Korban veya Yahudilikte kurban (İbranice: קָרְבָּן, çoğul: korbanot), Tanah'ta anlatıldığı üzere Antik İsrail'de gerek hayvan gerekse diğer nesnelerin sunumuyla ilgili ibadetlere denir. Sunular, zevah denen hayvan sunuları, barış sunuları ve olah denen yakımlık sunular olmak üzere kategorilere ayrılır. İbranicede korban ismi, Tanah'ta tanımlanan ve emredilen çeşitli kurban usullerine verilen genel isimdir.
Korbanlar çeşitli ortamlarda kadim İsrailoğulları ve ardından rahipler ve kohenler tarafından Kudüs Tapınağı'nda sunulmaktaydı. Korbanlar genelde başta koyun ve boğa olmak üzere hayvanlardan oluşmaktaydı ve şehita kurallarınca kesilmekteydi. Genelde, bir kısmı altarda yakılır, bir kısmı rahiplere verilir ve geri kalanı sunuyu yapan kişi tarafından pişirilip tüketilirdi. Korban olarak güvercin, tahıl veya öğün, şarap veya buhur da sunulabilirdi.
Tanah'ta, çeşitli sunaklarda Tanrı'nın kendisine İsrailoğulları tarafından kurban sunulmasını istediği anlatılır. Ayrıca, mişkanlarda, tapınak yıkılana kadar Süleyman Mabedi'nde ve ardından 70 yılında yıkılana kadar Kudüs Tapınağı'ndaki yapılan sunular tanımlanır.
Yahudilikte sunu ve kurban adeti Tapınağın yıkılmasından sonra büyük ölçüde sona erdi; 2. yüzyılda Yahudi-Roma savaşları sırasında kısa bir süreliğine geri gelen adete bazı cemaatlerce devam edildi.[1] Rabinik Yahudilik'te, Tora'nın kurban uygulmadan da Yahudi kanunlarına bağlı kalınabileceğini anlattığı bildirilir ve buna kaynak olarak sözlü gelenekleri ve Mezmurlar 51:16-19 ile Hoşea 6:6 gibi yazıtları gösterir. Fakat, özellikle Ortodoks Yahudiliğe göre, kurban icraatinin doğasının Yahudilik ve Halaha ile güçlü bir bağı olduğuna inanılmaktadır.
Etimoloji
Korban ismi ve Karav fiili
Klasik İbranice'de korban ve Sefarad İbranicesinde karban denen bu ismin çoğulu korbanot'tur (קָרְבֳּנוֹת).
İbranice dişil kelime korban (çoğul korbanot) Tanah'ta ilk olarak Levililer 1:2'de geçer ve Masoretik metinde toplam 80 kere kullanılır; bunlardan 40'ı Levililer, 38'i Sayılar ve 2'si Hezekiyel kitabındadır. Bunun yanı sıra kurban kelimesi Nehemya 10:35'te ve "odun sunuları" terimi Nehemya 13:31'de geçmektedir. Geleneksel görüşe göre korban kelimesi, insanın Tanrı'ya yakınlaşması anlamına gelen karav fiilinin kökünden gelmektedir.[2][3] Aynı kök Akatça'da "sunu yapma" anlamına gelen akribtu'da da bulunur. İbranice korban kelimesi Samiriceye karaban, Asurcaya kurbana olarak geçmiştir.[4] Ahit'in Yunanca tercümesinde bu kelime için doron (armağan), tusia (kurban) veya prosfora (sunu) kelimeleri kullanılmaktadır. Yeni Ahit'te korban kelimesi bir kereye mahsus olmak üzere kullanılmıştır.
Korban, Arapçadaki ve Mizrahi İbranicesi'ndeki Tanrı'ya yapılan sunu anlamına gelen kurban kelimesi gibi telaffuz edilir. Bu kelime Yahudiliğin yanı sıra İslam'da da kullanılmaktadır.
Tanah
Eski zamanlardan beri var olan sunu konspeti Yahudiler tarafından mişkan döneminden Süleyman Mabedi'ne, Kudüs Tapınağı'ndan Yahudiye, Kudüs ve Tapınağın Roma İmparatorluğu tarafından 70 yılında yıkılmasına kadar geçen zaman diliminde bini aşkın senedir uygulandı.[5] Sunular Tekvin kitabında bahsedilse dahi, kuralları, kökeni ve tarihi Tora'nın diğer dört kitabında detaylıca açıklanmıştır.[6] Haftanın her günü, Şabat ve Yahudi bayramlarının çoğunda bu günlere dair kendilerine has sunular sunulurdu.[7] Rahipler bu sunuları ilk önceleri mişkanlarda, ardından Süleyman Tapınağı'nda ve akabinde Kudüs Tapınağı'nda sunarlardı.[8] Tanah'ın tanımına göre, Harun soyundan olan rahiplerin belli evlilik ve ayinsel saflık önkoşulları bulunur.[9] Birçok kurbanın sunulduğu Yom Kippur bayramında başrahibin özel rolü bulunmaktaydı.[10]
Kadınlar ve sunu
Kadınların bazı sunularda bulunması şarttı:
- Levililer 12'de anlatıldığı üzere doğum yapıldıktan sonra sunulan doğum sunusu.
- Bir hastalığın veya tehlikenin ardından verilen şükran ve ardından öğün sunusu.
- Pesah bayramından verilen pesah kurbanı.
- İstenmeden yapılan kural ihlal etme veya kusur işleme üzerine verilen günah veya kusur sunusu.
- Nazirit kuralını ihlal edilince verilen sunu.
- Bazı özel hastalıklardan sonra veya sıra dışı bedensel akıntıların ardından verilen sunu.
Kadınlar ayrıca, zorunlu olmamasına rağmen başka türlü sunularda da bulunabilmekteydi:
- Şavuot bayramında verilen ilk meyveler.
- Tapınak ihtiyaçlarında kullanılmak üzere verilen yarım şekel vergi.
- Barış sunusu gibi bağış niyetiyle yapılan gönüllü sunular.
- Semiha denen kurbanlık hayvanların bağışlanması. Kadınların bu hayvanları kesme zorunluluğu bulunmazken diledikleri takdirde kesebilme hakları bulunmaktaydı.
Peygamberlerin kitaplarında Kurban
Tanah'ta Yeşaya ve Yeremya kitapları gibi peygamber kitapları, kurban sunupta Kanunlara uymayan İsrailoğullarının aleyhine konuşmaktadır. Peygamberler, kalplerinin yenilenmediği kişilerin, yani günahlarından vazgeçip Tanrı'ya sığınmayanların[11][12][13] kurbanlarını kötüler. Aynı zamanda peygamberler, sunuların adalet ve iyilikle yapılmasının önemi üzerinde durdular; iyilikle ve gönülden tövbe etmeden yapılan kurbanların kabul edilemez olduğunu belirttiler. Tanah'ın son peygamber kitabı olan Malaki kitabında tövbenin kurbanla son bulmadığının, aksine, tövbenin kabul edilmesi için tekrar sunu sunulmasının üzerine odaklanır.[14] Aynı şekilde Yeşaya kitabında, bazı durumlarda kurbanın geçersiz sayılmasına rağmen evrensel eskatolojide dua ile kurbanın birbirinin tamamlayıcıları olduğunu dile getirir.[15][16]
Rabinik yorum
613 emirden 100 tanesi
Klasik rabinik edebiyatta Levililer kitabı için bazen Torat kohanim yani "Rahiplerin Kanunlar [kitab]ı" denir. Rambam'a göre Tora'daki 613 emirden 100 tane kadarı kurban ile ilgilidir ve bunun yanı sıra sırf rahiplerin Tapınak'taki kurban görevleriyle ilgili ayrıca 50 kadar emir bulunur.[17]
Mişna ve Talmud'da talimatlar
Mişna ve Talmud büyük bir kısmını korbanota adamıştır ve işlenen bu konuya Kodşim denir. Korbanot konusu detaylıca, kodşim kalim (düşük derece kutsallık) ve kodaşey kodaşim (yüksek derece kutsallık) gibi mantıksal olarak derin analiz edilmektedir. Buna ilavaten Talmud'un diğer bölümlerinde de çeşitli kurban türlerinden bahsedilir; örneğin Pesahim kısmı Pesah bayramındaki kurban sunularıyla ilgili bilgiler sunar. Yoma kısmında ise Yom Kippur'daki Tapınak ayinlerinden ve sunularından bahseder. Ayrıca diğer büyük Yahudi bayramlarında sunular ve Tapınak ayinleri seder Moed (festivaller) bölümünde yer alır. Şekalim bölümü Tapınağın idaresi, yönetimi ve yıllık yapılan yarım şekel sunudan bahsederken, Naşim konusu Naziriler ve fuhuşta bulunanların sunularıyla ilgili bilgiler sunar.
Talmud, geniş ölçüde kurban işleminin nasıl yapılacağını ve hangi durumlarda kurban sunma eyleminin geçerli olup olmadığını detaylıca anlatır. Örneğin Talmud'da Pesah sunusunun nasıl kavrulması gerektiği, farklı kurbanların kanları sunakta nasıl akıtılması gerektiği, buhurun nasıl hazırlanması gerektiği ve vergi sunularının nasıl düzenlenmesi gerektiği anlatılır.
Mantıklı açıklama ve Rabinik yorum
Orta Çağ Yahudi rasyonalisti Rambam, Tanrı'nın gözünde kurbanın, dua ve felsefi meditasyon kadar değeri olmadığını dile getirir. Tanrı, komşu pagan kabilelerin tanrılarıyla iletişime geçmek için kurban yöntemi kullandığından, İsrailoğulları'nın hayvan kurban edilmesine alışık olduğunu bilmektedir; dolayısıyla Rambam'ın görüşüne göre Tanrı ile insan arasında iletişim kurmanın İsrailoğulları tarafından kurban kesmekten geçtiğinin düşünülmesi doğaldır. Rambam'a göre, Tanrı'nın kurban kesilmesine izin vermesi, insanın psikolojik sınırlarına ayrıcalık tanımasından kaynaklanmaktadır. İsrailoğullarının pagan ibadetlerinden dua ve meditasyona bir kerede sıçramasını beklemek gerçekçi olamazdı. Bu konuyla ilgili görüşlerini Şaşkınlara Kılavuz isimli eserinde de dile getirmektedir.[18]
Nahmanides gibi[19] bazı kişiler bu görüşe katılmamaktadır. Nahmanides'e göre, Tora İbrahim, İshak, Yakup dönemlerinde hatta daha öncesinde hayvan ve diğer çeşit kurbanların sunulduğunu aktarmaktadır. İbrahim'in İshak'ı neredeyse kurban etme eyleminin (İslam'a göre kurban edilmeye götürülen İsmail'dir) ve en nihayetinde İshak yerine bir koçun kurban edilmesinin anlamını Nahmanides, insan kurbanını yasak ve hayvan kurbanını şart olarak açıklar.
Ruhani uygulama
Korban'ın ayrıca ruhani anlamı bulunmaktadır ve bireyin egosunun bir parçasını temsil eder. İbadet edenin faniliğinin onuruna egonun bu parçası Tanrı için kurban edilir. Kelimenin anlamından yola çıkarak kurbanı sunan kişi Tanrı'ya yaklaşmış olur.[20]
Kurban'ın bitişi
Kudüs'teki İkinci Tapınağın Romalılar tarafından yıkılmasıyla Yahudilikteki kurban sunumları son buldu. Bunun ardından ara ara Tapınak Dağı'nda küçük Yahudi gruplar tarafından bu gelenek devam ettirilmeye çalışıldıysa da bunun ömrü kısa sürdü.
Tapınağın yıkılmasından sonra Yahudilik ibadetleri Tapınak merkezli olamayacağı için rabinik Yahudilik önemli değişiklikler yapmak zorunda kaldı. Tapınağın yıkılmasıyla Yahudiliğin gelişimi metinleri çalışma, dua etme ve kişisel ibadetler üzerinden gerçekleşti. Ortodoks Yahudilikte bunların yapılması, Tapınak'ta yapılması gerekenlere alternatiftir. Muhafazakâr, Reform ve Yeniden yapılanmacı Yahudilik mezhepleri korbanotu antik bir ayin olarak görüp bunun geri gelmeyeceğine inanır. Bu konuyla ilgili çeşitli görüşler klasik rabinik edebiyatında yer alır.
Rabbi Yohanan ben Zakay'a göre, Hoşea 6:6 baz alınarak, iyilik yapmak kurban sunmaktan daha önemlidir.[21]
Babil Talmud'unda çeşitli bilgeler, Özdeyişler 21:3'ü baz alarak, Yahudi kanunlarını takip etme, hayırsever olma ve Yahudi metinlerini çalışmanın kurban sunmaktan daha önemli olduğunu belirtmektedir.[22]
Her ne olursa olsun Talmud, kurban icraatinin önemli olduğunu belirtip bunun tekrar başlamasını umut etmektedir.[23]
Modern görüş ve Kurban'ın yeniden başlaması
Kurban'ın Yahudilikte geleceği
Yahudilik, Tapınağın yıkılışından sonra Yahudileri Tapınağa ve Tapınak hizmetlerine bağlamak için halka açık Tora çalışmaları ve dualar başlattı. Rabinik Yahudilikteki inanışa göre Yahudi Mesih bir gün gelecek ve Üçüncü Tapınağı tekrar inşa edecektir. Korbanot eylemi tekrar başlayacaktır fakat ne aşamada ve na kadar süreyle devam edeceği bilinmemektedir. Bazı ahit kaynaklarıyla klasik rabinik kaynaklar çoğu ve hatta hiçbir kurban sunumuna gerek kalmayacağını belirtmektedir:
- Gelecekte, şükran sunumu dışında hiçbir kurban sunumu yapılmayacaktır.[24]
- Gelecekte bütün sunumlar feshedilecektir.[25]
- Geçmiş günlerde, geçmiş yıllarda olduğu gibi, RAB Yahuda ve Yeruşalim'in sunacağı sunulardan hoşnut kalacak.[26]
- Bir aşırılıktan diğer aşırılığa aniden geçmek mümkün değildir;... o günlerdeki halkın genel geleneğine göre ve İsrailoğullarının onların arasında bu ibadetlerle yetiştirilmesi sebebiyle tapınaklarda kurban sunumu yapıldı... Tanrı bu sebeple bu tür ayinlere izin verdi. Ana hedef kurban sunmak değildir, yalvarmak ve dua etmektir.[27]
Klasik rabbilerin çoğunluğuna göre Tora'daki emirler mesih zamanında da uygulanmaya uygundur. Fakat, azınlık da olsa bazı rabbiler çoğu kuralın mesih döneminde geçersiz kılınacağına ve kurban sunmanın başlamayacağına inanmaktadır. Bu rabbilerin görüşleri "Babil Talmudu, Tractate Niddah 61b ve Tractate Shabbat 151b" ile "Midraş Şohar Tov (Mizmor 146:5)"da dile getirilmiştir.
Ortodoks Yahudiliğe göre ise korbanotlar mesih döneminde kaldığı yerden devam edecektir. Muhafazakâr ve Reformistlere göre, modern çağ ile uyuşmadığı için hayvanlar kurban olarak sunulmamalıdır.
19. ve 20. yüzyıllar
1800'lerde, henüz mesihin gelmemesi ve Tapınağın inşa edilmemiş olmasına rağmen, bazı Ortodoks hahamlar Tapınak Dağı'nda korbanotu canlandırma fikri üzerinde çalıştılar. Bazı responsalar, belirli koşullarda Yahudi kanunlarının buna izin verebileceği sonucuna vardı.
20. yüzyılın başlarında Hofetz Hayim olarak da bilinen ve bir kohen olan Rabbi Yisrael Meir Kagan, takipçilerine tavsiyede bulunup, Kodşim Kolel denen evli öğrencilerle dolu bir yeşiva kurulmasını istedi. Bu okulda, Kudüs'te Süleyman Mabedi'nin bulunduğu yerde Yahudi Mesih tarafından kurulacak olan Üçüncü Tapınak için, öğrencilere Talmud'daki Kodşim bölümlerinin ve korbanot hükümlerinin çalışılmasını buyurdu. Tavsiyesi ciddiye alınması üzerine bugün İsrail'de korbanot ve kodşim üzerine odaklanan birkaç Haredi enstitüsü bulunmaktadır.
Korbanot'u yeniden canlandırma çabaları
Tapınak Enstitüsü ve Tapınak Dağı Müminleri gibi birkaç grup, İsrail hükûmetine Tapınak Dağı'nda Üçüncü Tapınağın inşa edilmesi ve korbanot ayinlerine yeniden başlanması için başvuruda bulunduysa da olumsuz yanıt aldı. Çoğu Ortodoks Yahudisi, Yahudi eskatolojisine göre Tapınağın mesih tarafından inşa edileceğine inanmaktadır. Ortodoks olmayan Yahudilerin çoğu ise korbanotun canlandırılmasına karşıdır.
Modern Yahudilik mezheplerinin görüşü
Günümüzün Ortodoks Yahudiliği
Bugün Ortodoks Yahudilik mezhebinde her korban ya sidurda (günlük dua kitabı) ya da mahzorda (bayram dua kitabı) gününe uygun olarak dualarda okunur. Tutucu Musevilikte de yer alan bu korbanlardan özetle bahsetilir.
Yahudi bayramlarında, bayramına özel korbanot sinagoglarda yüksek sesle okunur.
Günlük ibadet
Şahrit denen sabah duasında sırasıyla bu korbanlar okunur ve bunların tamamına korbanot denir. (Bu örnek Aşkenaz ayininden alıntıdır.)
- Kiyor, korbanota dokunmadan önce yıkanırken kullanılan suyun havzasını tanımlar (Çıkış 30:17-21)[28]
- Trumat Hadeşen, korban olahın (yükseliş sunumu) küllerinin temizlenmesi (Levililer 6:1-6)[29]
- Korban Tamid, daimi günlük sunular(Sayılar 28:1-8)[30]
- Ketoret, baharatlardan buhur (Çıkış 30:34-36;7-8)[28]
- Korban Musaf; Şabat'ta yapılan ek sunu (Sayılar 28:9-10[30]
- Korban Roş Hodeş, Ay başı sunusu (Sayılar 28:11-15)[30]
- Zevahim Mişna'nın 5. konusu:
- A. Eyzehu mekoman şel zevachim; zevahim korbanotun sunulduğu yerler
- B. Parim hanisrafim, tamamiyle yakılan boğalar
- C. Hatot hatzibur vehayahid, cemaatin ve bireyin günah sunuları
- D. Haolah kodeş kodaşim, en kutsal derecede yükseliş sunusu
- E. Zivhei şalmey tzibur veaşamot, toplumsal barış ve kusur sunusu
- F. Hatodah veil nazir kodaşim kalim, şükran sunusu ve Naziri'nin küçük kutsallık derecesindeki koç sunusu
- G. Şelamim kodaşim kalim, daha düşük kutsallık derecesindeki barış sunusu
- H. Habehor vehamaaser vehapesah kodaşim kalim; daha düşük kutsallık seviyesindeki ilkdoğan, ondalık hayvan ve Pesah sunuları
- Rabbi Yişmael omer, Rabbi Yişmael'in dediğine göre Tora'da izah edilen 13 kural
- Yehi Ratzon (Son) oturumun sonunda dile getirilen Kudüs Tapınağı'nın yeniden inşası ve korbanotun geri gelmesi arzusu.
Muhafazakâr Yahudilik
Tutucu Musevilik, korbanotun canlandırılmasını reddeder. Bu görüşe uygun olarak korbanotun canlandırılmasıyla ilgili dualar muhafazakârların sidurunda yer almaz. Bu görüşlerinin yanı sıra kohenlere uygulanan bazı kısıtlamaları da kaldırmıştır; örneğin, kohenler dul veya Yahudiliğe geçen biriyle evlenebilir. Muhafazakâr Yahudiler Tapınağın belli bir şekilde tekrar inşasına ve daha rahat koşullarda Kohen ve Levi yapısına inanır bu neden bununla ilgili pasajlar dualarında yer alır. Geleneğin bir parçası olarak çoğu tutucu cemaat dualarında Şabat ve bayram korbanotlarına dualarında yer verir fakat geçmiş zaman kullanır. Daha liberal olan bazı muhafazakârlar ise kurban ile ilgili tüm kaynakları kitaplarından çıkarmıştır.
Reform ve Yeniden yapılanmacı Yahudilik
Reformist Yahudilik ile Yeniden yapılanmacı Yahudilik, inançlarında yeni bir Tapınağın inşasına, korbanotun yeniden canlandırılmasına ve Kohen ile Levi yapısına yer vermez. Yahudiliğin bu mezheplerindeki inanca göre bu ibadetler eski çağ adetleridir ve modern zamanla uyuşmamaktadır. Dua kitaplarında korbanota yer vermemektedir.
Ayrıca bakınız
Kaynakça
Dış bağlantılar
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
