Чиләбе өлкәсе

Чиләбе өлкәсе́ (рус. Челябинская область) – Россия Федерациясенең Европа өлеше субъекты. Урал федераль округына керә. ЮНЕСКО билгеләнмәсе буенча Урта Азия өлкәсенә керә.

Россия Федерациясе субъекты
Чиләбе өлкәсе Челябинская область
Байрак Герб
Башкала	Чиләбе
Мәйдан	36-нче
- Барлыгы - Су	88 529 км²[1] 0,3%
Халык саны	9-нче
- Барлыгы - Халык тыгызлыгы	3 478 620 кеше (2010) 39,3 кеше/км²
Тулаем региональ продукт	50-нче
- Барлык, агымдагы бәядә - Кеше башына	645,9 млрд. сум [2] (2010) 189,5 мең сум
Федераль округы	Урал
Икътисади районы	Урал
Рәсми тел(ләр)	рус теле
Губернатор	Борис Дубровский
Беренче вице-губернатор	Олег Грачёв
Законнар чыгару Җыелышы рәисе	Владимир Мякуш
РФ субъекты коды	74
Сәгать поясы	MSK+2 (UTC+6)

Өлкә үзәге – Чиләбе шәһәре.

География

Чиктәшлек

Як	Россия субъекты
Төньяк	Свердловск өлкәсе
Көнчыгыш	Курган өлкәсе
Көньяк-көнчыгыш	Казакъстан
Көньяк	Ырымбур өлкәсе
Көнбатыш	Башкортстан

Чиләбе өлкәсе Көньяк Уралда урнаша; өлкәнең иң биек ноктасы – Нургуш тавы (1406 м). Көнбатыш Себер түбәнлеге өлкәнең көнчыгыш өлешен биләп тора.

Гидрография

Мияс, Уй, Җаек, Әй, Караидел, Өял, Гөмбәй елгалары; Чиләбе өлкәсе территориясендә 3748 күл бар.

Файдалы казылмалар

Тимер рудасы (Магнитогорски, Бакал, Златоуст, һ.б. чыганаклары), бакыр һәм никел рудалары, көрән ташкүмер (Чиләбе бассейны), минирәл һәм төзү чималы чыганаклары.

Климат

Климат – континенталь; июльнең уртача температурасы – +16…+18 °C; гыйнварның уртача температурасы – -15…-17 °C. Уртача еллык явым-төшем күләме – 300-600 мм (таулы өлешендә).

Хайваннар һәм үсемлекләр дөньясы

Туфраклар – күбесенчә кара туфраклар, шулай ук соры урман, соры тау-урман, болын-кара туфрак туфраклар да бар.

Урманнар территориянең 25% өлешне биләп торалар. Өлкәнең төньякны усак-каен һәм урманнары, үзәкне – урманлы далалар, көньякны – төрле үләнле һәм кыяклы далалар биләп торлар.

Тарих

Хәзерге Чиләбе өлкәсенең территориясе Россия империясе составына XVIII гасырында керәләр.

1734—1736 елларда хәрби экспедиция монда берничә крепостена нигез сала: Югары Җаек крепосте, Чибәркүл крепосте, Чиләбе крепосте, Мияс крепосте.

1737 елда Исәт провинциясе оештырыла, аның үзәге Чиләбе була; 1744 елда ул Ырынбур губернасы составына кертелә.

1919 елда Чиләбе губернасы оештырыла, 1923 елда ул Урал өлкәсе составына кертелә.

1934 елның гыйнварында Урал өлкәсенең кечерәю нәтиҗәсендә Чиләбе өлкәсе барлыкка килә. 1934 елның гыйнвар-ноябрьдә өлкә составында Аргаяш башкорт милли округы бар булган.

1943 елда Чиләбе өлкәсе составыннан Курган өлкәсе чыгарыла.

1957 елда «Маяк» химкомбинатында техноген авариясе булган. (Кыштым техноген катастрофасы)

Халык

Милли состав

Халык	1939		1959		1970		1979		1989		2002		2010
	К. с.	%	К. с.	%	К. с.	%	К. с.	%	К. с.	%	К. с.	%	К. с.	%
руслар	2 443 646	87,2%	2 372 164	79,7%	2 653 190	80,7%	2 782 402	81,1%	2 929 507	81,0%	2 965 885	82,3%	2 829 899	81,4%
татарлар	119 527²	4,3%	190 227¹²	6,6%	216 807²	6,6%	219 743²	6,4%	224 605²	6,2%	205 087	5,7%	180 913	5,2%
башкортлар	70 358	2,5%	88 480	3,0%	117 537	3,6%	133 682	3,9%	161 169	4,5%	166 372	4,6%	162 513	4,7%
украиннар	82 846	3,0%	134 335	4,5%	115 390	3,5%	111 910	3,3%	109 615	3,0%	76 994	2,1%	50 081	1,4%
казакълар	28 731	1,0%	22 813	0,8%	27 559	0,8%	28 224	0,8%	33 230	0,9%	36 219	1,0%	35 297	1,0%
башкалар	56 745	2,0%	168 606	5,7%	96 281	4,7%	154 968	4,5%	159 626	4,4%	152 782	4,2%	217 514	6,3%
барлык	2 801 853	100,0%	2 976 625	100,0%	3 288 801	100,0%	3 430 929	100,0%	3 617 752	100,0%	3 603 339	100,0%	3 476 217	100,0%

Искәрмәләр:
¹ Кырым татарлары белән
² Нагайбәкләр белән

Торак пунктлар

Чиләбе

Магнитогорски

Златоуст

Мияс

Копейск

Троицк

Чаткы

Чибәркүл

Кыштым

Коркино

Южноуральск

Әшә

Яманъелга

Югары Уфалей

Карталы

Усть-Катав

Кәсле

Бакал

Куса

Катав-Ивановск

Пласт

Сим

Красногорский

Роза

Карабаш

Юрүзән

Нязепетровск

Первомайский

Меңъяр

Чиләбе өлкәсенең торак пунктлары:

• – 10 000 – 30 000 кеше
• – 30 000 – 100 000 кеше
• – 100 000 – 300 000 кеше
• – 300 000 – 1 000 000 кеше
• – 1 000 000 кешедән артык

Чиләбе өлкәсенең эре торак пунктлары

Карау • Бәхәс • Үзгәртү Чиләбе Файл:Панорама города Магнитогорскиа (2011).jpg Магнитогорски	№	Шәһәр	Халык саны	№	Шәһәр	Халык саны	Карау • Бәхәс • Үзгәртү Мияс Копейск
	1	Чиләбе	1 130 273	11	Кыштым	38 950
	2	Магнитогорски	408 401	12	Коркино	38 608
	3	Златоуст	174 985	13	Южноуральск	37 890
	4	Мияс	151 812	14	Трёхгорный	33 678
	5	Копейск	137 604	15	Әшә	31 916
	6	Озёрск	82 268	16	Югары Уфалей	30 504
	7	Троицк	78 637	17	Яманъелга	30 218
	8	Снежинск	48 896	18	Карталы	29 136
	9	Чаткы	45 184	19	Бакал	20 953
	10	Чибәркүл	43 405	20	Кусә	18 792
2010 елның җанисәбе буенча

Административ-территориаль бүленеше

Чиләбе өлкәсе районнары		Шәһәр округлары	Карта
1. Агаповка районы 2. Аргаяш районы 3. Әшә районы 4. Бреды районы 5. Варна районы 6. Верхнеуральск районы 7. Җаманҗелга районы 8. Эткүл районы 9. Карталы районы 10. Кәсле районы 11. Катав-Ивановск районы 12. Кизильское районы 13. Коркино район 14. Кызыл Армия районы	15. Коншак районы 16. Кусә районы 17. Нагайбәк районы 18. Нязепетровск районы 19. Октябрьское районы 20. Пласт районы 21. Чаткы районы 22. Сосновка районы 23. Троицк районы 24. Увельский районы 25. Уй районы 26. Чибәркүл районы 27. Чесма районы	I. Югары Уфалей II. Златоуст III. Карабаш IV. Копейск V. Кыштым VI. Локомотивный VII. Магнитогорски VIII. Мияс IX. Озёрск X. Снежинск XI. Трёхгорный XII. Троицк XIII. Усть-Катав XIV. Чибәркүл XV. Чиләбе XVI. Южноуральск	Чиләбе өлкәсенең административ-территориаль бүленеше

Икътисад

Металлургия

Кара металлургияне Россияде иң зур металлургия комбинатлары (Магнитогорски металлургия комбинаты, Чиләбе металлургия комбинаты), передел заводлары (Златоуст), корыч торбалар һәм ферросплавлар җитештергән предприятиеләре (Чиләбе) вәкиле булалар.

Бакыр (Карабаш, Кыштым), цинк (Чиләбе), никел (Югары Уфалей) җитештерү.

Машиналар төзү

Тракторлар (Чиләбе), йөк автомобильләре (Мияс), трамвай вагоннары (Усть-Катав), ракета-космик техниканы (Мияс) җитештерү.

Атом сәнәгате

Чиләбе өлкәсендә өч «атомград» (атом сәнәгате комплексына бәйләнешле булган шәһәрләр) бар: Снежинск (элекке Чиләбе-70), Озёрск (эл. Чиләбе-65) һәм Трёхгорный (эл. Златоуст-36).

Көньяк Урал АЭС-ы төзелү планлаштырыла.

Транспорт

Чиләбе өлкәсе аша Транссебер магистрале бара; Чиләбе шәһәрендә Көньяк Урал тимер юлның идарәсе урнаша.

Чиләбе – Транссебер магистралендә төен станциясе. Моннан пуезлар төньякка һәм төньяк-көнбатышка (Екатеринбург, Түбән Тагил, Түбән Варта, Төмән, Яңа Уренгой, Киров, Петербург), көнчыгышка (Новосибирск, Новокузнецк, Красноярск, Иркутск, Тында, Чита, Тум, Владивосток), көньякка (Нурсолтан, Караганда, Ташкәнт, Ырынбур) һәм көнбатышка (Уфа, Мәскәү, Самар, Пенза, Сембер, Брест, Акмәсҗит, Адлер, Кисловодск, Анапа, Әстерхан, Баку, Воронеж, Брест) баралар.

1994 елдан Чиләбедә халыкара аэропорт эшли.

1992 елда Чиләбе метрополитенының төзелеше башланган. 2011 елның октябрендә беренче («Комсомольская площадь») метро станциясе төзелә.^[3]

Спорт

• Трактор (хоккей клубы, Чиләбе)
• Металлург (хоккей клубы, Магнитогорски)
• Челябинск (футбол клубы, Чиләбе)
• Торпедо (футбол клубы, Мияс)

Өлкәдә туганнар

• Василий Зайцев (1915 – 1991) – совет снайперы, ССРБ Герое.
• Игорь Курчатов (1903 – 1960) – совет физигы, совет атом бомбасының «атасы».
• Борис Шапошников (1882 – 1945) – ССРБ Маршалы.
• Александр Алемасов (1902-1972) - сәясәтче, ТАССРда массакүләм репрессия үткәрүче.

Татарлар, башкортлар

• Шакир Абилов – татар әдәбияты белгече.
• Сәрвәр Әдһәмова – татар язучысы.
• Шәүкәт Әмиров (1947―2023), музыкант-балалайкачы, ректор, РФ халык артисты (2006), ТР атказанган сәнгать эшлеклесе (2022).
• Чыңгыз Әхмәров – рәссам, ССРБ Дәүләт премиясе иясе.
• Рафаил Бакиров (1946, Магнитогорски) - композитор.
• Владимир (Рамазан) Вафин - язучы.
• Кадыйр Даян – башкорт шагыйре.
• Данис Зарипов – хоккей буенча дөнья чемпионы.
• Рамилә Искәндәр - кино һәм театр артисты (Мәскәү).
• Гали Надрюков – татар артисты.
• Атилла Расих – татар язучысы.
• Рәис Фәтхетдинов (1938-2009) - икътисадчы-галим, профессор.

Кызыклы фактлар

Чиләбе өлкәсендә казак татарлар һәм керәшен татарлары яши торган Париж, Берлин, Варна, Лейпциг, Фершампенуаз, Чесма исемле авыллар урнашалар.

Моны да карагыз

• Чиләбе губернасы

Искәрмәләр

1. архив күчермәсе, archived from the original on 2012-10-18, retrieved 2012-10-23
2. архив күчермәсе, archived from the original on 2012-06-19, retrieved 2012-06-19
3. архив күчермәсе, archived from the original on 2014-05-06, retrieved 2012-10-24