Loading AI tools
Ön-Türk ya da Proto-Türk, MÖ 30. yüzyıl – MS 6. yüzyıl[1] Urheimat ve Sprachbund ayrışmasına kadar Türkçe konuşan toplulukların ortak atasını kapsayan tanımdır.
| Ön Türkler | |
|---|---|
| Bölge | Altay-Sayan bölgesi (tahmini) |
| Dönem | MÖ. 30.-MS. 6. |
| Dil ailesi | Altay?
|
| Dil kodları | |
| ISO 639-3 | – |
J. Klaproth,[2] W Schott[3] ve L. Ligeti,[4] Altay-Sayan dağlarını; G. Németh,[5] Altay-Ural dağlarının arasını; A. Vambery[6] Yenisey, İrtiş-Ob nehirlerinin yukarı kesimlerini; W. Koppers[7] Baykal Gölü'nün güney-batısını Türkler'in ilk çıkış noktası olarak belirlemiştir. Güncel araştırmalarda Proto-Türk anavatanının Altay-Sayan bozkır-tayga kuşağı olduğunu desteklemektedir.[8]
Hongshan Hipotezi
2020 tarihli "Tracing population movements in ancient East Asia through the linguistics and archaeology of textile production" başlıklı çalışmaya göre Trans - Avrasya (Altay) topluluklarının ortak kökenleri Neolitik Çağ Hongshan darı kültüründe birleşiyor. Hongshan havzasının kuruması sebebiyle Türk-Moğol kitlesini oluşturanlar MÖ 1552 yılında batıya göçüp Altay anadili ile ayrışmışlardır.[9][10]
Brakisefal kafa yapısı, orta boy, geniş ve yassı yüz, hafif çıkık elmacık kemik yapısı, gaga burun, hafif seyrek kıl özellikleri[11][12] Proto-Türk[11][13] kavimlerininde dahil edildiği Turanid Irk yapısıdır.
MÖ. II. yüzyıl lehçe ayrışmasından sonra Güney Sibirya'da Ting-Ling(*tegrek) ve Orhun-Selenge'de Hiung-nu devamlılık kazanmıştır.
Orman-Bozkır kültürü
Proto-Türk boyları Güney Sibirya, Selenga-Orhun ve Altay orman-bozkır ikliminde gelişim göstermiştir. Orman kültürüne ait geyik,[a] dağ keçisi[18] ve çam ağacı[19] motifi Türk mitlerinde ve geleneksel ayinlerinde sıklıkla kullanılmıştır. Türk boylarının sincap, geyik, samur, tilki avı ve deri/kürk ticareti icra ettikleri 8. ve 10. yüzyıl İslam seyyah-tarihçileri tarafından kayda alınmıştır.[20] Bozkır kültürünün temel unsuru olan atlı[21]-savaşçı-çoban yaşantısı Proto-Türklerin karakteristik özelliklerinden biri olarak kabul görür.[22] Atın ehlileştirilmesi ve yayılmasının Proto-Türk göçleri ile paralel şekillendiği iddia ediliyor.[23][24][25]
Araba ve otağ
MÖ. III.[26] yüzyılda Kuzey-Avrasya bozkırlarında yaygınlaşan savaş arabaları bilinen Türk kavimleri içerisinde ilk olarak Ting-Ling ve Kaoch'e'lerde kullanılmıştır.[27] Hsiung-nu, Hun ve Göktürklerde göç ve ölü taşıma gibi amaçlarda da kullanıldı.[28] Zhou Shu'da Türklerin kapısı doğuya bakan kubbeli çadırları olduğu kaydedilmektedir.[29] Otağın tahta iskeleti ve direği sağlamlık, tahta taban yer ile teması kesmek, dam, baca duman çıkışı sağlamak ve keçe örtüler ise ısıyı korumak için bulunmuştur.[30]
Mitler
Bozkurt (Kök-Böri)
Bozkurt, Göktürk, Usun ve Hsiung-nu gibi Kuzey-Avrasya orman-bozkır toplumları arasında yaygın bir mitolojik figürdür. Çin kaynaklarında "Böri soyu" Türklere atfedilen bir yakıştırma haline gelmiştir. "Kurt başlı tuğ"[31] gönderme adetinin oluşmasıyla "Böri" diplomatik ve Türklerin soyluluk simgesi anlamı kazanmıştır.
Geyik
Orman kültürlerinde sık gözüken geyik figürü Türk mitlerinde de yaygın olarak bulunmaktadır. Proto-Türk veya Erken-Türk dönemi kurgan eşyalarında motif olarak rastlanır.
Yama'nın miti
Mitte çok tanrılı inanç ve tanrısallık belirgindir. Kuzey-Avrasya mitlerinde oldukça yaygın olan geyik figürüde geçmektedir.
"Şar Gölü Tanrıçasının kızı tanrısal güçleri olan Türk Kağanı Yama ile münasebet kurar. Göl Tanrıçasının kızı her gün batımında ak bir geyiğe binerek Yama'yı karışılar, onunla birlikte göle girer ve tüm gün birlikte vakit geçirirler. Bu ilişki onyıllarca devam eder. Büyük av mevsimini yaklaştığı günlerden birinde Göl Tanrıçasının kızı Yama'ya av sırasında altın boynuzlu bir geyik çıkacağını ve geyiği gördüğü anda ok ile vurmasını, eğer vuramazsa ondan ayrılacağını söyler. Ertesi gün Yama kuşatmaya katılır ve atalarının çıktığı mağrada ak bir geyik belirir. Geyik ani bir hareket ile yerinden zıplayınca A’er Beyi boş bulunup geyiği vurur. Yama buna çok sinirlenir ve A’er Beg'nin başını keser. Ardından “Bundan böyle Teŋri’ye insan kurban etmek zorundayız!” diye yemin eder. A'er boyunun soyu kuruyana kadar aralarından kişileri kurban verir. Aynı akşam Göl Tanrıçasının kızı Yama'yı tutar ve “Sen kendi ellerinle birisini öldürmüşsün, çok pis kan kokuyorsun, artık kaderimiz ortak olamaz” diyerek ilişkisini bitirir."[16][32]
Türk başbuğ miti
Geyğin yol gösterici ve uyarı olmasından dolayı "böri" figürü kadar önem arz etmektedir. Taiping Guangji kitabının 139. cildinde geçmektedir.
"Apa Kağan isyan etmeden önce, başbuğlarının onlarca atlı birliği vardır. Bir tavşanın peşinden giderek dağa çıkarlar. Dağın başında bir geyik vardır. Geyik onlara “Güneydeki ülkeye saldırmayın. Yoksa ülkeniz yok olacak!” der. Kısa süre sonra da ülkelerinde karışıklık çıkar."[33]
Sanat ve giyim
.jpg)
1939 tarihli arkeolojik kazılarda Orta Yenisey soylu tabakasına ait birçok kıymetli taşlarla bezenmiş altın sürahiler, çiçek desenli süslemeler, altın ve gümüş tabaklar bulunmuştur.[34] Bizans elçisi Theeophylact Simocatta (III, 6) Türklerin Perslerden haraç aldıkları altınlarla yaptıkları yataklardan, sandalyelerden, kupalardan, koltuklardan, at süslerinden ve zırhlardan bahseder.[35]
7. yüzyılda Tong-Yabgu'nun otağına ziyarette bulunup seyahatnamesinde Türk Kağanını tasvir eden Hiuan-tsang:
"Kağan yeşil satenden bir manto giymekte olup saçlarını olduğu gibi gösteriyordu; sadece alnının çevresini on ayak boyunda ipek bir şerit ile sarmış ucunu da arkadan sarkıtmıştı. Çevresinde sırmalı ipek kumaştan mantolar giymiş ve örgülü saçlı iki yüz kadar subay bulunuyordu. Birliklerin geri kalanı develer veya atlar üzerine bindirilmiş, kürk, ince yün dokuma giyinmiş ve uzun mızraklar, bayraklar ve düz yaylar taşıyan süvarilerden meydana gelmişti."[36]
Sui Shu'da Türk soylu kıyafetleri diğerlerinden farklı olarak "soldan ilikli"[37] biçiminde kaydedilmiştir. Biruni Tārīkh al-Hind adlı eserinde Türk askeri kıyafetini "O Türkler’e benzeyerek üzerinde kaftan, başında kalpak, ayağına çizme giymiş ve silahla kuşanmıştı." şeklinde tasvir ediyor.[38]
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
