʻlib keldi. 1924-yili Markaziy Osiyoda olib borgan milliy-territoriyalik chegara boʻlish natijasida Jetisuv viloyatining qozoq qishloqlari Qozoq AKSRning tarkibiga kirdi. 1929 — 32-yillari Almati okrugi deb nomlandi. 1932-yilning 10-martida Almati viloyati boʻlib qaytadan tashkil topdi. 1944-yili 16-martda Almati viloyatidan Taldiqoʻrgʻan viloyati ajralib chiqdi. Taldiqoʻrgʻan viloyati 1959 — 67-yillari Almati viloyatining tarkibida boʻlib, 1967-yili 23-dekabrda qayta boʻlindi. 1997-yili 22-aprelda Taldiqoʻrgʻan viloyati tarqatilib, uning tumanlari Almati viloyatiga qoʻshildi.

Viloyatni boshqarganlar

FIO	Boshqargan yillari
Ashimov Bayken Ashimovich	1968-1970
Sadvaqasov Bimende Sadvaqasovich	1970-1972
Alibayev Aripbay Alibaevich	1972-1978
QUSAIINOV Sakan Qusainovich	1978-1982
Tinibayev Abubakir Alievich	1982-1987
Anufriyev Vladislav Grigorevich	1987-1989
Jigulin Anatoliy Sergeyevich	1989-1990
Tursunov Sagʻinbek Toʻqabayevich	1990-1993
Aximbetov Serik Aximbekovich	1993-1996
Oʻzbekov Oʻmirbek Oʻzbekovich	1996-1997
Qulmaxanov Shalbay Qulmaxanovich	2001-2005
Umbetov Serik Abikenovich	2005-2011
Musaxanov Ansar Tursinxanovich	2011-2014
Batalov Amandiq	2014-hozirgi kunda

Iqtisodi

Viloyat iqtisodiyotida rivojlangan qishloq xoʻjaligi va yaylov chorvachiligi bilan birga har xil sanoat tarmoklari bor. Metallsozlik va murakkab mashinasozlik, yengil (toʻqimachilik, trikotaj, tikuvchilik, koʻn-poyabzal va boshqalar), yogʻochsozlik va qurilish materiallari ishlab chiqarish sanoati tarmoqlari rivojlangan. Viloyat energetikasi daryo gidroenergiya resurslariga (Qopchigʻay GES, Olmaota GESlar kaskadi) va Qaragʻandi havzasi koʻmiriga asoslanadi. Sanoat korxonalarining asosiy qismi Almatida joylashgan. Talgʻar shahrida kigiz bosish va tikuvchilik fabrikalari, spirt zavodi, Burunday shaharchasida shakar-qand va gʻisht zavodlari, Qopchigʻay shahrida temir-beton konstruksiyalar zavodi bor.

Xoʻjaligi

Almati viloyatida qisman sugʻorib va qisman sugʻormasdan dehqonchilik qilinadi. Sugʻoriladigan yerning 80 % ga yaqiniga ekin ekiladi. Bugʻdoy, arpa, suli, tariq, makkajoʻxori, sholi, har xil dukkaklilar va yem-xashak ekinlari (asosan, beda), sabzavot, texnika ekinlari ekiladi. Qand lavlagi, tamaki, meva, uzum yetishtiriladi. Qoramol, qoʻy va echki, ot, parranda boqiladi. Togʻ etaklarida, Olmaota atrofida qishloq xoʻjaligi shahar aholisini mahsulotlar bilan taʼminlashga ixtisoslashgan. Viloyat shimolida yaylov chorvachiligi (goʻsht-moy va goʻsht-jun, qoʻychilik, tuyachilik), togʻlarning janubiy qismida yilqichilik, goʻsht va goʻsht-jun (arharmerinos qoʻylari boqish) chorvachiligi rivojlangan. Balxash koʻli va Ili daryosida baliq ovlanadi.

Aholisi

Viloyat koʻp millatli hisoblanadi. Viloyatda 2012-yilgi maʼlumotga qaraganda 2 021 362 kishini tashkil qilibdi. Viloyatning milliy tarkibi quyidagi jadvalda:

Aholining milliy tarkibi
(hozirgi vaqtda^[6]):^[7][8]

	Aholi soni 1989-yil[6]	%[6]	Aholi soni 1999-yil	%	Aholi soni 2010-yil	%
umumiy	1642917	100,00 %	1558534	100,00 %	1692951	100,00 %
Qozoqlar	741737	45,15 %	926137	59,42 %	1094934	64,68 %
Ruslar	518315	31,55 %	339984	21,81 %	293445	17,33 %
Uygʻurlar	128057	7,79 %	140725	9,03 %	155158	9,16 %
Turklar	18352	1,12 %	28187	1,81 %	32221	1,90 %
Ozarbayjonlar	18922	1,15 %	16073	1,03 %	19237	1,14 %
Koreyslar	18483	1,13 %	17488	1,12 %	16331	0,96 %
Kurdlar	8966	0,55 %	13264	0,85 %	15348	0,91 %
Tatarlar	19551	1,19 %	15647	1,00 %	14620	0,86 %
Olmonlar	94123	5,73 %	18927	1,21 %	12835	0,76 %
Ukrainlar	29971	1,82 %	13512	0,87 %	8942	0,53 %
Chechenlar	9304	0,57 %	6091	0,39 %	6352	0,38 %
Oʻzbeklar	736	0,04 %	2650	0,17 %	3441	0,20 %
Qirgʻizlar	1536	0,09 %	1231	0,08 %	2409	0,14 %
Yunonlar	5016	0,31 %	2052	0,13 %	1767	0,10 %
Dunganlar	570	0,03 %	1542	0,10 %	1765	0,10 %
Polyaklar	2909	0,18 %	2106	0,14 %	1632	0,10 %
Beloruslar	4721	0,29 %	2053	0,13 %	1443	0,09 %
Mesxetin turklari	…	…	1261	0,08 %	…	…
boshqalar	40000	2,43 %	37791	2,42 %	11071	0,65 %

Tabiati

Almati viloyati shimoliy qismining iqlimi keskin kontinental, qishi sovuq (yanvarning oʻrtacha harorati — 9 dan −10 °C gacha), yozi issiq (iyulning oʻrtacha harorati 24 °C). Yillik yogʻin 100 mm dan (choʻdda) 1000 mm gacha (togʻlarda). Vegetatsiya davri 205-225 kun. Viloyatning shimoliy va shimoli-gʻarbida oqar suvlar deyarli yoʻq. Birgina Ili daryosi oqadi. Janubiy togʻ oldi qismlarida oqar suvlar koʻproq. Koʻpchilik daryolar togʻlardan boshlanib Ili daryosigacha yetib bormay, qumlarda tugaydi yoki sugʻorrplga sarf boʻladi. Togʻlarda chuchuk suvli kichik koʻl va mineral buloqlar koʻp. Almati viloyatining shimoli-gʻarbiy qismida gilli qoʻngʻir tuproq, boʻz tuproq va shoʻrxoklar, Ili daryosi vodiysida qamish, saksovul oʻsadi, toʻqaylar uchraydi. Togʻlarda 600 m dan yuqorida shuvoqchalov betaga dashtlari; 800-1700 m balandlikda oʻtloq, 1500-1700 m da subalp oʻtloqlari mintaqasi boʻlib, igna bargli daraxtlar ham aralash oʻsadi. 2800 m dan yuqori qismi alp oʻtloqlari va butazorlardan iborat. Choʻllarda qum sichqoni, to-vushqon, jayran, yeliq, boʻri, tulki, boʻrsiq, Ili daryosi deltasida qobon, ondatra bor. Ilon, toshbaqa, kaltakesak, falanga, qoraqurt, togʻlarda bars, silovsin uchraydi. Balxash koʻli va Ili daryosida baliq koʻp. Orqa Ili Olatovi yon bagʻrida Olmaota qoʻriqxonasi tashkil etilgan.

Hududiy boʻlinishi

Viloyatda 16-ta tumanlar mavjud:

1. Alakoʻl tumani — Usharal shahri
2. Balxash tumani — Baqanas qishlogʻi
3. Qaratal tumani — Uchtepa shahri
4. Oqsuv tumani — Jansugurov qishlogʻi
5. Sarqand tumani — Sarqand shahri
6. Koʻksuv tumani — Balpiqbiy qishlogʻi
7. Yeskeldi tumani — Qorabuloq qishlogʻi
8. Kerbuloq tumani — Sarioʻzak qishlogʻi
9. Panfilov tumani — Jarkent shahri
10. Jambul tumani — Uzunagʻash qishlogʻi
11. Ile tumani — Oʻtegen-Botir qishlogʻi
12. Qarasay tumani — Qaskelen shahri
13. Talgʻar tumani — Talgʻar shahri
14. Yenbekshiqazaq tumani — Yesik shahri
15. Uygʻur tumani — Chunja qishlogʻi
16. Rayimbek tumani — Kegen qishlogʻi

Viloyatda 3 ta viloyat ahamitatiga ega shahar bor:

• Qapchagʻay
• Taldiqoʻrgʻan
• Tekeli

Manbalar

1. Акимом Алматинской области назначен Анзар Мусаханов (Wayback Machine saytida 2011-09-01 sanasida arxivlangan)
2. Численность населения РК по областям, городам и районам Республики Казахстан на 1 июля 2013 года, 2013-11-15da asl nusxadan arxivlandi, qaraldi: 2021-03-01
3. Агентство Республики Казахстан по статистике. Численность населения Республики Казахстан по областям, городам и районам, полу и отдельным возрастным группам, отдельным этносам на начало 2010 года, 2012-06-27da asl nusxadan arxivlandi, qaraldi: 2012-09-29
4. Почтовые индексы Казахстана, 2021-08-15da asl nusxadan arxivlandi, qaraldi: 2013-11-25
5. OʻzME. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil
6. V sovremennix granitsax Almatinskoy oblasti, vklyuchaya bivshuyu Taldi-Kurganskuyu oblast i isklyuchaya gorod Alma-Ata
7. Agentstvo Respubliki Kazaxstan po statistike. Arxiv (Wayback Machine saytida 2013-11-13 sanasida arxivlangan): Natsionalniy sostav naseleniya Respubliki Kazaxstan i ego oblastey (tom 1) (Wayback Machine saytida 2011-08-16 sanasida arxivlangan)
8. Chislennost naseleniya po oblastyam, gorodam i rayonam, polu i otdelnim vozrastnim gruppam, otdelnim etnosam na 1-yanvarya 2010 goda, 2012-06-27da asl nusxadan arxivlandi, qaraldi: 2012-09-29

Havolalar

• Ofitsialniy sayt Akima Almatinskoy oblasti
• Pasport oblasti 2007 (Wayback Machine saytida 2021-04-15 sanasida arxivlangan)
• Karta oblasti (Wayback Machine saytida 2006-06-29 sanasida arxivlangan)
• Karta oblasti na Rubrikon (Wayback Machine saytida 2015-09-24 sanasida arxivlangan)
• Mesta otdixa i turizma Almatinskoy oblasti (Wayback Machine saytida 2019-05-03 sanasida arxivlangan)

Ushbu maqolada Oʻzbekiston milliy ensiklopediyasi (2000-2005) maʼlumotlaridan foydalanilgan.