Сортавала

Сортавала (рус. Сортавала, кар. Sortavala) — Россия Федерациясенең Карелия республикасында урашкан шәһәр.

Сортавала
Байрак	Илтамга
Рәсми исем	Сортавала[1]
Дәүләт	Россия
Нәрсәнең башкаласы	Сортавальское городское поселение[d][2] һәм Сортавала районы
Административ-территориаль берәмлек	Сортавальское городское поселение[d]
Сәгать поясы	UTC+03:00
Диңгез, күл яки елга эчендә яки янында урнашуы	Ладога күле
Халык саны	1600 (1897)[3], 17 611 (1959)[4], 21 000 (1967)[3], 22 188 (1970)[5], 21 618 (1979)[6], 22 579 (1989)[7], 22 800 (1992)[3], 21 700 (1996)[3], 21 200 (1998)[3], 20 600 (2000)[3], 20 200 (2001)[3], 21 131 (2002)[8], 21 100 (2003)[3], 20 500 (2005)[3], 20 100 (2006)[3], 19 800 (2007)[3], 19 500 (2008)[9], 19 374 (2009)[10], 19 235 (2010)[11], 19 200 (2011)[3], 19 174 (2012)[12], 19 034 (2013)[13], 18 857 (2014)[14], 18 830 (2015)[15], 18 746 (2016)[16], 18 762 (2017)[17], 18 801 (2018)[18], 18 847 (2019)[19], 18 831 (2020)[20], 14 867 (2021)[21], 14 787 (2023)[22]
Диңгез дәрәҗәсе өстендә биеклек	5 метр
Кардәш шәһәр	Сёльвесборг[d]
Мәйдан	15 км²
Почта индексы	186790
Рәсми веб-сайт	городсортавала.рф
Беренче язма телгә алу	1468
Җирле телефон коды	81430
Сортавала Викиҗыентыкта

Халык саны — 18 857 кеше (2014)^[23].

Сәгать поясы

Мәскәү вакыты

Сортавала Мәскәү вакыты (Moscow Time Zone, MSK) сәгать поясында урнашкан. UTC белән аермасы +3:00 сәгать тәшкил итә.

Тарих

Сортавала, 1840 ел

Сортавала, XX гасыр башы

1939 ел панорамасы

Сортавала, 1954 ел картасы

Хәзерге Сортавала шәһәре территориясе элек-электән кешеләр тарафыннан үзләштерелгән булган, Нукутталахти (Риккала утравы), Хернемяки һәм Хелюль чорындагы таш һәм тимер гасырларның археологик табылдыклары шуның турында сөйли. Паасо шәһәрчегендә I меңъеллык ахырыннан бирле тулы бер ныгытылган җирлек була.

Билгеле булганча, б.э. 1 меңьеллыкның икенче яртысында ландшафтлар хәзерге Сортавала урынында игенчеләр тарафыннан эшкәртелә, аларны корел кабиләләре белән күпмедер ышаныч белән тәңгәлләштерергә була.

Анда Риккала утравында Никольский чиркәве — Корела өязенең Сердобольский погосты үзәге, шулай ук Попов Берег (руханиның ишегалды) һәм Ригол (Риккала) җирлекләре санап үтелгән.

1617 елда, Столбово солыхы нигезендә, Сердовольский погост Швециягә күчә.

1632 елда король Густав II указы буенча погосттан ерак түгел Сордавалла (шведча Sordavalla) авылы төзелә, ул шәһәр статусын 1646 елда алган.

1705 елның гыйнварында, Төньяк сугыш вакытында, Сордавалла өч көнгә Ладога күле бозы буенча килгән рус гаскәрләре басып ала.

Ништадт тыныч килешүе буенча 1721 елда бөтен Иске Финляндия һәм шул исәптән Сордавалла Россиягә китә. Алынган территориядә Выборг провинциясе төзелә, ә Сордавалла Сердоболь дип үзгәртелә.

Төньяк сугыш вакытында шәһәр көчле җимерелүгә дучар була һәм кабат шәһәр статусын 1783 елда гына ала. Әлеге реформа барышында 1783 елның җәендә Выборг губерниясе Выборг наместниклыгына (территорияне үзгәртмичә) үзгәртелә.

1811 елда Выборг губернасы Бөек Финляндия кенәзлеге составына керә (1809 елда Россия империясе составына керә). Сердоболь губерниянең 9 өязенең берсе булган Сердоболь өязенең үзәге була.

1873 елда апостоллар Петр һәм Павел (хәзер Никольский) исеменә таш чиркәү төзелә, 1881 елда укытучылар семинары ачыла, 1888 елда дини семинария ачыла.

1881 елда мебель җитештерү буенча фабрика эшли башлый, аның каршында урман кисү заводы оештырыла.

XIX гасыр ахырында Санкт-Петербург, Шлиссельбург һәм Валаам белән тиз арада пароходлар элемтәсе була.

1893 елның ноябрендә Антреа-Сердоболь (Выборг — Йоэнсу тимер юлының бер өлеше) 139 км юл төзелеше тәмамланган Сердобольгә тимер юл салынган.

Якынча 1900 елда шәһәрдә машина төзелеше заводы эшли башлый.

1901 елда архитектор Ю. Аренберг проекты буенча ирләр лицее бинасы, 1911 елда хатын-кызлар мәктәбе бинасы төзелә. 1908 елда Сәүдә-сәнәгать мәктәбе ачыла.

Финляндиянең Выборг губернасында ул 6 шәһәрнең берсе булган.

1920 елда Хельсинкидан Сортавалга Финляндия православ чиркәве идарәсе күчерелә, 1931 елда архитектор Ю.Вийсте проекты буенча идарә биналары комплексы төзелә.

1936 елда шәһәр верфасында «Ааллокас» ледоколы төзелә, ул Ладож күлендә Финляндия чикләрен саклау өчен төзелә.

1939 ел ахырында кышкы сугыш башлана. 1939 елның декабреннән 1940 елның февраленә кадәр Совет авиациясе Сортавалага һава очышы ясый. Иң җимерелгән бомбалау 1940 елның 2 февралендә була.

1940 елда сугыш тәмамланганнан соң, Мәскәү килешүе нигезендә шәһәр СССРга тапшырыла һәм яңа оешкан Карел-Фин ССР составына керә.

1941 елның августында, Германия (Финляндия белән берлектә) һәм СССР арасында сугыш башлану белән, финнар шәһәр өстеннән контрольне кире кайтаралар һәм аны 1944 елның сентябренә кадәр тоталар. 1944 елның 19 сентябрендә совет-фин сугышы тәмамланганнан соң, 1940 елгы Мәскәү шартнамәсенең гамәле торгызыла — Сортавала янә СССРга күчә. Сентябрь аенда Сортавалдан тыныч фин халкын икенче эвакуацияләү үтә. 1944 елның 22 сентябрендә качаклар белән соңгы поезд Сортавала станциясеннән китә.

1945 елның маенда Сортавалга Вологда өлкәсеннән кайткан Сортавала районы колхозчыларының беренче эшелоны килә.

1944 елда, фин оккупациясеннән азат ителгәч, шәһәрдә фанер һәм балык заводлары, сукно фабрикасы торгызыла.

1958-1998 елларда Сортаваль мебель-чаңгы комбинаты эшли.

1958 елның 31 октябрендә Сортавала республика карамагындагы шәһәр статусын югалта һәм Сортавала районына кертелә.

1963-1972 елларда Сортавал составына Хелюля эшчеләр поселогы керә.

1970 елдан башлап сортала-мөстәкыйль административ-территориаль берәмлек, сортавал шәһәр Советына Валаам, Вяртсил, Заозерный, Кааламо, Пуйкккола, Рускеала, Хапалампи һәм Хелюль бистәләренең поселок һәм авыл советлары буйсына.

1990 елда Россиянең тарихи шәһәре статусы бирелә.

Халык

Халык саны
1840	1850	1860	1865	1870	1875	1880	1890	1897[24]	1900
460	↗665	↘589	↗674	↘631	↗655	↗890	↗1336	↗1600	↗2041
1910	1920	1930	1938	1959[25]	1967[24]	1970[26]	1979[27]	1989[28]	1992[24]
↗3085	↗3877	↗4732	↘4577	↗17 611	↗21 000	↗22 188	↘21 618	↗22 579	↗22 800
1996[24]	1998[24]	2000[24]	2001[24]	2002[29]	2003[24]	2005[24]	2006[24]	2007[24]	2008[24]
↘21 700	↘21 200	↘20 600	↘20 200	↗21 131	↘21 100	↘20 500	↘20 100	↘19 800	↘19 500
2009[30]	2010[31]	2011[24]	2012[32]	2013[33]	2014[23]
↘19 374	↘19 235	↘19 200	↘19 174	↘19 034	↘18 857

Милләтләр (2010): урыслар (88,0%), белоруслар (4,4%), кареллар (2,3%), украиннар (2,3%).^[34][35]

Тышкы сылтамалар

• Сортавала «Минем шәһәр» энциклопедиясендә

Искәрмәләр

1. Швед Википедиясе — 2001.

   https://wikidata.org/wiki/Track:Q169514
2. ОКТМО

   https://wikidata.org/wiki/Track:P764https://wikidata.org/wiki/Track:Q4330203
3. Народная энциклопедия «Мой город». Сортавала
4. Всесоюзная перепись населения 1959 года. Численность городского населения РСФСР, её территориальных единиц, городских поселений и городских районов по полу — Демоскоп Weekly.

   https://wikidata.org/wiki/Track:Q4157690https://wikidata.org/wiki/Track:Q126683186
5. Всесоюзная перепись населения 1970 года Численность городского населения РСФСР, ее территориальных единиц, городских поселений и городских районов по полу. — Демоскоп Weekly.

   https://wikidata.org/wiki/Track:Q126683348https://wikidata.org/wiki/Track:Q4157690
6. Всесоюзная перепись населения 1979 года Численность городского населения РСФСР, ее территориальных единиц, городских поселений и городских районов по полу. — Демоскоп Weekly.

   https://wikidata.org/wiki/Track:Q126683464https://wikidata.org/wiki/Track:Q4157690
7. Всесоюзная перепись населения 1989 г. Численность городского населения РСФСР, ее территориальных единиц, городских поселений и городских районов по полу

   https://wikidata.org/wiki/Track:Q126683566
8. Всероссийская перепись населения 2002 года. Численность населения субъектов Российской Федерации, районов, городских поселений, сельских населённых пунктов - райцентров и сельских населённых пунктов с населением 3 тысячи и более

   https://wikidata.org/wiki/Track:Q126687602
9. Наиболее крупные города Республики Карелии (число жителей - оценка на 1 января 2008 года),

   https://wikidata.org/wiki/Track:Q126959156
10. Численность постоянного населения Российской Федерации по городам, посёлкам городского типа и районам на 1 января 2009 года

    https://wikidata.org/wiki/Track:Q126683667
11. Перепись населения 2010. Численность населения России, федеральных округов, субъектов Российской Федерации, городских округов, муниципальных районов, городских и сельских поселений — Росстат.

    https://wikidata.org/wiki/Track:Q126959207https://wikidata.org/wiki/Track:Q2624680
12. Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям. Таблица 35. Оценка численности постоянного населения на 1 января 2012 года

    https://wikidata.org/wiki/Track:Q126683726
13. Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2013 года. Таблица 33. Численность населения городских округов, муниципальных районов, городских и сельских поселений, городских населённых пунктов, сельских населённых пунктов — Росстат, 2013. — 528 бит

    https://wikidata.org/wiki/Track:Q2624680https://wikidata.org/wiki/Track:Q126683996
14. Таблица 33. Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2014 года

    https://wikidata.org/wiki/Track:Q126707963
15. Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2015 года

    https://wikidata.org/wiki/Track:Q126684268
16. Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2016 года — 2018.

    https://wikidata.org/wiki/Track:Q126684493
17. Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2017 года — Москва: Росстат, 2017.

    https://wikidata.org/wiki/Track:Q649https://wikidata.org/wiki/Track:Q41348632https://wikidata.org/wiki/Track:Q2624680
18. Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2018 года — Москва: Росстат, 2018.

    https://wikidata.org/wiki/Track:Q649https://wikidata.org/wiki/Track:Q56023898https://wikidata.org/wiki/Track:Q2624680
19. Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2019 года

    https://wikidata.org/wiki/Track:Q126684775
20. Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2020 года

    https://wikidata.org/wiki/Track:Q126688520
21. Итоги Всероссийской переписи населения 2020 года (по состоянию на 1 октября 2021 года)

    https://wikidata.org/wiki/Track:Q126684906
22. Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2023 года (с учётом итогов Всероссийской переписи населения 2020 г.) — Росстат, 2023.

    https://wikidata.org/wiki/Track:Q126719912https://wikidata.org/wiki/Track:Q2624680
23. Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2014 года. әлеге чыганактан 2014-08-02 архивланды. 2014-08-02 тикшерелгән.
24. Народная энциклопедия «Мой город». Сортавала
25. Всесоюзная перепись населения 1959 года. Численность городского населения РСФСР, её территориальных единиц, городских поселений и городских районов по полу. Демоскоп Weekly. әлеге чыганактан 2013-04-28 архивланды. 2013-09-25 тикшерелгән.
26. Всесоюзная перепись населения 1970 года Численность городского населения РСФСР, ее территориальных единиц, городских поселений и городских районов по полу.. Демоскоп Weekly. әлеге чыганактан 2013-04-28 архивланды. 2013-09-25 тикшерелгән.
27. Всесоюзная перепись населения 1979 года Численность городского населения РСФСР, ее территориальных единиц, городских поселений и городских районов по полу.. Демоскоп Weekly. әлеге чыганактан 2013-04-28 архивланды. 2013-09-25 тикшерелгән.
28. Всесоюзная перепись населения 1989 года. Численность городского населения. әлеге чыганактан 2011-08-22 архивланды.
29. Всероссийская перепись населения 2002 года. Том. 1, таблица 4. Численность населения России, федеральных округов, субъектов Российской Федерации, районов, городских поселений, сельских населённых пунктов - райцентров и сельских населённых пунктов с населением 3 тысячи и более. әлеге чыганактан 2012-02-03 архивланды.
30. Численность постоянного населения Российской Федерации по городам, поселкам городского типа и районам на 1 января 2009 года. әлеге чыганактан 2014-01-02 архивланды. 2014-01-02 тикшерелгән.
31. Всероссийская перепись населения 2010 года. Численность и состав населения Республики Карелия
32. Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям. Таблица 35. Оценка численности постоянного населения на 1 января 2012 года. әлеге чыганактан 2014-05-31 архивланды. 2014-05-31 тикшерелгән.
33. Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2013 года. — М.: Федеральная служба государственной статистики Росстат, 2013. — 528 с. (Табл. 33. Численность населения городских округов, муниципальных районов, городских и сельских поселений, городских населённых пунктов, сельских населённых пунктов). әлеге чыганактан 2013-11-16 архивланды. 2013-11-16 тикшерелгән.
34. 2010 елгы җанисәп алу базасы., archived from the original on 2015-09-15, retrieved 2014-12-06
35. Милләтне әйтмәгән кешеләрне исәпләмичә