İtalyanca
Roman dili Vikipedi'den, özgür ansiklopediden
Roman dili Vikipedi'den, özgür ansiklopediden
İtalyanca (italiano ya da lingua italiana), çoğunluğu İtalya ve İsviçre'nin güneyindeki Ticino kantonunda yaşayan 61 milyon kişi tarafından konuşulan Hint-Avrupa dil ailesine mensup bir Latin dilidir. İtalyan asıllı göçmenlerce Amerika Birleşik Devletleri'nde, Arjantin'de, Brezilya'da, Kanada'da ve Avustralya'da da sıkça konuşulur.
| İtalyanca | |
|---|---|
| lingua italiana | |
| italiano | |
| Telaffuz | İtalyanca telaffuz: [itaˈljaːno] |
| Bölge | İtalya yarımadası |
| Etnisite | İtalyanlar, Ticinese |
| Konuşan sayısı | 67 milyon (2020) |
| Dil ailesi | |
| Önceki formlar | Eski Latince
|
| Diyalektler | İsviçre İtalyancası
|
| Resmî durumu | |
| Resmî dil |  Avrupa Birliği İtalya İsviçre San Marino Vatikan Hırvatistan  Slovenya |
| Dil kodları | |
| ISO 639-1 | it |
| ISO 639-2 | ita |
| ISO 639-3 | ita |
 | |
Orta Çağ itibarıyla Halk Latincesi (Vulgar Latince) çeşitli dillere ayrılmıştır. Orta Çağ'ın sonunda Floransa şehrinin kültür ve edebiyat üstünlüğü etkisiyle, Toskana yazı dilinden bugünkü İtalyanca şekillenmiştir. Dilin gelişiminde Boccaccio, Dante Alighieri ve Petrarca gibi isimlerin Latince yerine Toskana ağzını kullanmalarının büyük etkisi vardır. Buna rağmen İtalyan dili, siyasi birliğin de uzun zaman tamamlanamamış olmasının da etkisiyle bölgeden bölgeye büyük farklılıklar taşır. Her bölgenin kendine özgü şivesi vardır. Buna ek olarak İtalyanca gibi Halk Latincesinden türemiş ancak İtalyancadan farklı ve karşılıklı anlaşılabilirlik göstermeyen 30 civarı dil de İtalya'da bulunmaktadır. Çoğu İtalyanca konuşuru hem İtalyanca ve şivelerini, hem de kendi bölgesel dillerini (örneğin Sicilyaca veya Furlanca) konuşmaktadır.[1]
Diğer Latin dilleriyle (Fransızca, İspanyolca, Portekizce, Rumence, Katalanca gibi) büyük benzerlikler taşır. İtalyancayı iyi bilen birisi diğer Latin dillerini de kısa zamanda öğrenebilir. İtalyanca ve Sardunyaca, Latinceden en az farklılaşmış yaşayan diller olarak nitelendirilmektedir.
İtalyanca, kelimelerin hemen hemen tamamının ünlü harfle bitmesi ve kesif vurgularıyla kendine özgü bir melodiye sahiptir. İtalyanca, Rönesans devrinde lingua franca görevini görmüş olduğundan diğer dilleri etkilemiştir ve özellikle müzik alanında terminoloji İtalyancadır. İtalyanca, dünyanın sayılı melodik dillerinden biridir.
Orta Çağ'da Avrupa'da yerleşik yazı dili Latinceydi ancak insanların büyük çoğunluğu okuma yazma bilmiyordu ve yalnızca bir avuç insan bu dili iyi biliyordu. İtalyan Yarımadası'nda Avrupa'nın çoğunda olduğu gibi çoğu yerel dilde konuşurdu. Yaygın olarak anıldıkları şekliyle bu lehçeler, resmi standartlar ve öğretilerden etkilenmeden yüzyıllar boyunca Halk Latincesi'nden gelişti. Bunlar hiçbir şekilde, kendi bu yerel dillerden biri olarak başlayan standart İtalyancanın "lehçeleri" değil, İtalyancanın kardeş dilleridir. Karşılıklı anlaşılabilirlik, genel olarak Roman dillerinde olduğu gibi, İtalyancada da büyük farklılıklar gösterir. İtalya'nın Roman dilleri her seviyede (fonoloji, morfoloji,sözdizimi, sözlük, pragmatik) İtalyancadan büyük farklılıklar gösterebilir ve tipolojik olarak farklı diller olarak sınıflandırılır.[2][3]
İtalyan alfabesinde 21 harf bulunur. J, K, W, X ve Y harfleri İtalyancada kullanılmaz, sadece yabancı kelimelerde bulunur.
| A | B | C | D | E | F | G | H | I | L | M | N | O | P | Q | R | S | T | U | V | Z |
| a | b | c | d | e | f | g | h | i | l | m | n | o | p | q | r | s | t | u | v | z |
"C" ile "g" harfleri ve "Sc" kombinasyonu
| İtalyanca yazılışı | Türkçe ses karşılığı | Açıklama | Örnek |
|---|---|---|---|
| ca, co, cu | "k" | c harfinden sonra a, o, u harfleri gelirse okunuş değişmez | casa (ev) kasa |
| ce, ci | "ç" | c den sonra e veya i harfi gelirse k sesi ç sesine dönüşür | città (şehir) çita |
| Che, chi | "k" | c den sonra e veya i gelen kelimelerde k sesini zorunlu kılmak için araya h getirilir | occhio (göz) okkio |
| ga, go, gu | "g" | g harfinden sonra a, o, u harfleri gelirse okunuş değişmez | gatto (kedi) gatto |
| ge, gi | "c" | g den sonra e veya i harfi gelirse k sesi c sesine dönüşür | gente (insanlar) cente |
| ghe, ghi | "g" | h harfi araya getirildiğinde g sesini zorunlu kılar | lunghezza (uzunluk) lungetza |
| sca, sco, scu | "sk" | sc den sonra a, o, u harfleri gelirse okunuş değişmez | scuola (okul) skuola |
| sce, sci | "ş" | e ve i den önce sc gelirse ş olarak okunur | scegliere (seçmek) şelyere |
| sche, schi | "sk" | sc den sonra e veya i harfi gelen kelimelerde k sesini zorunlu kılmak için araya h getirilir | scheletro (iskelet) skeletro |
Çoğu İtalyanca kelimede vurgu sondan ikinci hecededir.
Örneğin: adesso (şimdi), liceo (lise)
Bazı kelimeler ise bu kurala uymaz ve vurgu kelimenin herhangi başka hecesinde bulunabilir.
Örneğin: fragola (çilek), cinema (sinema)
Örneğin: caffè (kahve), lunedì (pazartesi)
Örneğin: trentatré (otuz üç), perché (çünkü)
Örneğin: la (dişi belirteç) - là (orada)
İtalyancada isimlerin tamamı erkek ya da dişi olarak betimlenir. Erkek kelimeler genellikle “-o” harfiyle, dişi kelimeler ise genellikle “-a” harfiyle biter. Erkek çoğul “-i”, dişi çoğul ise genellikle “-e” takısını alır. Dolayısıyla erkek çocuk “bambino”, kız çocuk “bambina”, erkek çocuklar “bambini”, kız çocuklar ise “bambine” olarak söylenir.
Sıfatlar isimlerin cinsiyetine uyar. Bambino bello=Güzel erkek çocuk, Bambina bella=Güzel kız çocuk, Bambini belli= Güzel erkek çocuklar, Bambine belle=Güzel kız çocuklar.
| Erkek belirteç | çoğul hâli | Not | Örnek |
|---|---|---|---|
| il | i | sadece sessiz harflerden önce | il palazzo / i palazzi (saray / saraylar) |
| l' | gli | sesli harflerden önce | l'ingresso / gli ingressi (giriş / girişler) |
| lo | gli | s + sessiz harf ve "z", "ps", "gn" ve "y" harflerinden önce | lo studente / gli studenti (öğrenci / öğrenciler) |
| Dişi belirteç | Çoğul hâli | Not | Örnek |
| la | le | sessiz harften önce | la pizza / le pizze (pizza / pizzalar) |
| l' | le | sesli harften önce | l'idea / le idee (fikir / fikirler) |
İtalyancada fiiller şahıslara göre ve zamana göre çekilir. Bu şahıslar io (ben), tu (sen), lui (erkek o), lei (dişi o ya da Siz), noi (biz), voi (siz), loro (onlar) dur. Şimdiki zamanda (Presente) fiil kökünün sonuna konan eklerle şahıslar betimlendiğinden şahıs gizli özne olarak kalabilir:
| essere (olmak) | |||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| presente (şimdiki zaman) | passato prossimo (geçmiş zaman) | condizionale (şartlı kip) | futuro (gelecek zaman) | imperfetto | trapassato prossimo | ||
| io | sono | sono stato/a | sarei | sarò | ero | ero stato/a | |
| tu | sei | sei stato/a | saresti | sarai | eri | eri stato/a | |
| lui/ lei/ Lei | è | è stato/a | sarebbe | sarà | era | era stato/a | |
| noi | siamo | siamo stati/e | saremmo | saremo | eravamo | eravamo stati/e | |
| voi | siete | siete stati/e | sareste | sarete | eravate | eravate stati/e | |
| loro | sono | sono stati/e | sarebbero | saranno | erano | erano stati/e | |
| avere (sahip olmak) | |||||||
| presente (şimdiki zaman) | passato prossimo (geçmiş zaman) | condizionale (şartlı kip) | futuro (gelecek zaman) | imperfetto | trapassato prossimo | ||
| io | ho | ho avuto | avrei | avrò | avevo | avevo avuto | |
| tu | hai | hai avuto | avresti | avrai | avevi | avevi avuto | |
| lui/ lei/ Lei | ha | ha avuto | avrebbe | avrà | aveva | aveva avuto | |
| noi | abbiamo | abbiamo avuto | avremmo | avremo | avevamo | avevamo avuto | |
| voi | avete | avete avuto | avreste | avrete | avevate | avevate avuto | |
| loro | hanno | hanno avuto | avrebbero | avranno | avevano | avevano avuto | |
| presente (şimdiki zaman) | passato prossimo (geçmiş zaman) | imperfetto |
|---|---|---|
| Parlo = konuşuyorum | Ho parlato = konuştum | Parlavo = konuşuyordum |
| Parli = konuşuyorsun | Hai parlato = konuştun | Parlavi = konuşuyordun |
| Parla = konuşuyor | Ha parlato = konuştu | Parlava=konuşuyordu |
| Parliamo = konuşuyoruz | Abbiamo parlato = konuştuk | Parlavamo=konuşuyorduk |
| Parlate = konuşuyorsunuz | Avete parlato = konuştunuz | Parlavate=konuşuyordunuz |
| Parlano = konuşuyorlar | Hanno parlato = konuştular | Parlavano=konuşuyorlardı |
İtalyancada 4 geçmiş zaman, 1 şimdiki zaman, 1 gelecek zaman, 1 şart, 1 geçmiş şart olmak üzere pek çok zaman bulunur. Ancak zamanların bazıları gündelik konuşmada kullanılmaz.[4]
Bütün Hint-Avrupa dillerinde olduğu gibi cümle dizimi özne-yüklem-tümleç şeklindedir:
İnsan Hakları Evrensel Beyannamesi, Madde 1:
